BÖLÜM 2: TRABZONLU MEHMED MAʻRÛF
2.2. Eserleri
Bazı kaynaklar onu Bayramiye tarikatına mensup ve “Aħlāķ-ı ĥamīde ve evśāf-ı pesendīde ile mevśūf ve feżāǿil ü mekārim ile enīs ü meǿlūf”117 ve “Evśāf-ı cemīle ile mevśūf”118olarak nitelemektedir.
2.2. Eserleri
Yaptığımız taramalar neticesinde, Maʻrûf'un şu dört eserini tespit etmiş bulunmaktayız:119
2.2.1. Terceme-i Reşehâtu ʻAyni'l-Hayât
Özellikle Nakşibendî büyüklerinin hâl ve usullerinin anlatıldığı ve Allah'a ulaştıran diğer tarikatların usullerine işaret edildiği120 eser, Bursalı Mehmed Tahir'in ifadesiyle, Maʻrûf'un eserlerinin başlıcası olup121 Fahruddîn Alî Safi b. Hüseyin Vâiz-i Kâşifî'nin (ö. 939/1532-33)122 Reşehâtu ʻAyni'l-Hayât adlı eserinin tercümesidir.123
Maʻrûf, Reşehât tercümesine başlamadan evvel, çevrilen kitabın adına uygun bir Arapça ve Türkçe münacat ve salvele içeren bir mukaddimeye yer vermektedir. Bu mukaddimede adını veren Maʻrûf, tercümesine kaynaklık eden eser hakkında bilgi verip kıymetini belirttikten sonra, bu eseri tercümeye girişmesinin sebebini anlatmaktadır. Buna göre, mütercim herkesin ve özellikle Türklerin, onun yararlı bilgilerinden faydalanması, mana
117 Hasan Çelebi, c. 2, s. 600.
118 Beyânî, s. 162.
119Ali Rıza Karabulut, bu zatın “Risâle fî Reddi'n-Nasârâ” adlı bir Arapça eserinin bulunduğunu ve bu eserin nüshasının Süleymaniye Kütüphanesi Lala İsmail Koleksiyonu (226) numarada kayıtlı olduğunu söylemektedir. [Bkz. Ali Rıza Karabulut, el-Mahtûtâtü‟l-Mevcûde fî Mektebâti İstanbul ve Anadolu= İstanbul ve Anadolu Kütüphanelerinde Mevcut El Yazması Eserler Ansiklopedisi, Kayseri: 2005, c. 3, s. 1482] Ancak bahsi geçen eseri incelediğimizde, onun bu zata değil, İskender b. Ahmed Feylesof et-Trabzonî'ye ait olduğunu tespit ettik.
120 Bkz. İbnu'ş-Şerîf, Tercüme-i Reşehât, vr. 6b.
121Bursalı Mehmed Tahir, c. 1, s. 443.
122 Bu zat hakkında daha fazla bilgi için bkz. Özsaray, s. 14.
123 Kaynak metin olan Reşehatu ʻAyni'l-Hayat hakkında detaylı bilgi için bkz. Özsaray, s. 14-19; Necdet Tosun, “Reşehât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2008, c. 35, s. 8-9.
27
güzelliğinden zevk alması ve içindeki hikmetlerden yararlanması amacıyla eseri Farsçadan Türkçeye tercüme etmiştir.124
