Tâbiûn Nesli

Basra‟nın ilmî açıdan geliĢmesinde etkili olan diğer bir faktör tâbiîn neslidir. Ġbn Hayyât, Tabakât adlı eserinde yaklaĢık olarak 110 tâbiîne yer verir.182

Bunlar içerisinde Hicrî I. asırda Basra‟da en etkili olduğunu düĢünülen tâbiînlerin biyografilerine değinilecektir.

8.2.1. Ebü’l-Âliye er-Riyâhî el-Basrî (ö. 90/709)

Asıl ismi Rufey„ b. Mihran olan Ebû‟l Âliye Riyâh kabilesine mensub bir kadının mevlâsıdır. Ġbn Mesud, Ebû Mûsa, Ebû Eyüb, Übey b. Ka„b, Ġbn Abbas, Ġbn Ömer, Ebû Hureyre, ÂiĢe, ve Enes b. Mâlik‟ten rivayette bulunmuĢtur. Ġbn Maîn, Ebû Zür‟a ve Ebû Hâtim güvenilir (

سمغ

) bir ravi olduğunu dile getirirler.183 Zehebî, Ġbn Ebî Davud‟dan nakille sahabeden sonra kıraat ilminde ondan daha bilgili birinin olmadığını ifade eder.184

8.2.2. Ebü’Ģ-ġaʻsâ Câbir b. Zeyd el-Ezdî (ö. 93/711-712 ?)

Asıl olarak Ummanlı olan Câbir, Haccac‟ın onu sürmesi üzerine Basra‟ya yerleĢmiĢtir. Özellikle fıkhı ile öne çıktığı görülmektedir.185

Ġbn Abbas‟ın Ebü‟Ģ-ġa„sa için “Cabir b. Zeyd‟in, Allah‟ın kitabı hakkında bildikleri Basra halkının bildiklerini kapsar” dediği rivayet olunur.186 Yine Ġbn Abbas kendisine fıkhî bir soru sorulduğunda “Aranızda Cabir varken bana mı soruyorsunuz!” diyerek soruları ona yönlendirmiĢtir.187

Ebü‟Ģ-

182

Ġbn Hayyât, et-Tabakât, 190-202.

183

Zehebî, Siyer a„lami‟n-nübelâ, III, 246.

184

Zehebî, Siyer a„lami‟n-nübelâ, III, 246.

185

Zirikli, Hayrettidn Muhammed b. Muhammed b. Ali, el-A„lâm, Dâru‟l Ġlim, 2002, II, 104.

186

Buhârî, et-Tarîhu‟l kebîr, II, 204.

187

37

ġaʻsâ‟nın Ġbn Abbas, Ġbn Ömer ve Ebû Hureyre‟den rivayetleri vardır. Ġbn Maîn ve Ebû Zür‟a güvenilir (

سمغ

) bir ravi olduğu kanaatindedirler.188

8.2.3. Mutarrif b. Abdullah b. eĢ-ġıhhîr el-Basrî (ö. 95/713-14 ?)

Biyografisimde fitnelere karĢı çok titiz davrandığına dikkat çekilir. Zehebî, Ġclî‟den nakille Ġbn EĢ„as fitnesine karıĢmayan Mutarrif ve Ġbn Sîrîn‟den baĢka kimse olmadığını ifade eder. Rivayetlerinin çoğunun Ġmran b. Husayn, Abdullah b. Muğaffel gibi Basralı sahabilerden olduğu görülmektedir. Basra dıĢında Hz. ÂiĢe‟den rivayeti vardır.

8.2.4. Ebû Kılâbe Abdullâh b. Zeyd el-Cermî (ö. 104/722)

Zahidâne bir yaĢantıya sahip olan Ebû Kılâbe, kadılık görevine atanmak istenmesinin ardından ġam‟a kaçmıĢ hayatının geri kalan kısmını burada idame ettirmiĢtir. Hadis talebi için rıhle yaptığı,189

vefat ettiğinde deve yüklü kitap bırakması biyografisinde dikkat çeken noktalardır.190

Ebû Kılâbe fıkhı ile öne çıkan tâbiînlerdendir. Eyüb es- Sahtiyâni, akıl sahibi fukahalardan olduğunu belirtir.191

Fakihliği ile bilinen diğer bir alim Müslim b. Yesâr‟ın ise “Ebû Kılabe acem olsaydı kâdılkudât olurdu” diyerek onun fıkhını vurguladığı nakledilmektedir. Ömer b. Abdülaziz de “Ġçlerinde Ebû Kılabe olduğu sürece ġam ehli yok olmayacak” diyerek onu övdüğü görülmektedir.Hz. Ali‟yi sevmediği ve ondan hiç rivayette bulunmadığı belirtilmiĢtir. 192

8.2.5. Ebû Recâ Ġmrân b. Teym el-Utâridî el-Basrî (ö. 105/723-24)

Zehebî tarafından muhadram olduğunu belirtilen Ebû Recâ193

kırk yıl boyunca imamlık yaparak, mescitte Kuran ve hadis dersleri vermiĢtir.194

Hz. Ömer, Hz. Ali, Ġbn Abbas,

188

Ġbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. Ġdrîs, el-Cerh ve‟t- ta„dil, Beyrut: Daru‟l Kütüb el-Ġlmiyye, 1952, I, 457.

