Türkiye’de başlıca doğal afetler

a) Depremler

“Türkiye yeryüzünün en aktif deprem kuşaklarından birisi olan, Akdeniz, Alp, Himalaya deprem kuşağı içerisinde yer almaktadır. Alp sıradağları Asya ile Avrupa kıtalarının birbirine göre göreceli hareketlerinin oluşturduğu sıkıştırıcı kuvvetlerin etkisiyle meydana gelmiştir. Türkiye Avrupa, Asya ve Afrika gibi üç büyük tektonik plaka ile Ege ve Anadolu plakaları gibi iki küçük plaka arasında yer almaktadır. Avrupa-Asya ve Arap plakalarının bu hareketleri sonucunda oluşan sıkıştırıcı kuvvetlerin etkisiyle, Anadolu plakası batıya doğru hareket etmektedir ve bu plaka hareketleri, Türkiye’deki depremlerin ana nedenidir” (JICA, 2004).

Türkiye’de depremlerin ülke yüz ölçümüne göre dağılımları Şekil 2.11’de verilmiş olup nüfusa göre dağılımları ise aşağıda özetlenmiştir (Özmen, 2007c).

• 5’i I. derece, • % 26’sı II.derece, • % 15’i III.derece, • % 13’ü IV.derece, • % 2’si V. derece

deprem bölgesinde yaşamaktadır. Türkiye’nin il ve ilçe merkezlerinin deprem bölgelerine göre dağılımları Tablo 2.6’ da verilmiştir. (Özmen, 2007c)

Tablo 2.6: İl ve ilçe merkezlerine göre deprem bölgeleri dağılımı

Deprem Bölgeleri İl Sayısı % Ilçe Sayısı %

I 35 43 406 48 II 22 28 176 21 III 13 16 130 15 IV 9 11 116 14 V 2 3 19 2 81 847

Şekil 2.11:Deprem bölgelerine göre yüzölçümü dağılımı

b) Su Baskınları

Türkiye’de depremden sonra can ve mal kayıplarına neden olan doğal afetlerden birisi de su baskınlarıdır. Su baskınları, Türkiye’de bölgelere göre farklılık göstermektedir. Genel olarak 50-100 yıl gibi uzun aralıklarla tekrarlanan nehir tipi su baskınları önceden tahmin edilebilen ve erken uyarı sistemleri ile zararları azaltılabilecek tür baskınlardır. Su baskınlarından korunmak ve zararlarının azaltılması uygun alanlarda yerleşimler ve bilinç düzeyinin arttırılması ile mümkün olabilir.

Türkiye’de birçok bölgede yaşanabilen ani su baskınları doğanın yanlış kullanılmasının, doğal bitki örtüsünün tahribinin ve ormansızlaşmanın bir göstergesidir. Devlet Su İşleri (DSİ) tarafından 1955-2002 yılları arasında toplanan verilerine göre, ülke genelinde su baskınları nedeniyle 1235 kişi yaşamını kaybetmiş, 61,000 konut yıkılmış veya kullanılamaz hale gelmiştir (JICA, 2004).

c) Heyelan ve Kaya Düşmeleri

İklim özelliklerine, yağışlara, topografyaya bağlı olarak, başta Karadeniz bölgesi olmak üzere, İç ve Doğu Anadolu Bölgelerinde görülen doğal afetlerdir.

1958-2000 yılları arasındaki verilere göre, heyelanlar nedeniyle, 4250 yerleşme birimi etkilenmiş 197 kişi hayatını kaybetmiştir. Türkiye’de 1958 yılından günümüze 750 kaya düşmesi olayı meydana gelmiş ve 34 kişi hayatını kaybederken 26,500 konut ise etkilenmiştir (JICA, 2004).

d) Çığ Düşmeleri

Türkiye’de çığ düşmesi, kar yağışının yoğun olduğu bölgeler olan Doğu ve Güney- Doğu Anadolu bölgeleri ile Karadeniz bölgesinin iç kesimlerinde etkili olmaktadır. 1950 yılından günümüze Türkiye’de etkili 39 çığ düşmesi olayı yaşanmış ve 1039 kişi hayatını kaybetmiş, 268 kişi yaralanmış ve 5164 etkilenmiştir (JICA, 2004).

e) Diğer Doğal Afetler

“Türkiye topraklarının %79.4’ü orta, şiddetli veya şiddetli erozyona maruzdur. Her yıl erozyon nedeniyle bir milyon ton toprak taşınmakta ve taşınan bu toprağın yarısına yakın bir kısmı, Türkiye’nin çok önemli hidroelektrik santraller olan Keban, Karakaya, ve Atatürk barajlarında toplanarak, barajların ekonomik ömürlerini kısaltmaktadır. Türkiye’de 1km karelik birim alanda taşınan toprak miktarı, Afrika’dan 22 kat, Avrupa’dan 17 kat, Kuzey Amerika’dan 6 kat fazladır” (JICA, 2004)

Türkiye’de 1977-2000 yılları arasında 63,761 orman yangını meydana gelmiş ve bu yangınlar sonucu 1.5 milyon hektar orman kaybedilmiştir. Türkiye’de orman yangınlarının temel nedeni maalesef doğal kaynaklı olmayıp insan kaynaklıdır. Yangın nedenleri incelendiğinde, %75’inin ihmal, bilgisizlik ve dikkatsizlik, %14’ünün kasıtlı, %6’sının kazalar ve ancak %5’inin yıldırım düşmesi gibi doğal nedenlerle meydana geldiği görülmektedir. Yılda 13,000 hektar orman alanının yangınlar nedeniyle, 650 hektar orman ise yıldırım düşmeleri sonucunda yok olmaktadır. (JICA, 2004).