Eserini ithaf ettiği III. Murad'ın adını verip öven Maʻrûf, tercüme esnasında takip ettiği yolu anlatıp tercümede bulunabilecek hata ve kusurlardan dolayı okuyuculardan özür diler: “... mefhūm-ı kelām ĥasbe'l-imkān sühūletle fehm olınmaġa saǾy ü iķdām olınmışdur. Ve mā-dām ki iħtilāfāt-i mevārid ü istiǾmālāt-i elsine muķteżāsınca kelāmda taǾķīd olmaya lafžen lafžin terceme olınup şol yerde ki fehm-i maǾnāda śuǾūbet ola bi-lafžin tercemeden mefhūm-ı kelām-ı tercemeye Ǿudūl olınmışdur. Ve baǾžı keşf ü teźyīle muĥtāc olan mevāżiǾ-i müşkilesi ŧāķat yetdükçe īżāĥ u tafśīl olınup mütercim kelāmı ile müǿellif kelāmı beynini lafz-i "kāşife" ile fasl idüp ve her kāşifenüñ nihāyetine "intehā" lafžıyla işāret olınmışdur, her-çend ki bu bābda bu faķīr-i bī-miķdār ķuśūr-i biżāǾata iķrār ve ķillet-i istiŧāǾata iǾtirāfla iǾtiźār eyleye ”.125
Reşehât'ı “Āġāz-ı Terceme-i Reşeĥāt-ı ǾAynu'l-Ĥayāt” başlığı altında çevirmeye başlayan Maʻrûf, çevirisini kaynak metnin yapısını koruyarak yapar; yani eserinin tercüme kısmı kaynak metin gibi, “Makâle” ve üçer faslı ihtiva eden üç “Maksad” ile “Hâtime”'den oluşmaktadır. “Makâle”'de Nakşibendî silsilesine mensup olan hocaların tabakaları anlatılmıştır. Birinci “Maksad” Hâce Ubeydullâh'ın ataları ve akrabaları ile doğum tarihi, çocukluğundaki halleri, tavırları, ahlakı, seferleri ve dönemin şeyhleriyle görüşmesi; ikinci “Maksad” Hâce Ubeydullâh'ın görüşleri ve bilgileri ile kendisinden vasıtasız olarak nakledilen hikâyeler, latifeler, haller ve rivayetler; üçüncü “Maksad” ise Hâce Ubeydullâh'ın kerametleri ve sıra dışı tavırları hakkındaki beyana havidir. Hâtime bölümünde bahsi geçen zatın ölümü beyan edilir.126
Manzum bölümlerin manzum olarak çevrildiği ve kaynak metne faydalı olduğu düşünülen bilgilerin ilâve edildiği bu eser, özellikle Kınalızâde Hasan Çelebi ve Beyânî
124 Bkz. İbnu'ş-Şerîf, Tercüme-i Reşehât, vr. 7a.
125 Bkz. İbnu'ş-Şerîf, Tercüme-i Reşehât, vr. 6a-6b.
28
tarafından beğenilmiş ve sadece bir tercümeden ibaret olmayan ve benzeri bulunmayan bir eser olarak nitelenmiştir.127
Sonunda yazarın tercümenin bitiş tarihine düştüğü Türkçe gazelin bulunduğu128 bu eser, 27 Zilhicce 993 (10 Aralık 1585) tarihinde, Maʻrûf İzmir Kadısı iken bitirilerek129 III. Murad'a ithaf edilmiştir.130
Tespit ettiğimiz kadarıyla, elliden fazla yazma ve matbu nüshası bulunan bu eserin yazma nüshalarının kayıtlı olduğu kütüphane, koleksiyon ve numara, ile onların istinsah tarihi ve varak sayısı aşağıdaki tabloda verilmiştir:
Tablo 1:
Reşehât Tercümesinin Yazma Nüshaları
Kütüphane ve koleksiyon No. İstinsah tarihi
Varak sayısı
1. 1 .
