Türkçe Ders Kitaplarında Dil ve Anlatım(Kelime Bilgisi)

“İlköğretim okumayı sevme ve iyi okuma alışkanlığı kazanmada başlangıç dönemidir. Bu nedenle, ilköğretim çağındaki çocuklar için yazılacak ve basılacak kitapların niteliğine büyük önem ve özen gösterilmelidir” (Kılıç, Atasoy, Tertemiz, Şeren, Ercan, 2001). “Çünkü kaliteli eğitim kaliteli ders kitaplarıyla gerçekleşecektir” (Kılıç, 2005: 39). Bu açıdan ders kitaplarında kullanılan dil, onların temel dil becerilerini geliştirici seviyede olmalıdır.

Ders kitaplarının en önemli özelliğinden birisi de dil ve anlatım özelliğidir. Öğrenci ders kitabından dinleme, izleme, okuma, anlama, sözlü ve yazılı anlatım, dil bilgisi ve yazı gibi temel becerileri kazanacak, anadilini doğru ve düzgün konuşmayı öğrenecektir. Bu sebeple doğru ve düzgün bir Türkçe ile yazılmış ders kitapları çok önemli olmaktadır. Yazarlar, ders kitaplarında doğru, duru, yabancı sözcüklerden uzak bir Türkçe kullanmalıdırlar (Çalık, 2001: 10).

Bu bilgiden yola çıkarak ders kitaplarında yer alacak kelimelerin önemi ortaya çıkmaktadır. Ders kitaplarında sözcük seçiminde dikkat edilmesi gereken en önemli hususlardan birisi, kitabın bütünlüğü içerisinde benzeri kavramların kullanılmasıdır“Örneğin; olanak-imkân, mesela- örnek, gibi “(Çalık, 2001: 10).

Çalık’a (2001) göre ders kitapları dil ve anlatım yönünden şu sorulara cevap vermelidir:

 Anlatım duru mu?

 Seçilen sözcükler sınıf seviyesine uygun mu?  Kelime sayısı sınıf düzeyine uygun mu?  Yazım kurallarına uyulmuş mu?

 Cümleler görsel imgelerle destekleniyor mu?  Yabancı sözcükler Türkçe okunuşlarıyla verilmiş mi?

 Güncel Türkçe kullanılmış mı?  Ders programına uygun mu?  Biçimsel içerik uygun mu?

 Alanla ilgili bilimsel bulgulara uygun mu? (s. 10).

Görüldüğü gibi kitaplardaki metinlerde seçilen kelime sayılarının sınıf seviyesine uygun olup olmaması ders kitaplarının hazırlanmasında dikkat edilmesi gereken unsurlardan biridir. Burada kelime sayısı, metni oluşturan kelimeler ve sınıf düzeyine göre önceden belirlenmiş kelimelerin metinlere dağılımı olarak değerlendirilmelidir.

Milli Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları İle Eğitim Araçlarının İncelenmesi ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönerge’ye (2007) göre ders kitaplarının dil, anlatım ve üslup yönünden şu özellikleri taşıması gerekmektedir:

 Yaşayan Türkçe doğru, güzel ve etkili kullanılır.

 Türkçeleşmiş kelimeler yaşayan Türkçenin bir parçası olarak değerlendirilir.

 Öğrencilerin seviyelerine uygun, yeni kelimeleri öğrenmelerine fırsat veren zengin ve akıcı Türkçenin kullanılmasına özen gösterilir.  Cümleler, öğrencinin zihnindeki bilgileri yapılandırmasına uygun olarak kurulur.

 Paragraf düzenleme kurallarına uyulur ve paragraflar arasındaki anlam ve mantık ilişkisine dikkat edilir.

 Cümle uzunlukları, sınıf seviyesine uygun olarak düzenlenir.  Türkçenin kullanımında, baskıya hazır nüshanın teslim tarihindeki Türk Dil Kurumu’nun son yayımladığı Türkçe sözlük ve yazım kılavuzu esas alınır.

 Konuların işlenişinde doğru, açık, anlaşılır bir dil ve anlatım kullanılır.

 Kelimeler nüanslara dikkat edilerek titizlikle seçilir.

