HiĢâm b Hübeyra

Tam adı HiĢâm b. Hübeyra b. Fadâle el-Leysî‟dir.260

ed-Dabî nisbesiyle de bilinmektedir. 261 Ġbn Hayyât, daha önce Basra kadılığı yapmıĢ olan Abdullah b. Fadâle ve kardeĢi Asım b. Fadâle‟nin kardeĢinin oğlu olduğunu belirtir.262

HiĢam b. Hübeyra‟nın hayatı ve özellikle siyasetle iliĢkisine yönelik neredeyse hiçbir bilgi bulunmamaktadır. Buna rağmen onun davalarına dair birden çok rivayete ver verilmektedir.

Vefat tarihiyle ilgili olarak çeĢitli görüĢler bulunmaktadır. Ġbn Sa‟d, Abdülmelik b. Mervan‟ın zamanında, Haccac‟ın Irak valiliğine geldiği yıl vefat ettiğini bildirir.263

Bu ise hicri yetmiĢ beĢ yılına tekâbül etmektedir. Zehebi; Zürare b. Evfa, Ġbn Üzeyne ve HiĢam‟ın ölüm tarihlerinin yakın olduğunu yaklaĢık olarak 95 yılında olduğunu söyler. Bununla beraber seksen ya da seksen bir tarihlerinde vefat ettiğine de yer verilmiĢtir.264

1.3.2. Hadis Ravisi Olarak Ġncelenmesi 1.3.2.1. Rivayet Ağı

HiĢâm b. Hübeyra; Ġbn Ömer, Ġbn Abbas‟tan rivayette bulunurken Avf el-Ârabî265

ve Basra halkının266 ondan rivayet aldığı ifade edilmiĢtir.

Ġbn Hibbân onun Ebû Hureyre‟den rivayette bulunduğunu söylese de yapılan taramalar neticesinde böyle bir rivayete ulaĢılmamıĢtır.267

Ġbn Ömer ve Ġbn Abbas‟tan olan rivayetleri ise mevkuftur. Dolayısıyla HiĢâm b. Hübeyra‟nın hadis rivayeti ile

260

Veki„, Kudât,189.

261

Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t ta„dîl, IX, 69; Ġbn Sa„d, et-Tabakat, VII, 151.

262

Ġbn Hayyât, et-Tabakât, I, 191.

263

Ġbn Sa„d, et-Tabakât, VII, 151

264

Ġbn Hayyât, et-Tabakât, I, 191.

265

Ġbn Hibban, es-Sikat, VII, 567, Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t- ta„dil, IX, 69

266

Ġbn Hibban, es-Sikat, V, 502

267

56

meĢgul olmadığı söylenebilir. Bu duruma dikkat çeken Ġbn Hacer, zikrinin olduğunu ama rivayetinin olmadığını belirtir.268

1.3.2.2. Rivayetleri

HiĢam b. Hübeyra‟nın Ġbn Ömer ve Ġbn Abbas‟tan bir rivayeti bulunmaktadır. َز ٍَْ١َرُ٘ ِْٓذ َِحَِٗ٘ َْٓع ٍٍْىَذ َْٓع ٍىْ١َُّق َْٓع ِٟذحَطِو ِٟـ ُشْىَؾ َٚ : َيحَل ٍِّٞىَع ِٟذَأ ُْٓذ ُىََّّكُِ حََٕغَّىَق َْٓذج َٚ ٍََُّع َْٓذج ََّْأ

ٌءج ََْٛ ًَِِٖ٘ َٚ ًَِِٖ٘ َْٚأ ، ٌءج ََْٛ ُعِذحََٚ ْلْج : َلَحَل ٍِحَّرَع .

Muhammed b. Adiy  Humeyd (vicade yoluyla)  Bekir  HiĢam b. Hübeyra isnadıyla nakledilen rivayete göre Ġbn Ömer ve Ġbn Abbas Ģöyle dedi: “Parmakların diyeti eĢittir, bu ya da Ģu hepsi eĢittir.”269

1.3.2.3. Cerh-Tadil Durumu

HiĢâm b. Hübeyra tek bir mevkuf rivayete sahip olması sebebiyle cerh-ta‟dil durumuna dair görüĢ belirtilmemiĢtir. Ġbn Ebî Hâtim, Basra kadısı olduğunu ve Avf el-A„rabî‟nin ondan rivayet ettiğini söylemekle yetinir.270

Ġbn Hibban‟da es-Sikât‟ında yer verir ancak herhangi bir ta‟dil lafzı kullanmayarak ġurayh zamanında kadılık yaptığını, Iraklılardan rivayet ettiğini ondan ise Avf el-Arabi‟nin rivayette bulunduğunu bildirir.271

1.3.3. Kadılığı

HiĢam b. Hübeyre‟nin Abdullah b. Zübeyr tarafından altmıĢ dört yılında Basra kadılığına atandığı belirtilmektedir. Atandığında genç bir yaĢtadır. Göreve geldikten bir süre sonra azledilir ve Mus„ab b. Zübeyr‟in öldürüldüğü sene tekrar görevine iade edilir. Söz konusu olay hicri yetmiĢ bir yılına tekâbül etmektedir. ġu durumda onun kadılık görevinin yedi yıldan daha az olduğu söylenebilir. Bununla birlikte onun Basra‟nın sosyal açıdan karmaĢık olduğu, kabilelerin arasında meydana gelen fitneler esnasında kadılık yaptığı belirtilmektedir.272

268

Ġbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Hacer, el-Îsâr bi marifeti ruvvâtı‟l âsâr, (thk. Seydi Hasan), Beyrut: Daru‟l Kütüb Ġlmiyye, s. 185.