Türkiye için bir diğer önemli doğal tehlike de kuraklıktır. Gerek yaz gerekse kış aylarında uzun süreli yağışsız dönemlerin olması, özellikle Akdeniz bölgesi için tehlike arz etmektedir. Ayrıca iklim değişikliklerinden kaynaklanan enerji açıkları da son derece önem taşıyan konulardan biridir.

2.12.2. 1999 depremlerinin Türkiye’ye etkileri

Türkiye’nin aktif faylarından biri olan Kuzey Anadolu Fayı (KAF) 17 Ağustos 1999 tarihinde merkez üssü Kocaeli olan 7,4 büyüklüğünde bir deprem meydana getirmiş ve bu deprem bazı otoriteler tarafından “asrın felaketi“ olarak nitelendirilmiştir (Yazıcı, 2007).

Çok sayıda can ve mal kaybına, büyük ekonomik kayıplara neden olan bu büyük depremi, 12 Kasım 1999 tarihinde 7,2 büyüklüğündeki Bolu-Düzce depremi

izlemiştir. Her iki depremler sonucunda 18,377’ kişi hayatını kaybetmiş, 48,901 kişi yaralanmış, 93,010 konut, 15,165 işyeri yıkılmış veya ağır hasar görmüştür. Orta hasarlı konut ve işyeri sayıları toplamı 100,000 ‘in üzerinde ve hafif hasarlı konut ve işyeri sayısı da 100,000’in üzerinde olmuştur. Yapılardan kaynaklanan ekonomik kayıplar 57,2 trilyon TL’yi bulmuştur (Selçuk, 2000).

Deprem ülke nüfusunun %23’lük bölümünde etkili olmuştur. Can kaybının ve maddi kayıpların ev fazla olduğu nüfus %6 dır. Etkilenen illerin Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH)’daki payı %34’ün üzerindedir. Kişi başına gelir düzeyinin Türkiye ortalamasına göre yüksek olduğu depremden etkilenen bu illerin GSMH’daki payı %6.3 civarındadır. Deprem konut, ticari yapılar, otoyollar, köprüler, altyapı, ulaşım, üretim alanlarında ve ayrıca eğitim, sağlık, çevre, tarım, sanayi ve istihdam üzerinde önemli kayıplara neden olmuştur (D.B.U.Ö.E., 2008b).

Depremlerin ekonomik etkilerine ait bilgiler Tablo 2.7’de, Dünya Bankası verilerine göre direk, dolaylı ve ikincil etkilere ait özet veriler de Tablo 2.8’de özetlenmiştir (Okay, 2005).

Tablo 2.7: Depreminin ekonomik etkileri

Milyar Dolar Açıklama

Yeni Konut Yapımı 2.5-4.0 120-200 bin konut, % 25 altyapı _{payı dahil,} Konut Onarımı 1.0 Orta Hasarlı Binaların Onarımı _{için Gerekli Tutar} Prefabrik Konut Yapımı 0.1 35 bin prefabrik konut yapımı, _{konut başına 1.5 milyar TL.} Sanayi, Hizmet ve Ticaret

Tesislerindeki Kayıplar 2.5-4.5

Bina, Makina-Teçhizat ve mamul-yarı mamul stok kayıpları

Altyapı 0.5-1.0 Yol, otoyol, köprü, elektrik ve _{iletişim hatlarının onarımı} Katma Değer Kaybı 2-2.5

Alt sektörler itibariyle 1999 yılı sonuna kadar oluşabilecek üretim kayıpları dikkate alınarak hesaplanmıştır.

Tablo 2.8: Marmara depreminin etki özeti Ekonomik Gösterge/1 1999 GSMH Payı (US$ bn) 2000 GSMH Payı (US$ bn) Total GSMH Payı (US$ bn) Direk Maliyet Parasal kayıp 3-6.5 %1.5-3.3% 3-6.5 %1.5-3.3% Dolaylı Maliyet Üretimdeki etkisi Acil durum desteği

-2.0 - -1.2 -1.0% -0.6% -0.4 -0.2% 1.4- 2.4 0.6%-1.1% -0.2 -0.1% İkincil Etkiler Güncel hesap dengesi Mali etki -1 -0.5% 1.9- 2.3 0.9%-1.1% -2 -1.0% 1.7- 2.3 0.8%-1.1% -3 -1.5% 3.6- 4.6 1.8%-2.3% Depremden

etkilenen bölge için sosyal gösterge Ölüm oranı Yaralı oranı Evsiz kişiler İşsiz kişiler ortamala (per 1000) 7.0 (per 1000) 15 (% iş gücü) 30.9 /2 2.5- 14.3 4.6- 27.7 400,000-600,000 20.4 - 48.1 1/ Tüm değerlendirmelerin temeli başlangıç verisinde