• Sonuç bulunamadı

BÖLÜM III: 11 EYLÜL SONRASI TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA

3.2. Resmi Kurumların Kamu Diplomasisi Uygulamaları

3.2.8. Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı

TİKA, SSCB’nin dağılması sonrasında Orta Asya bölgesine yönelik ihtiyaçlar kapsamında 24.01.1992 tarih ve 480 sayılı KHK ile Dışişleri Bakanlığı’na bağlı bir teknik yardım teşkilatı olarak “Ekonomik, Kültürel, Eğitim ve Teknik İşbirliği Teşkilatı” ismi ile kurulmuştur. 1999’da yapılan bir değişiklikle TİKA, Dışişleri Bakanlığı’ndan ayrılarak Başbakanlığa bağlanmıştır. 12.05.2001 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan 4668 sayılı Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun ile görev ve sorumlulukları, teşkilat yapısı

585 Senem Çevik, “Kültürel Diplomaside Devlet Dışı Aktörler: Türk Sineması ve Dizileri”, Türk Dış

Politikası ve Kamu Diplomasisi, Mehmet Şahin ve B. Senem Çevik (ed.), Nobel Yayıncılık, Eylül 2015,

ss.408-411.

586 https://www.ktb.gov.tr/

belirlenen TİKA, yeniden yapılandırılmıştır. 24 Ekim 2011’de kabul edilen 656 sayılı KHK ile teknik işbirliği ve koordinasyon sürecinin etkinliğinin arttırılabilmesi amacıyla mevzuat değişiklikleri gerçekleştirilmiştir. İşbirliğinde bulunulması hedeflenen devletler ve topluluklarla iktisadi, sosyal, teknik, kültürel ve eğitim alanlarındaki projeler, programlar ve faaliyetler öne çıkarılmıştır.588 Kamu diplomasisi uygulama araçları içerisinde görülen dış yardımlar hususunda TİKA temel rol oynamaktadır.

TİKA’nın vizyonu; “Kalkınma işbirliğinin tüm alanlarında her türlü araç ve yöntemleri kullanmak suretiyle, bölgesel ve küresel düzeydeki sorunlara, adalet ve eşitlik çerçevesinde, hızlı ve kalıcı çözümler sunabilen etkin bir teşkilat olmak” iken misyonu; “Ülkemizin uluslararası işbirliği faaliyetleri ve kalkınma yardımları çerçevesinde, faaliyette bulunduğumuz ülkelerde, ilgili kuruluşlarla koordinasyon içerisinde, ekonomik, sosyal ve insani kalkınma süreçlerini destekleyecek, ortak tarihi ve kültürel mirasımızın geleceğe taşınmasını sağlayacak sürdürülebilir proje ve faaliyetler gerçekleştirmek” şeklindedir.589

TİKA’yla birlikte Türkiye’de dış yardımlar alanında kurumsal bir zeminin oluşturulduğu söylenebilir.590 TİKA çalışmalarını; bölgesel ve ülkesel bazda yürütmektedir. TİKA’nın proje uygulamalarında dış hibe yardımları nakdi olarak yapılmayıp, proje tabanlı gerçekleştirilmektedir. Bu noktada işbirliğinde bulunulması hedeflenen ülke ve toplulukların ekonomik gelişim sürecinde ihtiyaç duyacakları altyapı araçlarını ve destek programlarının hazırlanması esas alınmaktadır.591

Uluslararası norm ve standartlar çerçevesinde TİKA’nın proje ve faaliyetlerini sosyal ve ekonomik alt yapılar, üretim sektörleri, kültürel iş birliği ve iletişimin geliştirilmesi ile acil ve insani yardım başlıkları teşkil etmektedir.592

588 Resmi Gazete, 656 sayılı KHK, Sayı. 28103, 02.11.2011. 589 TİKA, “Faaliyet Raporu”, 2018, s.14.

590 Mesut Şöhret, “Yumuşak Güç Konsepti Çerçevesinde Türkiye’nin Bölgesel Rolü”, Türk Dış

Politikasında Yeni Yönelimler, Hasret Çomak (ed.), Beta Yayınları, 2013, s.468.