 Metinlerde akıcılık, mantık dokusu ve fikir bütünlüğü sağlanır.  İlköğretimin ilk üç sınıfında soyut kavramların kullanılmasından kaçınılır (s. 422).

Akyol’a (2001) göre dil ve anlatım yönünden uygun nitelikleri taşıyan bir Türkçe kitabında aşağıdaki sorulara cevap aranmalıdır:

 Dil bilgisi ile ilgili amaçlar ve davranışlar sınıf düzeylerine göre yazılmış mı?

 Amaçların kazanılması için yeterli türde ve sayıda etkinliğe yer verilmiş mi?

 Öğretmen dil bilgisi çalışmalarının nasıl yapılacağı konusunda yönlendiriliyor mu?

 İmlâ kuralları ile ilgili yeterli açıklama ve etkinliğe yer verilmiş mi?

 Kelimeler öğrenci seviyesine uygun mu?

 Yabancı kelimelerin okunuşları parantez içinde verilmiş mi?

 Anahtar kelimeler fark edilecek şekilde (siyah yazılım, italik yazılım, vb.) yazılmış mı?

 Sesteş, eş anlamlı vb. kelimeler üzerinde duruluyor mu?  Ses özellikleri dikkate alınmış mı?

 Cümlenin unsurları (özne, yüklem, sıfat vb.) ve öğretimi ile ilgili etkinlikler var mı?

 Kelime hazinesini geliştirici çalışmalara yer verilmiş mi?  Kelime türetimiyle ilgili alıştırma ve örneklere yer verilmiş mi? (s. 15-17).

Kitaplardaki kelimelerin öğrenci seviyesine uygunluğunun sorgulanması ve kelime hazinesini geliştirici çalışmaların olup olmamasının önem kazanması şüphesiz gelecek nesiller adına ortak kültür ve dil edindirme politikası açısından son derece önemlidir. Türkçe ders kitabı, ders kitapları içerisinde Türk dilini, kültürünü, toplumun yaşam şekillerini, inanışlarını ve hayata bakış açısını yansıtan özellikleri ile başı çeker. Türkçe ders kitabı, içerdiği metinler ile çocuğun kişilik gelişiminde belirleyici bir işleve sahiptir.

Bütün bu işlevleri ve önemi yanı sıra Akyol’a (2006) göre günümüzde Türkçe ders kitaplarının çoğunluğu anlatım ve dil olarak sorunlarla doludur. Ders kitaplarında yayın evlerine göre değişen ölçütler vardır ve bir ortaklık söz konusu değildir. Kitap komisyonları kendilerine sunulan kitapları dil ve anlatım yönüyle titizlikle incelememektedir. Örneğin Kurudayıoğlu’nun (2005) çalışmasında aynı seviye için hazırlanmış ve farklı yayınevlerine ait iki ders kitabı arasındaki kelime sayıları arasındaki büyük farklar, ders kitabı hazırlanırken kelime öğretimi konusunda belli bir planlama ve politikanın belirlenmediğini ortaya koymaktadır.

Türkçe dersi kitapları ile öğrencilere dilin yapı taşları olan kelimeler ve kelimelerden oluşan farklı türde dil birimleri kazandırılmaya çalışılmaktadır. Ders kitabı yazan kitap yazarlarının ve bu süreci denetleyen ilgili kurumların ortak kriterlerinin olup olmadığı son derece önemlidir. Öğretim materyali olarak bütün ders kitaplarının, farklı yayınevinden olsalar bile, özellikle kelime çalışmalarında hemen hemen aynı olanakları sunması beklenir. İşlenen metinler aracılığı ile öğrencilerin kelime hazinelerini genişletmeyi hedefleyen kitapların eğitim ortamlarının en önemli kaynaklarından biri olduğu kabul edilen bir gerçektir (Karatay, 2007). Ülkemizde yabancı dillere verilen önemin dilimize verilmemesi

ve toplum içinde Türkçe dersinin kolay bir ders olarak kabul edilmesinden ötürü Türkçe ders kitaplarının üzerine yapılan akademik çalışmalar da henüz yeni başlamıştır. Ancak bu konudaki eksikliklerin bundan sonraki yapılacak araştırmaların katkısı ile de çözüme kavuşturulması beklenmektedir.