269

Ġbn Ebî ġeybe, el-Musannef, XIV, 89.

270

Ġbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve‟t-ta„dîl, IX, 69.

271

Ġbn Hibbân, es-Sikât, VII, 567

272

57

1.3.3.1. Fıkhî Yetkinliği ve Verdiği Hükümler

HiĢâm b. Hübeyra‟nın kadılığa atandığı zaman kendisini bu görev ve fıkhî yetkinlik açısından yeterli görmediği anlaĢılmaktadır. Nitekim onun Kufe kadısı ġurayh‟a Ģu mektubu yazdığı bilinmektedir: “Ben yaĢımın küçüklüğü ve ilmimin azlığına rağmen bu göreve getirildim. Bu nedenle seninle istiĢare etmekten geri durmam mümkün değil.”273

Mektubunda ifade edildiği gibi HiĢam b. Hübeyra‟nın pek çok meselede ġurayh‟a danıĢtığı görülmektedir. Onun ġurayh‟tan olan rivayetleri Ģunlardır:

Ali b. Müshir  ġeybânî  ġa„bi isnadıyla nakledilen rivayete göre HiĢam b. Hübeyra mektup yazarak ġurayh‟a bazı sorular sordu. ġurayh, el ve ayak parmaklarının diyetinin eĢit olduğu cevabını verdi.274

Bekkâr b. Kuteybe  Ebû Ahmed  Süfyan  Mansur  Ġbrahim isnadıyla nakledilen rivayete göre HiĢam, ġurayh‟a mektup yazarak müĢriklerin Müslümanlar hakkında Ģahitlik yapıp yapmayacağını sordu. ġurayh; Vasiyet dıĢında müĢriklerin Ģahitliğinin uygun olmayacağını, vasiyet konusunda ise sadece yolcu olmaları durumunda geçerli olacağı cevabını verdi. 275

Murba„ b. Muhammed  Muaviye b. Abdullah  Ebû Münzir el-Fârikî  Matar el-Verrâk  Katâde  Abdülvahid el-Bünânî  Hilâs b. Amr isnadıyla nakledilen rivayete göre HiĢam, ġurayh‟a mektup yazarak Ģöyle dedi: “Sana, Ģu konular hakkında soruyorum: Karısını sağlıklı ya da hastayken üç talakla boĢayan adamın hükmü nedir? Bir kadın vefat eder ve mirasçı olarak amcasının iki oğlu kalır ve bunlardan biri aynı zamanda kocası olursa miras nasıl pay edilir, mükâteb bir köle, mükâteb borcunu tamamlayamadan ölür ve aynı zamanda baĢka borçları da olursa bıraktığı mirastan önce hangisinin ödenmesi gerekir? Bir kere içki içtiği ancak daha sonra içmediği bilinen bir kiĢinin Ģahitliği kabul edilir mi? ġurayh Ģöyle cevap verdi: Bana karısını üç talakla boĢayan adamı sordun. Eğer sağlığında boĢamıĢ ise bain talakla boĢanmıĢ olur ve birbirlerine mirasçı olamazlar. Ancak hastalığında Allah‟ın kitabından kaçmak için boĢadı ise iddet süresince kadın mirasçı olur. Yine bana mal bırakarak ölen

273

Ġbn Sa„d, et-Tabakât, VII, 151.

274

Ġbn Ebî ġeybe, el-Musannef, XIV, 95.

275

Tahâvî, Ahmed b. Muhammed b. Selâme, Şerhu müşkili‟l âsâr, Beyrut: Müessesetü‟r- Risâle, 1994, II, 463.

58

ama aynı zamanda mükateb borcunu tamamlamamıĢ ve baĢka borçları da olan birini sordun. Eğer mal bıraktıysa bu mal tüm borçlular içindir. Eğer mal bırakmadıysa efendisi de alacaklılarından biridir ve hakkını alır. Bir de bana içki içtiği bilinen ama daha sonra hayırla anılan bir adamın Ģahitliğini sordun. Allah-u Teâla Ģöyle buyurur: “

O kullarının tövbelerini kabul eder ve kötülüklerini bağışlar”276

Aynı isnadla nakledilen rivayete göre ġurayh, HiĢam‟a yazdığı mektupta Ģunlara yer verir: Bana parmakların birbirine üstünlüğünün olup olmadığını sordun. Ben Hicaz ya da re‟y ehlinden herhangi kimsenin bir parmağı diğerinden daha üstün tuttuklarını iĢitmedim. Yine bana cariyenin gözünü kör eden bir adamın hükmünü sordun. Benî HâĢim‟den Fulan b. Fulan yani Ali bana Ömer b. Hattab‟ın bu durumda cariyenin bedelinin dörtte biri kadar diyet ödettiğini söyledi.

