Türkçe Öğretim Programı Açısından Kelime Hazinesinin Önem

eğitimidir. İnsan dünyanın neresinde olursa olsun varlığını anadilde yaşar. Bundan dolayı anadil öğretim programları, toplumun sahip olduğu kültürel öğeleri dil yoluyla ve buradan yola çıkarak da kelimeleri sistemli bir şekilde öğrencilere kazandırmalıdır.

Söz dağarcığı eksikliğinde anlama, anlatma, düşünme ve üretme kabiliyetleri sınırlanır. Bu durum da ülke insanını kültürel değerlerden,

teknolojiden, yeniliklerden uzak ve çağın neresinde durduğunu bilmeden yaşayan insanlar haline getirmektedir. Çünkü kavram ve söz dağarcığı gelişimi düşünmenin ve düşünerek üretmenin temel şartıdır. Bunun zenginliği düşünce ufkunu genişlettiği gibi, azlığı da düşünce dünyasının sınırlarını daraltacaktır. Bu yüzden çağa ayak uydurabilen, düşünme yeteneği gelişmiş, üretebilen, iletişim becerisi yüksek nitelikte insan yetiştirmek isteniyorsa ana dili eğitim programlarının amaçlarından biri olan söz dağarcığını geliştirme ilkesi tamamen yerine getirilmelidir (Sever, 2000).

İlköğretim 1-5. Sınıf Türkçe öğretim Programına göre hazırlanmış olan öğretmen kılavuz kitaplarında yer alan farklı öğrenme alanlarında sınıflandırılmış amaçlardan, içerisinde “kelime” sözcüğü geçenler ve kelime öğretimine yönelik ifade edilenler aşağıda belirtilmiştir:

Öğrenme alanı: Dinleme

 Dinlediklerinde geçen bilmediği kelimelerin anlamlarını tahmin eder.  Dinlediği kelimelerin gerçek ve mecaz anlamlarını ayırt eder.

 Dinlediklerinde eş ve zıt anlamlı kelimeleri ayırt eder.

 Dinlediklerinde duygusal ve abartılı kelimeleri ayırt eder(MEB, 2011b: 24) Öğrenme alanı: Okuma

 Okuduğu kelimeleri doğru telaffuz eder.

 Metinde verilen ipuçlarından hareketle karşılaştığı yeni kelimelerin anlamlarını tahmin eder.

 Görsellerden yararlanarak söz varlığını geliştirir.  Kelimelerin eş ve zıt anlamlarını bulur.

 Eş sesli kelimelerin anlamlarını ayırt eder.  Bilmediği kelimelerin anlamlarını araştırır.  Ekleri kullanarak kelimeler üretir.

 Kelimelerin gerçek, mecaz ve terim anlamlarını ayırt eder.

Öğrenme alanı: Yazma

 Kelimeleri yerinde ve anlamına uygun kullanır.  Yeni öğrendiği kelimeleri yazılarında kullanır.  Yazılarında söz varlığından yararlanır.

 Yazılarında kelime türlerini işlevine uygun kullanır (MEB, 2011b: 28).

Programda söz varlığına yönelik belirtilen amaçlara bakacak olursak temelde dili kullanmayı ve dile değer vermeyi içeren ifadeler ile karşılaşmaktayız. Dil sevgisinin ve bilincinin kazandırılmasının temeli ise, dildeki kelimelerin sevdirilmesi ve bu sevginin bir bilinç şeklinde kazandırılmasıyla atılacaktır. Dolayısı ile kelimeleri sevmeye ve kullanmaya yönelik doğrudan, net ve somut hedeflerimizin olması önemlidir. Nitekim Thorndike ve Lorge (1944, akt: Çetinkaya, 2010), okuma kazanımları için hazırlanan dil öğretim programlarında öğrencilerin sık kullandıkları kelimelere ağırlık verilmesi ile okumanın kolaylaşacağı belirtmektedir. Kelimelere programlarda ayrı bir bölüm ayırmanın bunun gibi daha pek çok faydası sayılabilir.

İlköğretim okullarında Türkçe öğretiminin amacı, milli eğitimin genel amaçlarına ve temel ilkelerine uygun olarak belirtilmiştir. Sekiz madde içinde “türlü etkinliklerle öğrencilerin kelime dağarcığını zenginleştirmek” amacı kelime hazinesini geliştirmeye yönelik neredeyse doğrudan tek hedef olduğu için bu çalışmayı yakından ilgilendirmektedir ve bu araştırmada özellikle bu madde merkeze alınmıştır.

2. 4. 3. 2. Programa Göre Hazırlanmış Kılavuzlarda Kelime Çalışmaları

Kılavuza göre öğrenme öğretme süreci hazırlık, anlama, zihinde yapılandırma, kendini ifade etme ve ölçme ve değerlendirme bölümlerinden oluşmaktadır.

