Türkçede ağız ünlüleri

Türkçenin bazı lehçelerinde görülen kayan ünlüleri ve dünya dillerinin çoğunda olduğu gibi Türkçede de bulunan yarı-ünlüleri bir kenara bırakırsak, Türkçenin temel ünlüleri açık, berrak ağız ünlüleridir. Türkçede bu temel ünlülerin (/a/,/e/,/ı/,/i/,/o/,/ö/,/u/,ü/) yanı sıra, ara veya ek ünlüler120 _{dediğimiz ünlüler de} mevcuttur. Bu başlık altında Türkçenin temel ünlüleri başta olmak üzere, ara/ek ünlüleri nitelikleri ve nicelikleri bakımından değerlendireceğiz.

1.1.3.1.1. Niteliklerine göre Türkçede ağız ünlüleri

Ağız ünlüleri çıkış biçimi esas alınarak üç bakış acısına göre bölümlendirilirler:

1.1.3.1.1. 1.Ağız kanalının açıklığına göre ünlüler121

Türk ünlü siteminin en önemli ayırt edici özelliklerinden birini hiç şüphesiz ağız boşluğunun açılma derecesi belirlemektedir. Genel Türkçede ağız kanalının açıklığı açık/geniş (ouvert, open, offen) ve kapalı/dar (fermi, close, geschlossen) iki kademeli karşıtlığı meydana getirmektedir. Genel Türkçede geniş ünlüler /a/, /e/, /o/, /ö/’dür. Dar ünlüler ise /ı/, /i/, /u/,/ü/ dür. Bu sınıflandırmaya ek olarak Muzaffer Tansu, ağız kanalının açıklığı sırasında dilin yükselip alçalmasını göz önünde tutarak ünlüleri yüksek ünlüler (ı,i,u,ü) ve alçak ünlüler (a,e,o,ö) olarak da adlandırmıştır.122 Genel Türkçe geniş/açık a e o ö

dar/kapalı ı i u ü

Tarihî Türk lehçelerinde ise kapalı ė ünlüsüyle birlikte üç kademeli bir karşıtlık söz konusudur:

120 _{Ek veya ara ünlüler tabiriyle, Türkçenin temel ünlüleri olarak kabul ettiğimiz sekiz ünlü ve bu} ünlülerin uzun karşılıkları dışında; bu ünlülerden gelişmiş ünlüleri kastetmekteyiz.

121 _{J. Denny (1941), s.35 bunu “dilin şakuli istikametteki mevkii” başlığıyla değerlendirmiştir. Ö.} Demircan (1979, s.37) “dil/damak arası açıklığına göre ünlüler” başlığı altında ele almıştır. /a/ ünlüsünün daha geniş olduğundan hareketle de dar, orta, geniş şeklinde üçe ayırmıştır. Nevin Selen (1979, s.21) de “çene açısının büyüklüğüne göre ünlüler”; Volkan Çoşkun (1999), ‘Türkiye Türkçesinde Ünlüler ve Ünsüzler’ TDAY-Belleten, Ankara s.44’de ‘Dilin yüksekliği bakımından ünlüler’ olarak tasnif etmiştir.

Tarihî Türk lehçeleri geniş a e o ö yarı geniş ė

dar ı i u ü

Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Karakalpak, Tatar, Hakas Türkçelerinde ve bazı lehçelerde genel Türkçedeki iki kademeli karşıtlık, dokuz, on ve daha çok sayıdaki ünlüleri kapsayan üç ve dört kademeli karşıtlıklar olarak karşımıza çıkmaktadır:

Az. geniş a e o ö

yarı geniş ė

dar ı i u ü

Bşk., Tat., Çuv. geniş a e yarı dar ĭ ĩ o ö dar i i u ü Kzk. Kklp.,Nog. geniş a e o ö yarı geniş ė yarı dar ĭ ĩ ŭ ǚ dar ı i u ü Hak. geniş a e o ö yarı dar ĩ dar ı i u ü

Azerbaycan Türkçesinde ara/ek kademe ünlüsü tarihî Türk lehçelerinde olduğu gibi kapalı ė’dir. Şçerbak Azerbaycan Türkçesindeki kapalı ė ünlüsünün ē>ė

gelişmesiyle ortaya çıktığını söylemektedir: *el “el” Az. ėl, *en “en” Az. ėn…123 Ancak, Şçerbak’ın vermiş olduğu örneklerin çoğunu Talat Tekin ±>ė gelişimiyle açıklamaktadır.124

Başkurt, Tatar ve Çuvaş Türkçelerinde ek/ara kademe ünlülerini yarı-dar, kısa/aşırı kısa/kısaüstü ünlüler oluşturmaktadır: ĭ, ĩ, ŭ, ǚ . Bu lehçelerde ek/ara kademe ünlülerinin meydana gelmesi genel Türkçe ünlü siteminin bölgesel şekil değiştirmesinin sonucudur. Dar ünlülerin aşırı kısa telaffuzu bunların biraz genişlemesine ve geniş ünlülere yaklaşmasına yol açmış (ı>ĭ, i>ĩ, u>ŭ, ü>ǚ), kısa ünlülerin geniş ünlülere yaklaşması ise, bu sorgunların açılma basamağının değişmesine sebep olmuştur. e ünlüsü i ünlüsüne, o, ö ünlüleri ise u,ü ünlülerine dönüşmüştür.125 _{Her ne kadar Baskakov bu ünlüleri Türkçenin iki temel ünlü} sisteminden birine ait kabul etse de örneklere baktığımızda kısalmaların Türkçedeki temel sekiz ünlüden ve bu ünlülerin nicel karşılıklarından geliştiğini görmekteyiz: Tat. kĭş “kış”, tĩl “dil”; Çuv. s´ĩr “yer”