Süleymaniye Ktp. Mihrişah Sultan 169 993/ 1585 338
2. Süleymaniye Ktp. Nuri Arlasez 100 993/1585 289
3. Topkapı, III. Ahmed 1592 993/1585 366
4. Nuruosmaniye Ktp. 2310 995 /1586 303
5. Süleymaniye Ktp. Murad Buhari 169 1031/1621 282
6. Süleymaniye Ktp. Kara Çelebizade 216 1032/1622 281
7. Süleymaniye Ktp. Esad Efendi 1344 1033/1623 346
8. Manisa İl Halk Ktp. Manisa Akhisar Zeynelzade
60 1035 /1625 330
9. Nuruosmaniye Ktp. 2306 1037/1627 253
10. Nuruosmaniye Ktp. 2313 1038 /1628 272
127 Hasan Çelebi, c. 2, s. 601; Beyânî, s. 163.
128 Bkz. İbnu'ş-Şerîf, Tercüme-i Reşehât, vr. 347a.
129 Bkz. İbnu'ş-Şerîf, Tercüme-i Reşehât, vr. 347b.
29
11. Milli Kütüphane-Ankara 86 1042 /1632 574
12. Süleymaniye Ktp. Hekimoğlu Ali Paşa 712 1042/1632 276
13. Süleymaniye Ktp. Hekimoğlu 712 1042/1632 276
14. Süleymaniye Ktp. Yeni Câmi 697 1046/1636 240
15. Süleymaniye Ktp. Fatih 2578 1061/ 1651 262
16. Topkapı, Bağdat Köşkü 294 1082/1672 265
17. Süleymaniye Ktp. Fatih 2579 1093/1682 245
18. Millet Ktp. Feyzullah Efendi 1245 1112/ 1701 208
19. Nuruosmaniye Ktp. 2309 1123/ 1711 279
20. Süleymaniye Ktp. Murad Molla 1227 1157 /1744 437
21. Topkapı, Emanet Hazinesi 1284 1157/1754 407
22. Lala İsmail Efendi (Murad Molla Ktp.) 121 1162/1749 211 23. Beyazıt Devlet Ktp. Veliyüddin Efendi 1649 1177/1763 342
24. Süleymaniye Ktp. Hâlet Efendi 197 1199/1784 263
25. Süleymaniye Ktp. Serez 1505 1208/1793 194
26. Beyazıt Devlet Ktp. Bayezid 3290 Belirsiz 287
27. Beyazıt Devlet Ktp. Veliyüddin Efendi 3608 Belirsiz 398 28. Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi 4637 Belirsiz 351
29. Manisa İl Halk Kütüphanesi 1541 Belirsiz 107
30. Millet Ktp. Ali Emîrî Efendi 873 Belirsiz 400
31. Millet Ktp. Feyzullah Efendi 180 Belirsiz ---
32. Millet Ktp. Feyzullah Efendi 2/227 Belirsiz ---
33. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu 426 Belirsiz 79
34. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu 3930 Belirsiz 285
35. Milli Kütüphane-Ankara, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu
3155 Belirsiz 386
36. Nuruosmaniye Ktp. 2307 Belirsiz 27
37. Nuruosmaniye Ktp. 2308 Belirsiz 542
30
39. Nuruosmaniye Ktp. 312 Belirsiz 197
40. Süleymaniye Ktp. Aşir Efendi 152 Belirsiz 369
41. Süleymaniye Ktp. A-Tekelioğlu 762 Belirsiz 351
42. Süleymaniye Ktp. Esad Efendi 1346 Belirsiz 309
43. Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmud Efendi 4585 Belirsiz 180
44. Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmud Efendi 4591 Belirsiz 160
45. Süleymaniye Ktp. Lala İsmail 121 Belirsiz 211
46. Süleymaniye Ktp. Murad Molla Ktp. 2/1248 Belirsiz ---
47. Süleymaniye Ktp. Şazeli Tekkesi 62 Belirsiz 296
48. Süleymaniye Ktp. Yazma Bağışlar 3881 Belirsiz 49
49. Topkapı, Revan Köşkü 470 Belirsiz 359
50. Veliyüddin Efendi Ktp. Hâlid Bey 63 Belirsiz 398
Ayrıca bu eserin Osmanlı Türkçesiyle çeşitli baskıları mevcuttur. Bu baskıların yapıldığı matbaa ve yeri ile onların basıldığı tarih şu tabloda verilmektedir:
Tablo 2:
Reşehât Tercümesinin Matbu Nüshaları
Sıra Matbaa ismi Yeri Tarih
1. Matbaa-i Âmire İstanbul 1236/ 1820
2. Bulak: Dâru't-Tibâʻati'l-Bâhire Mısır 1256/ 1840
3. Emin Efendi Matbaası İstanbul 1269/ 1852
4. Matbaa-i Âmire İstanbul 1279/1862.
5. Sarıgazi Taş Matbaası İstanbul 1291/1874
Reşehât tercümesinin bu kadar yazma ve matbu nüshasının bulunması ve o nüshaların farklı kütüphanelerde yer alması, bu tercümenin kabul görüp çok okunduğunu ve ona olan ilginin geniş bir coğrafyaya yayıldığını göstermektedir.
31
İlk defa (1971)131 yılında Necip Fazıl Kısakürek tarafından kısaltılıp sadeleştirilerek “Reşahât: Can Damlaları” ismiyle yayımlanan bu eser, (2005)132 yılında Mustafa Özsaray tarafından kaynak metne sadık kalınmak suretiyle yeniden sadeleştirilerek “Reşehât: Hayat Pınarından Can Damlaları” adıyla yayımlanmıştır.
2.2.2. Tekmiletu'r-Reşehât
Ali Rıza Karabulut, adı ilk defa Keşfu'ẓ-Ẓunûn'da geçen133 bu eserin nüshasının Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Koleksiyonu (1411) numarada kayıtlı olduğunu haber vermektedir.134 Ancak kütüphane sisteminde yazarı belirsiz ve Tekmiletu'r-Reşehât olarak kayıtlı olan bu nüshanın gerçek adının Zeyl-i Reşeḥât olup Şâh-ı Nakşibendiyye olarak tanınan bir zata ait olduğu tespit edilmiştir. Dolayısıyla Tekmietu’r-Reşehât’ın herhangi bir nüshasının henüz ele geçmediğini söylemek mümkündür.
2.2.3. Şerh-i Kasîdetu't-Tâʼiyye
Çalışmamızın konusunu oluşturan bu şerh, ayrı bir bölümde detaylı olarak tanıtılacaktır.
2.2.4. Kasîde-i Bürde Türkçe Şerhi
Feźleke'de ve Osmanlı Müellifleri’nde adı geçen ve Bursalı Mehmed Tahir tarafından “mükemmel” diye nitelenen bu eserin135 de henüz herhangi bir nüshasına ulaşılamamıştır.