Türkçe Söz Varlığı

Çalışmamızın bu bölümünde, şerhte geçen Tarama Sözlüğü'nde bulunan ancak günümüz yazı diline ulaşmamış veya az kullanılan Türkçe sözcüklerin anlamları227 alfabetik olarak sıralanacaktır:

A

Aña: Ona; onu; onun için, ondan dolayı; onun hakkında; onca, ona göre; onun, onun olsun, ona fedadır; oraya.

Ör) Elķa'l-ulā: Erbāb-ı Ǿaşķdan ki anlar ki aña mülāķī olmaġla. [19b] leķītu: Ben aña mulāķī oldum. [47b]

Ancılayın: Onun gibi, o kadar, öyle.

Ör) Ed-dāǾī ileyki: Ancılayın ĥüsn ki bāǾiŝ ü dāǾīdür senüñ maĥabbetüñe. [49a] Anda: Orada.

Ör) YaǾnī ben cāh [u] vaķār ve naħvet ü iǾtibār śāĥibi iken bir muķteżā oldı ki derecāt-ı Ǿizz ü cāhdan derekāt-ı źille ve meskenete māyil, ve hubūŧ ü nüzūl eyleyüp anda ķarār ŧutdum dimekdür.[100b]

Anı: Onu.

Ör) Ebķati: İbķā eyledi anı. [32b] Ayıķ: Uyanık, aklı başında.

Ör) Śaĥv: Sekrüñ żıddıdur. Ayıķ maǾnāsınadur. [6a] B

Bile: Birlikte.

227 Bu bölümde yer alan Türkçe kelimelere anlam verilirken şu kaynağa başvurulmuştur: Cem Dilçin, Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları, 1983.

107

Ör) En Enerāki'deki en: Maśdariyyedür. Dāħil olduġı fiǾl ile bile taķdīr-i rüǿyetde manśūbu'l-maĥal, mefǾūlidür menaǾti'nüñ. [13a]

Bi-mā ŝemme: Anda olan ile bile. [118b]

Bit-: meydana gelmek, hasıl olmak; Bitki, tüy, saç vb. şeyler çıkıp yetişmek; (insanlar için) yetişip büyümek; mahvolmak; kaynaşmak, bitişmek.

Ör) Tunbiti: Bitürsin. [139b]

YaǾnī fāriġ u āzāde ol cümle ĥużūż u şehevātıñdan, [140a] müstaġnī vü bī-niyāz ol ĥażīż ü murādātıñdan, daħı ŝābit ü ber-ķarār ol bu ĥāl üzre maǾānīnüñ ŝübūtından soñra “men ŝebete nebete”228 müstedǾāsınca bitürsin dimekdür. [140a]

Bitür-: Peyda etmek, hasıl etmek, meydana getirmek; bitiştirmek, kaynaştırmak. Ör) TusǾifī: Ĥācetin bitürürsin. [90b]

Bölük: Parça, kısım; Takım, zümre.

Ör) Meger fi'l-cümle müşābehet ve benüm derd-i derūnumdan enmūźec olmaġa śāliĥ bir ĥālet bu ola ki bir bölük ŧāyife ki kemāl-i Ǿacz ve Ǿadem-i ķudretlerinden maķśada Ǿāzim olan ķāfileye murāfaķadan ķalalar. [21a]

Buncılayın: Bunun gibi, böyle.

Ör)Lā-cerem buncılayın maĥabbet nādirdür. Her Ǿāşıķuñ kārı vü her kim sermāyenüñ pazarı degüldür dimekdür. [133a]

Bunda: Burada, bu defa.

Ör) Ŝemmete: Hunāke dimekdür. Ġāyetī ŝemmete; cihet-i baǾīdeye, hunāke; cihet-i ķarībeye işāretdür; anda ile bunda gibi. [118b]

Dirlik: Yaşayış, hayat; ödenek.

Ör) Min Ǿayşi Ǿāşıķin: Ǿāşıķuñ dirliginden. [52a]

108

Düken-: Tükenmek, bitmek.

Ör) Arża'nķiżāhu: Ben rāżiyüm ki dükene ol Ǿömr.[86b] E

Eyle: Öyle.

Ör) Dellenī: Eyle ĥüsn ki baña delālet eyledi. [62a] G

Gicele-: Geceyi geçirmek.

Ör) Emseyte ŧāmiǾan: ŦāmiǾan giceledüñ. [71b] Gözedici: Bekçi.

Ör) Raķīb: Maĥbūb[ı] ġayrdan gözediciye dirler.[8a] İ

İrilik: Sertlik, kabalık, katılık, haşinlik; şişlik. Ör) Min ruǾūneti: İrilikden. [148b]

İriş-: Erişmek.

Ör) Erbāb-ı Ǿaşķuñ ķāǾide-i muķarraresindendür ki her bār ki şeb-i firāķ ġāyete ve zamān-ı iftirāķ nihāyete irişüp devlet-i viśāl el vermekle yāra Ǿarż-zamān-ı ĥāle furśat bula, Ǿāşzamān-ıķuñ zebānına evvel cārī olan zamān-ı firķatda çekdügi ālāmı rivāyet ve eyyām-ı müfāraķatda ser-güźeşti olan ġamdan şikāyet olur. Lā-cerem üslūb-ı maǾhūd-ı Ǿāşıķān üzre yāra şikāyete başladum. [8b]

Ķ/K

Ķaçan: Ne zaman.

Ör) Her ķaçan ki ķahr ile tecellī eylese eşyāyı cümleten fānī vü munķahir olur. Ve her ķaçan ki luŧf ile tecellī eylese cemīǾ-i eşyā aña ŧāķat götürür, gerek ol şey ķavī olsun gerek żaǾīf olsun. [14a]

109

Yeteĥarreş: yetaśayyed maǾnāsınadur; ĥareştu'ż-żabye dirler ķaçan żaby śayd eyleseler. [50b]

Ķanda: Nerede.

