Ünlü Genişlemesi

AT’de uzun dar ünlülü olan bazı kelimeler, Harezm Türkçesi ve Çağatay Türkçesinde hem kısalmış hem de genişlemiştir. Cahit Baştaş, į>e genişlemesinin į>ė>e değişim süreçinden geçtiğini ve buna bağlı olarak da bu tarz genişlemelerin uzun ünlülerin bıraktığı bir ses izleği olduğunu ifade etmiştir.217 _{į>e genişlemesine AT} *įş > Kıp. eş (KFT) ~ yeş (DM) ~ iş (TZ)‘iş’ örneğinde rastladık. Ancak tek bir örneğe dayanarak böyle bir yargıya varmamız mümkün değildir. Diğer genişleme örneklerin bir kısmı ünlü –ünsüz ilişkileri ile /g/, /k/ ünsüzleri eşliğinde gerçekleşirken, bir kısmı ise diğer hecelerdeki geniş ünlülerin etkiyle oluşmuştur. Geriye kalan büyük bir kısmı ise /±/ ünlüsünün hem kısalarak hem de genişleyerek /e/ ünlüsüne dönüşmesiyle oluşmuştur.

Tarihî Türk lehçelerinde tespit ettiğimiz genişleme örnekleri şunlardır:

2.1.3.2.5.1. ū>o

AT *būka

Uyg. boġa (Mayt.) ~ buka (İPKPH) ‘boğa’; Kıp. boġa (TZ) ~ buġa (BM) (Krş. Kzk., Krg., Özb., Y.Uyg. buka; Tuv., Gag. buga; Hak. puğa; Krç., Az., Türkm. buğa; Trk. boğa)

2.1.3.2.5.2. ū>ö

AT *kūrı

Kıp. körü (TZ) ~ kurı (BM) ~ kuruġ (İM) (Krş. Bşk. koro; Tat. korı; Hak. huruğ; Özb., Y. Uyg. kuruk; Az. guru; Trk. kuru; Türkm. gūrı)

2.1.3.2.5.3. ǖ>ö AT *ǖki- ~ ǖkit-

217_{Cahit Başdaş (2007). “Türkiye Türkçesinde Aslî Uzunluk Belirtileri” Turkish Studies / Türkoloji} Araştırmaları (Osman Nedim Tuna Armağanı). Volume 2/2 spring. s. 89–101.

Hrz. ögü- ~ ögi- (NF) ‘öğütmek’; Kıp. ögüt- (MS) ~ ügüt- (TA) ~ yügüt- (TZ) (Krş. Az. üyüt; Türkm. üve-; Gag. ǖt-; Trk. öğüt-)

2.1.3.2.5.3. ī>a

AT *ī ‘ağaç topluluğu, orman’

Hrzm. aġaç (HŞ) ~ ‘ağaç’; Kıp. aġaç (BV) ~ agaş (TZ); Çağ. aġaç (ŞT); ETT ağaç (SN) (Krş. Bşk., Hak. ağas; Kzk., Alt., Kklp., Nog., Şor. aġaş; Krg. cığaç; Tuv. ıyaş; Y. Uyg. yağaç; Az. ağac; Trk., Türkm. ağaç; Hlç. hagaç; Gag. āç)

AT *īgla-

ETT aġla- (MŞ) ‘ağlamak’ (Krş. Tuv. ıgla-; Hak. ılğa-; Alt. ıyla-; Özb. yiğle-; Y.Uyg. jiğli-; Trk., Az. ağla-; Türkm āğla-; Gag. āla-)

2.1.3.2.5.4. į>e

AT *įş

Kıp. eş (KFT) ~ yeş (DM) ~ iş (TZ)‘iş’ (Krş. Kzk. is; Alt., Bşk., Krg., Tat., Özb., Y.Uyg., Az., Trk. iş; Türkm. įş, Yak. įs)

2.1.3.2.5.5.±>e

AT *±ki

Kök. eki ~ iki (Orh.) ‘2’; Uyg. ekki (İPKPH) ~ iki ~ įkiregü ‘şüphe’ (Uyg. Br.); Kıp. eki (CC) ~ ekki (TZ) ~ iki (Gİ) ~ ikki (CC) (Krş. Krg., Krç., Alt., Nog., Kmk., eki; Hak. ĭkĭ; Tuv. iyi; Kzk., Kklp. yeki; Bşk., Tat. ikĕ; Özb., Y.Uyg., Yak. ikki; Az., Trk., Gag. iki; Hlç. ekki)