Hazırlık bölümünün zihinsel hazırlık kısmında “anahtar kelimelerle çalışma” bölümü öğrenme öğretme sürecinde kelimelerle ilk karşılaşılan aşama

olarak karşımıza çıkmaktadır. Kılavuza göre bu bölümün amacı öğrencinin hem kavram gelişimini sağlamak hem de yeni öğrenilecek bilgiye ilgisini çekmektir. Anahtar kelimeler ise, metindeki ana fikir, yardımcı fikir veya mesajla doğrudan ilgili, üzerinde çalışılacak metnin daha iyi algılanmasına katkı sağlayacak ögeler olarak tanımlanmaktadır. Ayrıca bu kelime ve kelime grupları ile yapılan çalışmaların öğrencilerin kazanacakları yeni bilgilerle ilgili ön bilgilerini öğrenme ortamına aktarma imkânı sağlayacağı belirtilmektedir (MEB, 2011b: 18). Bu bölümde;

 Anahtar kelime ya da kelime gruplarını kullanarak cümle, kısa hikâye ya da şiir oluşturma,

 Anahtar kelime ya da kelime gruplarının çağrıştırdıklarını yazma,  Anahtar kelime ya da kelime gruplarından hareketle resim yaptırma,  Anahtar kelime ya da kelime gruplarıyla bunları sözlük anlamlarını

eşleştirme vb. etkinlikler yapılmıştır (MEB, 2011b: 18).

Anlama bölümünde bulunan “anlamı bilinmeyen kelimelerle çalışma” adlı kısım kelime etkinliklerini içeren bir diğer bölümdür. Bu bölüme göre dinleme ve okuma etkinlikleri sırasında öğrencilerden, anlamını bilmedikleri kelimeleri belirlemeleri istenmelidir. Kelimelerin anlamlarını kendinden önce veya sonra gelen kelimeye, kelimenin içinde geçtiği cümleye, metne ve görsellere bakarak tahmin etmeleri istenmelidir. Tahminleri kontrol ettirilmelidir. Eğer yanlış bir tahmin yapmışlarsa arkadaşlarına sormaları veya sözlüğe bakmaları istenebilir. Bulunana doğru anlam, tahminlerin karşılarına yazdırılmalıdır. Kelime hakkında konuşmaları, kelimeyle yeni cümleler kurmaları, kelimenin çağrıştırdıklarını açıklamaları, kelime ile ilgili resim yapmaları istenebilir(MEB, 2011b: 21).

Bu kısımda yer alan bir diğer bölüm “söz varlığını geliştirme” dir. Bu başlık altında öğrencilerin söz varlığını geliştirici çalışmalara yer verilmiş, kelimelerin anlam özellikleri üzerinde durulmuştur. Yapılan çalışmalar şu şekilde gruplandırılmıştır:

 Görsellerden yararlanarak söz varlığını geliştirme,

 Kelimelerin anlam özelliklerine dayalı etkinlikler yaparak söz varlığını geliştirme,

 Bilmediği kelimenin anlamını sözlükten araştırarak, öğretmenlerine sorarak ve arkadaşlarıyla tartışarak söz varlığını geliştirme,

 Eş anlamlı, zıt anlamlı ve eş sesli kelimeler yoluyla söz varlığını zenginleştirme,

 Ekleri kullanarak yeni kelimeler türetme yoluyla söz varlığını geliştirme (MEB, 2011b: 21).

Kendini ifade etme adlı aşamada bulunan “söz varlığını kullanma” bölümü de kelime öğretimine yönelik etkinlikleri içermektedir. Bu bölümde öğrencilerin öğrendikleri kelimeleri kullanmaları, yazılarında farklı cümle yapılarına yer vermeleri, kelimeleri yerinde ve anlamına uygun olarak kullanmaları gibi çalışmalar bulunmaktadır. Bu bölümdeki çalışmaların amacı öğrencilerin kelime hazinelerini zenginleştirmek ve bunları kullanmalarını sağlamaktır (MEB, 2011b: 23) şeklinde belirtilmiştir. Bu bölümle ilgili olarak metin işlenişleri sırasında çalışmaların yer aldığı ve öğrencilere yaptırılacak etkinlikler ile ilgili açıklamaların yer aldığı belirtilmiştir.

Kılavuzda yer alan bu bölümler, bu araştırmada yararlanılan hedef kelimelerin toplanmasında kaynaklık etmiştir. Çalışmada kelimeler ile ilgili olarak “hedef kelime”, “anahtar kavram”, “metin anahtar kelimesi”, “çalışma kitabı anahtar kelimesi” ifadeleri yeri geldikçe kullanılmıştır. Hedef kelime ifadesinin kullanılmasında kelime öğretiminin hedeflendiğine yönelik belirtilen amaçların varlığı ve kelime hazinesinin planlanması sürecine yönelik yapılan araştırmalarda bu ifadenin kullanılması etkili olmuştur.