591 TİKA, “Faaliyet Raporu”, 2011, s.13.

592 Ramazan Erdağ, “Türkiye’nin Kalkınma Yardımları ve TİKA”, Türk Dış Politikası ve Kamu

TİKA sektörel iş birliği ve yardım alanlarını belirleyerek tarım ve hayvancılığın geliştirilmesi, alt yapı ve hayat standartlarının iyileştirilmesi, mesleki eğitimin yaygınlaştırılması, tarih ve kültürel varlıkların korunması, Türk dilinin kullanımının yaygınlaştırılması, sosyal ve kültürel ilişkilerin geliştirilmesi amaçlı projeler yürütmektedir.593 TİKA’nın kalkınma yardımlarında ise; sosyal altyapı ve hizmetler, ekonomik altyapı ve hizmetler, üretim ve sektörler yer almaktadır.594

Türkiye’nin kalkınma yardımları konusunda bağışçı (donör) ülke özelliği kazandığı 1992’den bugüne istatistiklerin toplanması açısından üç dönem söz konusudur; 1992 ve 1996 arasında Devlet Planlama Teşkilatı, 1997 ve 2003 arasında TÜİK ve 2004’ten bugüne TİKA’dır.595 1992 ve 1996 arasında Türkiye 128 ülkeye kalkınma yardımında bulunmuş, 16 ülke toplam yardımın %95’ini almış, ilk yararlanan 5 ülke; Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan olmuştur.596 1992-2002 arasında TİKA’nın faaliyet gösterdiği ülkelerdeki proje sayısı 2003-2011 arasında artış göstererek 4 katına çıkmıştır.597

TİKA 2011’de toplam 1473 proje ve faaliyet gerçekleştirmiş, bunların 805’i Kafkaslar ve Merkezi Asya ülkelerine, 425’i Balkanlar/Doğu Avrupa ülkelerine, 202’si ise Ortadoğu ve Afrika’da hayata geçirilmiştir.598 Dolayısıyla bu durum TİKA’nın kuruluş amacına matuf bir biçimde temel motivasyonun Orta Asya bölgesi olduğunu göstermektedir.

2014’te Türkiye’nin 3,5 milyar $’lık iki taraflı kalkınma yardımlarının bölgesel dağılımına bakıldığında toplam yardımların %85’i Asya’ya %11’i ise Afrika’ya yapılmıştır.599 2017’de Türkiye’nin iki taraflı yardımlarından en fazla yararlanan en az

593 Ramazan Erdağ, “a.g.ç.”, s.246. 594 TİKA, “Faaliyet Raporu”, 2011, s.22. 595 Nilüfer Oba, a.g.e., s.32.

596 Nilüfer Oba, a.g.e., s.35.

597 TİKA, “Faaliyet Raporu”, 2011, s.15. 598 TİKA, “Faaliyet Raporu”, 2011, s.25.

gelişmiş ülkeler sıralamasında ilk 6 içerisinde Somali, Nijer, Sudan ve Etiyopya yer almaktadır.600

2016’da Türkiye’nin toplam 6,3 milyar $’lık iki taraflı resmi kalkınma yardımlarının 118 milyon $’ı, 2017’deki 8 milyar $’lık yardımlarının 136 milyon $’ı SAA bölgesine yapılmıştır.601 2016’da Somali iki taraflı resmi kalkınma ve acil ve insani yardımlarından en çok yararlanan ülkeler sıralamasında ilk üç içerisinde yer almıştır.602

Ülke Açılış Onay Tarihi

Etiyopya 02/03/2005 Sudan 11/04/2006 Senegal 12/02/2007 Somali 12/03/2012 Kenya 12/03/2012 Nijer 01/02/2013 Güney Sudan 04/04/2014 Kamerun 07/04/2014 Namibya 19/06/2014 Komorlar 03/12/2014 Tanzanya 03/12/2014 Çad 03/12/2014 Cibuti 03/12/2014 Nijerya 23/03/2016 Gine 23/03/2016 Mozambik 31/03/2016 Uganda 30/06/2016 Güney Afrika 03/03/2017 Gambiya 30/10/2017 Mali 09/11/2017 Madagaskar 21/05/2018

Tablo 8: TİKA Program Koordinasyon Ofisleri603

600 TİKA, “Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu”, 2017, s.26.

601 TİKA, “Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu”, 2016 ve 2017, ss.28-29. 602 TİKA, “Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu”, 2016, ss.19-25.

TİKA’nın dünya üzerinde 61 ülkede yer alan tüm proje koordinasyon ofisleri içerisinden 21’i SAA bölgesinde yer almaktadır. Bunlar içerisinden Nijerya, Gambiya, Mali ve Madagaskar koordinasyon ofisleri henüz aktif değildir.604 Afrika Açılım süreciyle de bağlantılı bir şekilde ofis sayısında 2012 sonrasında yoğunlaşma görülmektedir. TİKA Ortadoğu ve Afrika Dairesi Başkanı Keman Özdemir, TİKA’nın faaliyetlerini bölgedeki ülkelerdeki ofislerde gelen talepler üzerinden şekillendirmekte olduğunu belirtirken, Afrika’yla ilgili akademik çalışmaların artması gerektiğine ve model uygulamalara ihtiyaç olunduğuna dikkat çekmiştir.605