AT *±l

Kök. el ~ ėl ~ il (Orh.) ‘ halk, kabile’; Uyg. el (İPKPH) ~ ėl (Ir.), Kıp. el (CC) ~ il (İM); ETT el (YZ) ~ il (DK) (Krş. Bşk., Tat. il; Kzk., Y.Uyg., Hlç., Trk. el; Az. ėl; Gak. Yel; Türkm. įl)

AT *±ş

Kök. eş ~ iş (Orh.) ‘ eş’; Kıp. eş (Kİ) ~ iş (GT); ETT eş (MŞ) ~ iş (YZ) ) (Krş. Az. ėş; Trk. eş; Alt. ēş)

AT *±şik

Hrzm. eşik (NF) ‘eşik’; Kıp. eşik (CC) ~ işik (TZ) (Krş. Tuv., Alt., ejik; Hak. ĭzĭk; Bşk., Tat., Y. Uyg. işik; Trk., Özb. eşik; Az.ėşik; Gag. yeşik; Türkm. įşik, Hlç. įeşük)

AT *±n

Kıp. en (TZ) ~ in (BV) ~ yin (RH) ‘en, genişlik’ (Krş. Bşk., Tat., Hak. in; Kzk., Tuv., Krç., Y.Uyg., Trk. en; Az. ėn; Alt. ēn; Türkm. įn; Yak. ien; Hlç. eyn)

AT *±n-

Kıp. en- (CC) ~ in- (BV) ~ yin- (RH) ‘inmek’ (Krş. Bşk., Tat., Kmk., Özb., Gag., Trk. in-; Kzk., Kklp. yen-; Az. ėn-; Türkm. įn-, Hlç. įender-; Çuv. an-)

AT±nç ‘huzur’ Kıp. enç (CC) ‘sakin’

AT *±t-

Kök. et- ~ it- (Orh.) ‘düzenlemek, tanzim etmek’ (Krş. Yak. įt-)

AT *b±r-

Kök. ber- ~ bir- (Orh.); Uyg. ber- ~ bir- ~ bėr- (EUTS); Krh. ber- (AH) ~ bir- (KB); Kıp. ver- (BV) ~ bir- (BM) ~ vir- (Gİ); Çağ. ber- (LD) ~ bir- (BD) (Krş. Bşk., Tat. bir-; Kzk., Krg., Krç., Alt., Kklp., Nog., Kmk., Özb., Y. Uyg. ber-; Trk., Gag. ver-; Az. vėr-; Türkm. bēr-, Yak. bier-)

AT b±ş

Kök. beş ~ biş (Orh.) ‘5’; Kıp. beyş (KK) ~ biş (BM); Çağ. beş (ŞT) ~ biş (ŞD); ETT beş (RNs.) (Krş. Bşk., Tat., biş; Kırg., Tuv., Krç., Alt., Kmk., Gag., Trk. beş; Kzk., Kklp, Nog. bes; Alt. peş; Az. bėş; Türkm. bēş, Yak. bies)

AT *b±şik

ETT beşik (MŞ) ~ bişik (KY) ‘beşik’ (Krş. Bşk., Tat. bişik; Krg., Krç., Özb., Az., Trk. beşik; Kzk. besik; Y.Uyg. böşük; Türkm. bįşik, Yak. bihik)

AT *±r

ETT er (SN) ‘erken’ (Kr. Az. ėr; Türkm. įr)

AT *k±ç

Uyg. keç (AY) ~ kiç (Mayt.) ‘geç’; Krh. keç (RN) ~ kiç (KB) ~ kįç (DLT); Kıp. keç (TZ) ~ kiç (GT) (Krş. Bşk. kis; Tat. kiç; Krg., Özb. keç; Kzk., Nok. Keş; Kmk., Gag., Trk. geç; Az. gėc; Türkm. gįç, Yak. kies)

AT *k±çe

Krh. keçe (AH) ~ kiçe (KB) ~ kėçe (RN) ‘gece’; Kıp. kece (KK) ~ kice (İM) (Krş. Krg., Krç., Alt. keçe; Kzk., Kklp., Nog. keşe; Hak. kice; Gag., Trk. gece; Az. gėce; Türkm. gįce, Yak. kiehe)

