Dünya dillerindeki ağız ünlüleri tasnif edilirken üç ana bölüme ayrılıp öyle değerlendirilmiştir. Bu üç bölüm şöyledir:
89 N. Üçok (1951), s. 62
90 Ahmet Buran (2007), “Çağdaş Türk Yazı Dillerinde ve Türkiye Türkçesi Ağızlarında İkincil Uzun Ünlüler”, II. Kayseri ve Yöresi Kültür, Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni (10–12 Nisan 2006) Bildirileri, Kayseri Erciyes Ü. Yay., s. 31
1. Ağız kanalının açıklığına göre 2. Dilin durumuna göre
3. Dudakların durumuna göre
1.2.3.1.1. Dünya dillerinde ağız kanalının açıklığına göre ünlüler
Ağız kanalının açıklığı, ağzın biçimi ünlülerin niteliğini belirten özelliklerden biridir. Ağız kanalının açıklığına göre ünlüler, dar ünlüler (kapalı ünlüler de denir), açık ünlüler (geniş ünlüler de denir) ve yarı-açık ünlüler olmak üzere üçe ayrılmaktadır.
Dar ünlüler ağız kanalının nispeten daralmasıyla oluşmaktadır. Bunlar /i/, /y/, /u/, /ы/ ünlüleridir. Yarı-açık ünlülerde, ağız kanalı dar ünlülere göre daha açıktır. Yarı-açık ünlüler /e/, /ø/, /o/, /α/ ünlüleridir. Açık ünlüler ise ağız kanalının en açık konumunda boğumlanan ünlülerdir. /æ/, /œ/, /ɔ/, /a/ünlüleri de açık ünlülerdir.
1.2.3.1.2. Dünya dillerinde dilin durumuna göre ünlüler
Söyleniş sırasında dilin önde ya da arkada tümsekleşmesi, önde ya da arkada tınlama sağlayan bir ağız boşluğu bırakmasına göre yapılan ayrımdır. Dilin değişik konumlarına göre ünlüler ön dil ünlüleri (ince ünlüler) ve arka dil ünlüleri (kalın/art ünlüler) olmak üzere ikiye ayrılırlar. “Ön dil ünlülerinin tınlama yeri ağız kanalının ön uç kısmında, arka dil ünlülerinin tınlama yeri ise ağız kanalının arka kısmında gerçekleşmektedir. Dilin bu durumuna göre çıkan seslerin nitelikleri –doğaldır ki- birbirinden farklıdır. Ön dil ünlüleri ince, arka dil ünlüleri veya art ünlüler ise kalın olarak çıkar ve böyle de nitelendirilirler.”92 /i/, /e/, /æ/, /y/, /ø/, /œ/ ünlüleri ön dil ünleri, /a/, /α/, /ы/, /ɔ/, /o/, /u/ünlüleri ise arka dil ünlüleridir.
3. 1.2.3.1.3. Dünya dillerinde dudakların durumuna göre ünlüler
Ünlüler söylenişinde dudakların aldığı duruma göre geniş ve yuvarlak ünlüler olmak üzere ikiye ayrılırlar. Geniş ünlüler şunlardır: /a/, /æ/, /e/, /i/, /ы/, /α/. Yuvarlak ünlüler ise /u/, /o/, /ɔ/, /œ/, /ø/, /y/ünlüleridir.
Yukarıda sayılan ünlülerin hepsi her dilde tam olarak bulunmasa bile, bu ünlülerin varyantları olarak düşünülebilecek ve fonemik değer taşıyan başka ünlüler de vardır.