Kazak, Karakalpak, Nogay Türkçelerinde iki ek/ara kademe ünlüleri bulunmaktadır. Bunlar yarı-geniş ė ünlüsü ve Başkurt, Tatar ve Çuvaş lehçelerinde de gördüğümüz yarı dar, kısa ĭ, ĩ, ŭ, ǚ ünlüleridir. Yukarıdaki şekilde de görüldüğü gibi bu lehçelerde dörtlü bir karşıtlık söz konusudur. Hakas lehçesinde de üç kademeli karşılık vardır. Buradaki ek/ara ünlü *e>ĩ değişmesiyle oluşmuştur.

Yukarıdaki açıklamalara dayanarak, Türk lehçeleri için ağız kanalının açıklığı üzerine, iki kademe (geniş-dar) karşıtlıklı sekiz kısa ve sekiz uzun ünlülü sistemin

birincil sistem teşkil ettiğini söyleyebiliriz.

1.1.3.1.1.2. Dilin durumuna göre ünlüler126

Genel Türkçedeki ünlüler için ikinci ayırt edici nitelik, ünlülerin kalınlık- incelik karşıtlığıdır. Bu karşıtlık, Özbek Türkçesi hariç,127 _{genel Türkçede temel bir} 123 _{A. M. Şçerbak (1998), s. 45}

124 _{Krş. A. M. Şçerbak (1998), s.46-47; Talat Tekin (1995), s. 181-182} 125 _{A.M. Şçerbak (1998), s.49}

126 _{J. Deny (1941, s.34-35) “dilin ufkî satıhta aldığı mevkie göre vokallerin tehecci edildiği yer} bakımından ünlüler ” başlığıyla değerlendirip sert damağın ön kısmında teşekkül eden ünlülere ön veya damak önü vokalleri, damağın arka kısmında teşekkül eden ünlülere de art veya damak ardı vokalleri demektedir. Nevin Selen (1979, s.51) de buna “dilin devinimine göre ünlüler” demektedir.

127 _{Özbek Türkçesinde ünlülerin paralel olarak kalın ve ince sıralılara bölünüşü yoktur ve ünlülerin tüm} sistemi şu şekildedir: /a/,/o/,/ů/, /u/,/e/,/i/

kuraldır ve Eski Türkçeden itibaren a/e,o/ö/,u/ü ünlülerinin karşıtlığında daha belirgin olmak üzere128_{, ı/i karşıtlığına dayanan ikili bir sistemdir. Genel Türkçedeki ünlüler} söyleyiş sırasında dilin önde ya da arkada tümsekleşmesi, önde ya da arkada tınlama sağlayan bir ağız boşluğu bırakmasına göre ince ünlüler/ön dil ünlüleri (antérieure, front, vorderer) ve kalın ünlüler/ arka dil ünlüleri/ art ünlüler (postérieure, back, hinterer) olmak üzere ikiye ayrılırlar. Genel Türkçede ince ünlüler /e/, /i/, /ö/, /ü/, kalın ünlüler ise /a/, /ı/, /o/, /u/’dur.

/ı/’nın teşekkül noktasından hareketle Nevin Selen, /ı/ ünlüsünü bir orta dil ünlüsü olarak değerlendirmiştir.129

1.1.3.1.1.3. Dudakların durumuna göre ünlüler

Genel Türkçedeki ünlülerin üçüncü ayırt edici nitel özelliği, düzlük- yuvarlaklık karşıtlığıdır. Söyleyiş sırasında dudakların aldığı duruma göre Türkçede ünlüler düz ünlüler130 _{(non arrondit, rounded, ungerundeter) ve yuvarlak ünlüler} (arrondit, gerubdeter) olarak ikiye ayrılırlar. Genel Türkçede düz ünlüler /a/, /e/, /ı/, /i/; yuvarlak ünlüler ise /o/, /ö/, /u/,/ü/’dür.

Genel olarak Türkçede bu karşıtlık korunurken “düzlük-yuvarlaklık belirtisi üzerine ikili uygunluğun ihlali düz ünlülerin yuvarlaklaşması veya yuvarlak ünlülerin düzleşmesi şeklinde oldukça nadir görülmektedir.”131 Başkurt, Tatar ve Özbek Türkçelerinde /a/ ünlüsü yuvarlaklaşabilmektedir. Bu durum Özbek Türkçesinde fonolojik değer kazanmıştır. Ancak bu durum Türkçenin genel bir özelliği değildir. Bu, adı geçen lehçelerin özel durumları ile ilgili dil içi ve dil dışı sebeplerle alakalıdır. Mesela Özbek Türkçesindeki a>o fonolojik değişmesi Tacikçenin etkisiyledir.132