AT *k±t-

Uyg. ket- (AY) ~ k±t- (Uyg. Br.) ‘gitmek’ (Krş. Az. gėt-)

AT *t±-

Kök. te- ~ ti- ~ tė- (Orh.) ‘demek’; Hrzm. de- (KE) ~ te- (NF) ~ ti- (HŞ) ~ tė- (ME); Kıp. de- (TZ) ~ di- (GT) ~ ti- (MG) (Krş. Kr., Alt., Kklp., Kzk., Nog., Kmk., Krç., Özb., Y.uyg., Gag. Trk. de-; Tat., Bşk. ti-; Hak. tĭ-; Az. dė-; Türkm. diy-, Yak. die-)

AT *t±r-

Uyg. ter- (ŞU) ~ tir- (Mayt.) ‘dermek, toplamak’; Kıp. ter- (TZ) ~dir- (KM) ~ tir- (İM) (Krş. Alt., Kzk., Y.Uyg. ter-; Az., Trk. der-; Türkm. tįr-, Hak. t±r-)

AT *y±-

Kök. ye- ~ yi- (Orh.) ‘yemek’; Uyg. ye- ~ yi- (EUTS) ~ yė- (Uyg. Br.); Hrzm. ye- (NF) ~ yė- (ME); Kıp. ye- (CC) ~ yi- (İM); Çağ. ye- (ŞT) ~ yi- (BD) ( Krş. Tuv., Şor, Alt. çi-; Hak. çĭ-; Krg. ce-; Kzk. je-; Özb., Y.Uyg., Trk. ye-; Az. yė-; Türkm. iy-; Yak. sie-)

AT *y±l

Uyg. yel (AY) ~ yil (Mayt.) ~ yįl (Üİ) ‘yel, rüzgar’; Hrzm. yel (NF) ~ yil (HŞ) ~ yėl (ME); Kıp. yel (TZ) ~ yil (İM) (Krş. Krg., Krç. cel; Hak. çil; Kzk. jel; Bşk. yĕl; Az. yėl; Özb., Y.Uyg., Türkm., Trk., yel)

AT *y±ti

Kök. yeti ~ yiti (Orh.) ‘7’; Uyg. yetti (İPKPH) ~ yiti (Üİ) ~ yte (Uyg. Br.); Krh. yetti ~ yiti (DLT) (Krş. Hak. çitĭ; Tat. cidĕ; Alt. detti; Tuv. çedi; Şor. çetti; Bşk. yĕdĕ; Krç. cedi; Krg. ceti; Özb., Hlç. yetti; Az. yeddi; Gag., Trk., Türkm. yedi; Yak. sette)

2.1.3.2.6. Ünlü Yuvarlaklaşması

Tarihî Türk lehçelerinde görülen bir başka ses olayı yuvarlaklaşmadır. Ünlü yuvarlaklaşmasının sebebi ile ilgili iki temel görüş vardır. Bunlardan ilki, substratum218 _{teorisidir. Türkçede buna örnek olarak a>o yuvarlaklaşmasında} Çuvaşçada Çeremiş (Mari) lehçesinin Doğu ağzının etkisinin, Özbekçede Tacikcenin etkisinin, Azericede ise Tat ve Talış ağızlarının etkisinin büyük rol oynaması örnek verilebilir.219 _{İkinci ve genel olarak Türkçeye has bir olay olarak görülen sebep ise} seslerin birbirleriyle ilişkisidir. Yuvarlaklaşmada dudak, gırtlak ve damak art 218 _{Altkatman veya alttabaka dillerinin etkisi anlamındadır.}

ünsüzlerinin ünlüler üzerindeki yuvarlaklaştırıcı etkisi bilinmektedir. Bu ünsüzler eşliğinde çok sayıda yuvarlaklaşma örneği vardır.