/a/,/e/,/i/,/o/,/u/ ünlüleri eskiden beri bilinen temel ünlülerdir. Bu beş temel ünlü daha 1630 yılında Olearius tarafından ağız kanalı üzerindeki boğumlanma yerine göre oluşturulmuş meşhur “vokal çizgisi” üzerinde gösterilmiştir:93
Şekil. 11 Olearius’un Vokal Çizgisi
Bu temel ünlülerin dışında kalan ö ve ü ünlüleri ise yuvarlaklaşmış veya katışık ünlüler olarak adlandırılır. Nitelikleri esas alınarak değerlendirilen bu ünlülerin tamamının, nicelik olarak da uzun şekillerinin olduğunu bilmekteyiz. Şimdi nitelik olarak değerlendirdiğimiz dünya dillerindeki bu ünlülerin başta temel ünlüler olmak üzere oluşumlarına ve çeşitlerine bakalım:
U çeşitleri
U ünlüleri niteliklerine göre kapalı [u] ve açık [U], niceliklerine göre de uzun ve normal süreli /u/ olmak üzere ikiye ayrılmaktadırlar. Olearius’un vokal çizgisi’nde (bkz. şekil 11) de görüleceği gibi ağız kanalının ön kısmında oluşmaktadır. U ünlüsünün her iki çeşidi de Türkçede bulunur: kuru [ku’rU], bunu [bu’nU]
İ çeşitleri
Ön dudak veya ön dil ünlüsü olan i, nitelik bakımından kapalı i [i] ve açık i [İ] olmak üzere iki türlüdür. Ağız kanalının en arka tarafında boğumlanır.. Türkçede iki /i/ türü vardır. Bunlardan kapalı i vurgusuz hecede, açık i’de açık hecede görülür: bitirdi [bitirdİ], izci [izdžİ]94
93 N. Üçok (1951), s. 65 94
A çeşitleri
A ünlüleri ağız kanalının kısmında, ağza daha yakın bir noktada boğumlanır. Bu ünlülerinin oluşmasında ağız kanalının ön kısmı öteki ünlülerden daha fazla açıktır. Buradaki açıklık birçok /a/ çeşidinin meydana gelmesine sebep olur. Dünya dillerinde /a/’nın aşağıdaki türleri görülür:
[a] : Mümkün olduğu kadar önde boğumlanan, œ ünlüsüne yakın açık, berrak bir a’dır. Bu a her dilde bulunmakla beraber daha çok Fransızcada ve Danimarkacada bulunur. Türkçede ise bilhassa son eklerde olmak üzere tonlu hecelerde ve yabancı kelimelerin tonsuz hecelerinde palatal ‘l’nin yanında görülür: çarşıda [tfαr∫їda], kıldan [kїldan; helâk [hєlac] vb.
[a] : Yarı velar, boğukça olan bu a, [ɔ] ünlüsüne yaklaşır. Bütün dillerde görülür. Boğuk /a/Türkçede ise daha çok tonsuz hecelerde görülür: kazma [kazma],kan [kan] [A] : Bu fonetik işaret en arı /a/ ünlüsünü gösterir. Boğumlanmasında ağız kanalı olabildiğince açıktır. Türkçede rastlanan bir a çeşidi değildir. Bu a çeşidine İngilizcede father “baba” sözcüğündeki a’yı örnek gösterebiliriz: [ƒA'đ∂]
[ɐ] : Boğuk bir a’dır. ∂ veya œ ünlülerine yaklaşır. Türkçede rastlanmaz. Necip Üçok bu ünlü için Almancadaki Satan “şeytan” [zα'tɐn]95örneğini verir.
E ünlüleri
E ünlüleri vokal çizgisi üzerinde İ arasında A boğumlanmaktadır. Şekil 11’deki vokal çizgisinde görüleceği gibi İ---A parçası, A----U parçasından daha uzundur. Bundan dolayı da bu aralıktaki ünlülerin sayısı daha fazladır. /e/nin dünya dillerinde nitelik bakımından üç çeşidine rastlamaktayız:
[e] : /i/’ye en yakın olan kapalı veya dar bir ünlüdür. Almanca ve Fransızca gibi birçok dilde bulunmaktadır: Alm. reden “nutuk vermek, konuşmak” [red∂n], Frans. café [kaƒe] Türkçede de görülür: beş [be∫], el “yabancı” [el]
[є] : [e] ye nazaran daha geride boğumlanan ve daha açık olan bir e ünlüsüdür. Türkçede en çok bulunan e çeşididir: elek [єlєc], kelebek [cєlєbєc]…
[æ] : A’ya yaklaşan en açık e çeşididir. Türkçede özellikle açık ve tonlu hecelerde görülür: erken [ærc'æn], dünden [dyn'dæn]…96
95 N. Üçok (1951), s. 68 96 N. Üçok (1951), s. 70
O ünlüleri
Vokal çizgisi üzerinde U---A aralığının da boğumlanmaktadır. Dünya dillerinde O’nun üç çeşidi vardır:
[o] : Kapalı bir o olup, o çeşitleri içinde ağız kanalının daralması, dudakların yuvarlaklaşması bakımından u’ya en yakın olanıdır. Alm. so “öyle, böylece” [zo:], İng. no [no] örneklerinde bu o çeşidi vardır. Türkçede ise dudak ünsüzleriyle birlikte görülür: bol [bol], bodrum [bodrum]
[0] : Çok az rastlanan bir o çeşididir. U-A arasında boğumlanır. Almancada, Fransızcada bazı örneklerde görülür: Alm. Gott “Tanrı” [g0th], Frans. prosateur “nesirci” [pr0zatœr] . Türkçede ise görülmez.