Afrika’ya sağlanan kalkınma yardımları son on yılda 3 milyar $’a ulaşmıştır.606 Her ne kadar SAA bölgesine yönelik Türkiye’nin dış yardımlarında artış gözlense de, Orta Asya bölgesi halen en fazla yardımları almaktadır. Sektörel açıdan iktisadi ve toplumsal altyapı projeleri kapsamında eğitim ve sağlık hizmetleri öne çıkmaktadır. 2016 yılında Ortadoğu ve Afrika Dairesi Başkanlığı’nın genel harcamalar içerisindeki payı %22,55 iken Balkanlar ve Doğu Avrupa’nın oranı %26,95, Orta Asya ve Kafkaslar Dairesi Başkanlığı’nın %11,35, Doğu ve Güney Asya, Pasifik ve Latin Amerika Dairesi Başkanlığı’nın ise %5,58 olmuştur. Dolayısıyla bu durum dış yardımlar ekseninde Türkiye’nin kamu diplomasisinin öncelikli bir şekilde ortak tarih, kültür ve dini değerler referans alınarak Osmanlı toprakları olan bölgelere yoğunlaştığı söylenebilir.607

Ekonomik ve sosyal altyapı projelerinin etkinlik kazanması, yardım politikasının talep odaklı olmasından kaynaklanmaktadır. Bu doğrultuda, Türkiye’nin dış yardımları talep odaklı bir şekilde ve temel insani ihtiyaçları kapsayan eğitim, sağlık, su ve sanitasyon gibi alanlara yöneliktir. Ayrıca okulların eğitim şartlarının

604 “TİKA Koordinatörlükler”, https://www.tika.gov.tr/tr/koordinatorlukler (Erişim: 11.09.2019). 605 Keman Özdemir, Kişisel Görüşme, TİKA, 24.01.2018.

606 “Başbakan Yardımcısı Çavuşoğlu: Afrika’ya sağlanan kalkınma yardımı 3 milyar dolara yaklaştı”, https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/basbakan-yardimcisi-cavusoglu-afrikaya-saglanan-kalkinma-yardimi-3-milyar-dolara-yaklasti/875903 (Erişim: 16.09.2019).

607 Ferit Belder, Samiratou Dipama ve Emel Parlar Dal, “Afrika’ya Kalkınma Yardımı Politikaları: Türkiye ve Çin Örnekleri”, Dünya Siyasetinde Afrika 2, İsmail Ermağan (ed.), Nobel Yayıncılık, 2015, ss.389-414.

iyileştirilmesi, hastane personeline eğitim, sağlık taraması ve ekipman destekleri, tarım alanında üreticilere eğitim desteği gibi faaliyetler de bulunmaktadır.

Türkiye’nin 2010’da 967 milyon $ olarak gerçekleşen resmi kalkınma yardımları 2011’da %38 artışla 1,4 milyar $’a ulaşmış ve Türkiye resmi kalkınma yardımlarını en çok artıran ülke olmuştur.608 Türkiye 2015’te 3,2 milyar $ ile dünyada en fazla insani yardım yapan ikinci ülke ve milli gelirinin 0,37’sini insani yardım için ayırarak dünyanın en cömert ülkesi ilan edilmiştir.609 23-24 Mayıs 2016’da İstanbul’da düzenlenen Dünya İnsani Zirvesi’nde insani yardımlarla kalkınma yardımlarının eş zamanlı ve müşterek amaçlar doğrultusunda yürütülmesi amaçlanmıştır.

Türkiye’nin dış yardımlarındaki yaklaşımı, “Türk modeli” olarak nitelendirilmektedir. Bu bağlamda projelerin türleri, üretim süresi, kaynakların bölüştürülmesi, koordinasyonun sağlanması modelin bir parçası olarak değerlendirilmektedir.610 TİKA’nın kalkınma yardımlarının OECD DAC’tan farkı; kamu ve STK’lar tarafından yapılmasıdır. Bu noktada STK’lar ile ilişkiler ikili ve çok taraflı ortaklıklar proje ve faaliyetler çerçevesinde gerçekleştirilmektedir. TİKA özellikle SAA’da temsilciliğinin bulunmadığı yerlerde STK’larla ortak faaliyetler yapabilmektedir. TİKA’nın projeler üzerinden teknik nitelikte hareket edilmesi esası önemsenmektedir.611 TİKA’nın faaliyetleri üzerinde ilgili ülkelerdeki istikrarsızlar negatif bir şekilde etki oluşturmaktadır. Faaliyetlerle geri bildirimlerin alınmasında TİKA’nın tanıtımı ve zamanın önemi vurgulanmaktadır.612