Tarihî Türk lehçelerinde görülen ünlü yuvarlaklaşması örneklerin büyük bir çoğunluğu dudak ünsüzlerinin etkesiyle oluşmuştur. Bir kısmı ise yuvarlak ünlülerin ilerleyici veya gerileyici benzeşmesiyle oluşmuştur. Tespit ettiğimiz örnekler şunlardır:

2.1.3.2.6.1 ē>ö

AT *bēz

Uyg. böz (İPKPH)‘bez’; Krh. böz (KB) ~ biz (AH) ~ bįz (DLT); Hrzm. böz (NF) ~ biz (HŞ); Kıp. böz (CC) ~ büz (TA) ~ biz (BV); Çağ. böz (ŞD) (Krş. Bşk., Y.Uyg., Az., Trk. bez; Kzk., Krg. böz; Tat. biz; Türkm. mēz)

2.1.3.2.6.2 ē>ü

AT *bēz

Kıp. büz (TA)~ böz (CC) ~ biz (BV) ‘bez’ ) (Krş. Bşk., Y.Uyg., Az., Trk. bez; Kzk., Krg. böz; Tat. biz; Türkm. mēz)

2.1.3.2.6.2 į>ü

AT *bįn-

Uyg. mün- ~ min- ‘binmek’; Krh. mün- (KB) ~ min- ~ mįn- (DLT) ; Hrzm. mün- (ME); min- (NF) (Krş. Hak., Türkm. mün-; Bşk., Kzk., Tat., Krg., Özb., Y.Uyg., Az. min-; Gag. pin-; Trk. bin-; Yak. mįn-)

AT *įnçük

Kıp. yünçük (TA) ~ inçük (İN) ~ yinçük (BV) ‘incik, baldır, baldır kemiği’ (Krş. Trk. incik; Türkm. įncik)

2.1.3.2.6.3 ī>u

AT *ī

Uyg. u (EUTS) ~ ıġaç (UÜH) ‘ağaç topluluğu, orman’ (Krş. Bşk., Hak. ağas; Kzk., Alt., Kklp., Nog., Şor. aġaş; Krg. cığaç; Tuv. ıyaş; Y. Uyg. yağaç; Az. ağac; Trk., Türkm. ağaç; Hlç. hagaç; Gag.āç)

AT *çīp ‘ince, yumuşak dal’

Uyg. çubik (EUTS) ‘çubuk’ (Bşk. sıbık; Kzk., Kklp., Nog. şıbık; Tuv. şıvık; Y.Uyg. çivik; Özb. çivıķ; Krg., Tat., çıbık; Az. çubug; Gag., Trk. çubuk; Türkm. çībık; Çuv. çebek)

2.1.3.2.6.4 ā>o

AT *bāg

Krh. boġlan- (DLT) ~ bā (DLT) ~ baġ (RN) ‘bağlan-’ (Krş. Trk. bağ; Türkm. bāğ)

AT *kāgun

Kıp. kovun ‘CC’ ~ ħuvun (CC) ~ ķavun (TZ) ‘kavun’ (Krş. Bşk., Tat., Kklp., Nog. kavın; Krg. kōn; Krç. xuvan ~ xavun; Y. Uyg. koğun; Özb. kàvun; Az. govun; Gag. kaun; Kmk., Trk. kavun; Türkm. gāvun)

2.1.3.2.6.5 ā>u

AT *āb

Kıp. uv (CC) ~ av (MG) ‘av’ (Krş. Krç. uv; Y. Uyg o(v); Az. ov; Hak. ab; Özb. àv; Gag. au ~ av; Bşk., Tat., Kklp., Nog., Trk. av; Türkm. āv)

AT *āgu

Kıp. uvu (Kİ) ~ aġu (TA)~ avu (TZ) ‘ağu, zehir’ (Krş. Krg. ū; Bşk. ağıv; Kzk. uv; Y. Uyg. oğa; Özb. àğu; Az. ağı; Tat., Trk. ağu; Türkm. āvı; Yak. uo)

AT *ārıg

Kıp. uru (KK) ~ arov (CC) ~ arı (İM) ~ aru (TZ) ~ arıġ (BV) ‘arı, temiz’ (Krş. Alt. aru; Trk. arı)

AT *kāgun

Kıp. ħuvun (CC) ~ kovun ‘CC’ ~ ķavun (TZ) ‘kavun’ (Krş. Bşk., Tat., Kklp., Nog. kavın; Krg. kōn; Krç. xuvan ~ xavun; Y. Uyg. koğun; Özb. kàvun; Az. govun; Gag. kaun; Kmk., Trk. kavun; Türkm. gāvun)

2.1.4. Tarihî Türk Lehçelerindeki Uzun Ünlülerle İlgili İstatistiksel