189

Ġbn Sa„d, et-Tabakât, IX, 184.

190

Zehebî, Siyer a„lami‟n-nübelâ, IV, 469.

191

Ġbn Hacer, Ebû‟l Fazl ġehâbeddin Ahmed, Tehzîbü‟t Tehzîb, Hind: Matbaatü‟l Meârif, V, 198.

192

Ġbn Hacer, a.g.e, V, 198.

193

Zehebî, Siyer a„lami‟n-nübelâ, IV, 253.

194

Suyûti, Celaleddin Abdurrahman b. Muhammed, Tabakâtü‟l-huffâz, Beyrut: Dâru‟l Kütüb el-Ġlmiyye, 1983, s. 32.

38

Semure b. Cündeb, Ġmran b. Husayn ve Hz. ÂiĢe‟den rivayetleri bulunmaktadır. Cerh- ta„dil âlimlerinin ittifakıyla güvenilir (

سمغ

)bir ravi olarak kabul edilmiĢtir.195

8.2.6. Hasan el-Basrî (ö. 110/728)

Basra‟da tâbiûn neslinin önemli simalarından olan Hasan el-Basrî Medine‟de doğmuĢ olup, Sıffin günlerinde yani h. 37 yılında Basra‟ya gelmiĢtir.196

Enes b. Malik kendisine sorulan soruları Hasan‟a yönlendirerek onun ezberlediğini ve kendisinin unuttuğunu ifade eder.197 Bu onun Basra‟daki merkezi konumuna iĢaret etmesi açısından önemli bir rivayettir. Hasan‟ın en çok rivayette bulunduğu sahabîler 94 rivayetle Semure b. Cündeb, 44 rivayetle Ġmran b. Husayn, 36 rivayetle Ebû Hureyre ve 30 rivayetle Ebû Bekre‟dir. Buradan hareketle onun hadis rivayetinde büyük oranda Basra‟ya dayandığı ancak Medine‟den de istifade ettiği söylenebilir. Ancak onun Semure ile görüĢmeyerek sahifesinden rivayet ettiği,198

Ġmran ve Ebû Hureyre ile görüĢmediği ifade edilmiĢtir.199 Hasan Basrî‟nin talebeleri Yunus b. Ubeyd (ö. 110/728) ve Katâde b. Diâme (ö. 117/735) aracılığıyla Basra hadis faaliyetinde önemli katkıları olduğu görülmektedir.200

8.2.7. Muhammed b. Sîrîn (ö. 110/729)

Muhammed b. Sîrîn, Basra‟da hadis ve fıkıh alanında en önde gelen isimlerdendir. Ġsnadın hadis uydurmacılığına karĢı tedbir amacıyla konduğunu belirten “Önceleri isnad sormuyorlardı. Fitne meydana geldiğinde rivayette bulunduğunuz kiĢileri söyleyin demeye baĢladılar. Sünnet ehli olanların rivayetleri kabul edildi, bidat ehli olanların alınmadı” sözü ona aittir.201

Kaynaklarda 30‟a yakın sahabeye yetiĢtiği belirtilen202 Ġbn Sîrîn‟in en çok rivayette bulunduğu sahabî Ebû Hureyre‟dir. Ondan 179 rivayetinin

195

Suyûtî, Tabakâtü‟l- huffâz, s. 32.

196

Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed, el-İlel, Beyrut: Mektebetü‟l Ġslamî, 1988, III, 182.

197

Ahmed b. Hanbel, a.g.e, III, 227.

198

Ali b. Medînî, Ali b. Abdullah b. Cafer, el-İlel, (thk. Mustafa A„zamî), Beyrut: Mektebetü‟l Ġslâmî, 1980, s. 53.

199

Ahmed b. Hanbel, el-İlel, II, 461; Yahya b. Maîn, et-Tarîh (Dûrî), IV, 220.

200

Ayrıntılı bilgi için bknz. Maden, Basra‟da Hadis Halkaları, s. 83-112.

201

Bu söze dair değerlendirme için bknz. Arif Ulu, “Hadis Rivâyetinde Ġsnadın BaĢlaması ya da Fitnenin Tarihi”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2012, XII, sa. 1, s. 119-66.

202

39 bulunduğu tespit edilmiĢtir.203

Nitekim Ahmed b. Hanbel‟de Ebû Hureyre‟nin hadislerinde Ġbn Sîrîn‟i kimseye tercih etmeyeceğini dile getirir.204

Bu nokta Ġbn Sîrîn‟in hadis rivayetinde Basra‟dan çok Medine‟ye dayandığını göstermesi açısından önemlidir. Onun HiĢâm b. Hassân (ö. 147/8/764) ve Eyüb es-Sahtiyâni (ö. 131/749) aracılığıyla Basra hadis faaliyetlerinin geliĢmesinde önemli bir rol oynadığı görülmektedir.205

Belgede Hicri I. Asırda Basra Kadıları ve Hadis Rivayetiyle İlişkileri (sayfa 55-58)