[ɔ] : Türkçede dahil olmak üzere birçok dilde görülen, oluşum yeri, oluşumunda dudakların aldığı şekil bakımından a’ya yaklaşan bir o çeşididir. kolay [kɔlaj], Alm. sone “güneş” [zɔnə],İng. sorry “üzgün” [sɔri]…97
I ünlüleri
Dünya dillerinde iki tane ı’dan bahsedilebilir. Bunlardan bir tanesi Rusça “yeri” adı verilen [ы] ünlüsü, diğeri ise [ï] işaretiyle gösterilen ve neredeyse tamamen Türkçeye ait olan ı ünlüsüdür.98
Rusça yeri adı verilen [ы] ünlüsünü Türkçe ı ünlüsüyle karıştırmamak gerekir. [ы] bir arka dil vokali olup, oynaklanması sırasında ağız kanalında oldukça önemli bir daralma meydana gelir ve dudaklar geniş vaziyette bulunur. Bu vokal Rusçada gırtlakta telaffuz edilir ve aşağı yukarı ui birleşmesinden meydana gelir.
Türkçe ı=[ï] ise ağız kanalının pek az daralmasıyla elde edilen bir orta dil ünlüsüdür. Boğumlanması sırasında dudaklar yarı kapalıdır. Görüleceği gibi bu iki ünlü arasındaki temel fark boğumlanma yerleridir. Rusça [ы] arka dil ünlüsüdür, Türkçe [ï] ünlüsü ise boğumlanması ы ya göre daha önde olan orta dil ünlüsüdür.
Katışık / yuvarlaklaşmış ünlüler
Yukarıdaki ünlülerin dışında kalan ü ve ö ünlüleri katışık (gemischte vokale; voyelles composées) veya yuvarlaklaşmış ünlüler (geruntude vokale; voyalles 97 N. Üçok (1951), s. 70
arrondies) olarak adlandırılmaktadırlar. Bunun sebebi ise “boğumlanmaları sırasında u ve o’daki gibi yuvarlak olduğu halde dil, i ve e palatal vokallerinin artikülasyon durumunda bulunması; böylece iki oynaklanma biçiminin birleşmiş”99 olmasıdır.
Ü çeşitleri
Nicelik olarak diğer ünlülerde olduğu normal gibi süreli ve uzun olmak üzere iki çeşidi bulunan ü ünlüsünün, nitelik olarak da iki çeşidi vardır. Bunlardan “biri ince (kapalı), yüksek, yuvarlak öndil ünlüsü [y]; öteki geniş, yüksek, yuvarlak ön dil ünlüsü [Y]’dür.”100
Ö çeşitleri
Genel ünlü siteminde nitelik bakımından ö’nün iki temel çeşidinden bahsedilebilir:
[ø] : Bu ünlü kapalı o ile kapalı e’nin birleşmesinden meydana gelmiştir. Türkçede görülmez. Alm. Schön “güzel” [∫ ø:n], Frans. creuse “oyuk” [krø˙zə] örneklerinde [ø]ünlüsünü görmekteyiz.
[œ] :İngilizce dışında hemen hemen tüm dillerde görülen bir ö çeşididir. [ø] ye nazaran daha geniş ağız kanalı ve daha genişçe dudak durumu ile oluşan bir öndil ünlüsüdür. [œ] ünlüsü Türkçede görülmektedir. Bazen yanındaki seslerin etkisiyle daha yuvarlak olanlar olsa da genellikle Türkçedeki ö, [œ] fonetik işaretiyle gösterilen ö çeşididir.