Ör) Eyne: İstifhām içündür, bir isimdür, muķaddem ħaberdür, ķandadur maǾnāsınadur. [52a]

Ķanķı: Hangi.

Ör) Şeķā ĥirmān maǾnāsına olmaķ ķanķı lüġatde vāķiǾ ola kütüb-i mütedāvilede görilmemişdür. [42a]

Kendülik: Varlık, mevcudiyet.

Ör) Ǿİnāyet senden ve bende ne maķūle pāy-ı ķudret ola ki kendüligümden senüñ vuślatuñ ħalvet gehine yol bulam, hidāyet sendendür. [84a]

Kimesne: Kimse.

Ör) Men: Kimesne maǾnāsınadur, źevi'l-Ǿuķūle maħśūśdur.

Ķo-: Bırakmak, terk etmek; izin vermek; alıkoymak; tesir etmek, etkilemek.

Ör) YaǾnī eger mekrūh olan helāk baña ķaśd eylese beni bulmaz. Zīrā iśābetiyle beni āteş gibi yaķup vücūdumdan eŝer ķomamışdur senüñ maĥabbetüñ ĥarāreti. [28a]

Ķovla-: Gammazlık etmek, münafıklık etmek. Ör) Nemmet bihi: Anı ķovladı. [17a]

Nice, Niçe: Nasıl; çok, birçok, hayli; çok kez; ne; ne zaman; kaç, ne kadar; hangi; ne kadar, ne derece; ne vakte kadar.

Ör) Eger sāǿil suǿāl iderse ki ketebe-i melāyike ħalķdan žāhir olan aǾmāl[i] kitābet eylerler aǾmāl-i ķalbiyyeye iŧŧilāǾları yoķdur, vücūd-ı śūrīden ĥāśıl olan aǾmāli kitābet ve deķāyıķ-ı ĥāla muŧŧaliǾ olup müşebbehün bih olmaġa nice śāliĥ olur? [24b]

Eger tecellī-i źāt olsaydı niçe müddetden soñra Ŧūr-i mīķātda erinī diyü rüǿyet ŧaleb eylemezler idi. [14b]

110

O Ol: O.

Ör) Eķallehu: Ol şeyǿüñ eķallini. [19a] Ö

Ötüri: Dolayı, sebebiyle.

Ör) Ve beni ol ĥüsn Ǿaşķ u maĥabbete delālet itmekle mesrūr u şādān ķıldı eyle Ǿaşķ u maĥabbet ki anda senüñ beķā ve Ǿizzetüñ müşāhedesinden ötüri kendü fenā vü źilletüm baña laŧīf [ü] müstaĥsen göründi.[62b]

Ş

Şol: Şu, O.

Ör)Ve āħiru mā: Şol şeyǿüñ āħiri ki. [19b] Ŧ

Ŧaġ: Dağ.

Ör) Le-dukketi: Elbette ol ŧaġlaruñ mecmūǾası pāre pāre olur idi. [16b] Ŧoġrulmaķ: Doğrulmak (dik bir duruma gelmek)

Ör) Nuhūż: Żamm-ı nūn ile ayaķ üzerine ŧurmaķdur ķāme gibi ve ŧoġrulmaķdur istivā gibi, lākin bu maĥalde ĥareke ve meşy maǾnāsınadur. [142b]

Ŧutul-: Kullanılmak.

Ör) Ve min iħfāǿi ĥubbiki'deki vāv ĥāliyyedür. İħfānuñ ĥubba iżāfeti cāǿizdür ki maśdaruñ fāǾiline iżāfeti ķabīlinden ola, eger fāǾiline mużāf ķabīlinden ŧutulur ise, ve'l-ĥālu enne iħtifāǿī min teǿŝīri iħfāǿi ĥubbiki bī229 dimekdür. [27b]

Ŧur-: Durmak.

111

Ör) Aŧraķtu: Ben iŧrāķ iderüm; yaǾnī başum aşaġa salup gözlerüm yire diküp ŧururum.[110a]

U

Uyarmaķ: Uyandırmak, ikaz etmek; harekete getirmek, yakmak, rahatsız etmek. Ör) Īķād: Ateş uyarmaķdur. [18a]

V

Vir-: Vermek, göndermek.

Ör) Hemān bende śıdķ u iħlāś ile Ǿamele Ǿāzim olıcaķ Ĥak teǾālā hādīdür ifrāŧ u tefrītdan śaķlar ve deķāyıķ-ı nefsi fehme tevfīķ virür. [11b]

Viril-: Verilmek.

Ör) Bir ķısmı daħı şol ĥužūždur ki Ǿinde'ş-şerǾ aña ruħśat ve icāzet virilmişdür. [11a] Y

Yil: Rüzgar.

Ör) Rīhu'l-velā: Maĥabbet yili [147b]

Yitmek: Kaybolmak, zayi olmak; itmek, kakmak; yetmek. Ör) Faķd: Yitmek maǾnāsınadur. [10a]

Yitür-: Ulaştırmak, eriştirmek; yetiştirmek, büyütüp yetiştirmek.

Ör) Ĥaķīķatde tecellī aña dirler ki Ǿabd kendüyi yitürüp Ĥaķ'la Ĥaķķ'ı bula ve bile ki kendü bir zamānda ketm-i Ǿademde idi yine el-ān daħı maǾdūm-ı muŧlaķdur. [14b] Yoġ: Yok.

Ör) Ĥālen ki benüm cismüm bir mertebeye varmışdı ki raķīb görmege ķābiliyyet yoġ-idi.[22b]