Diğer bir rivayette ise erkek ve kadının mûdiha (kemiği açıkta bırakacak Ģekilde baĢta gelen yaralanma) diĢ ve bundan düĢük derecedeki yaralanmalarında diyetleri eĢittir. KiĢilerin verdiği haberlerin en doğrusu itiraflarıdır.

Ġbn Ebî Bekir  Ebû‟l-EĢheb  ġa„bi isnadıyla nakledilen rivayete göre HiĢam, ġurayh‟a zinadan doğan çocuğun mirasının kimin hakkı olduğunu sorar. ġurayh, sultana bırakılacağına her türlü hakkının ona ait olduğuna hükmeder.277

Yer verilen bu rivayetler HiĢam b. Hübeyra‟nın fıkıh ve davalar konusunda büyük oranda ġurayh‟a dayandığını açıkça ortaya koymaktadır. Buna rağmen onun zaman içerisinde fıkhını geliĢtirdiği ve hüküm verme yetisi kesbettiği söylenebilir. Bu hususla ilgili olarak Abdülkerim el-Muallim‟in Ģu sözüne yer verilebilir: “Dört Basra kadısı vardır ki Basra‟da hiçbir kadı onlar gibi hükmetmemiĢtir. O kadılar; HiĢam b. Hübeyra, Abdurrahman b. Ezîne, Hasan Basri ve Ġyâs b. Muâviye‟dir.”278

Bu rivayet onun Basra‟nın önemli kadıları arasında sayıldığına iĢaret etmesi bakımından önemlidir. Ayrıca ġurayh‟tan olan hükümleri dıĢında sadece onun verdiği hükümlere iĢaret eden pek çok rivayet de bulunmaktadır. Söz konusu rivayetler Ģunlardır:

276

Veki„, Kudât, 189, Ayet için bknz. (ġûra: 42/25).

277

Veki„, Kudât, 191.

278

59

Said  HiĢam  Avf isnadıyla gelen isnada göre Avf, HiĢam b. Hübeyra‟nın yanında Ģu olaya Ģahitlik ettiğini söyler: Bir adam, baĢka birine bazı evlatlarının hissesi kadar miras bırakmayı vasiyet eder. HiĢam b. Hübeyra, çocuğunun erkek olması durumunda kendisine miras bırakılan varisin erkek çocuğun hissesi kadar, kız olması durumunda ise kız çocuğunun hissesi kadar olacağı hükmünü verir.279

Abdurrezzâk  Muhammed b. RâĢid  Abdülkeri Ebû Ümeyye isnadıyla nakledilen rivayete göre Abdülkerim Ģöyle der: Hasan Basrî, Abdurrahman b. Ezine, Ġyâs b. Muaviye ve HiĢam b. Hübeyra‟ya bir kadınla evlenen ancak bu evlilikte evde kalmayı Ģart koĢan bir adamın durumunu sordum. Bana bu Ģartın geçerli olmadığını, kadının evden çıkabileceğini söylediler.280

Abdurrezzâk  Ma„mer  Hâlid el-Hazzâ isnadıyla nakledilen rivayete göre Hâlid Ģöyle der: YaĢlı bir adam marangozdan dayanacağı bir odun ve onu taĢıyacak birini satın aldı. Yolda iken bir grupla karĢılaĢtılar. Aralarında çıkan anlaĢmazlık üzerine HiĢam‟a giderek davacı oldular o da odunun tazminini gerekli gördü.281

Abdurrezzâk  Ma„mer  isnadıyla nakledilen rivayete göre Ma„mer Ģöyle der: Su kıyısında yaĢayan bir kavim vardı. Ġçlerinden bazıları birinin kafasını suya soktular ve bu kiĢi öldü. HiĢâm b. Hübeyra‟ya geldiler. Onlardan iki kiĢi, diğer üç kiĢi için Ģahitlik yaptılar. Üç kiĢi de iki kiĢi için Ģahitlikte bulundu. HiĢâm da hepsinin ölen kiĢinin diyetini ödemesi gerektiği hükmünü verdi.282

Abdussamet b. Abdülvâris  Hammâd b. Seleme  Katâde isnadıyla gelen bir rivayete göre bir kadın kölesinin velayetini kocasına hibe eder. HiĢam b. Hübeyra ise benim görüĢüme göre bu velayet yaĢadığı müddetçe kocaya aittir. Eğer koca ölürse kadının mirasını iade ederim.283

279

Said b. Mansur, Ebû Osmân Saîd b. Mansûr b. ġu„be, es-Sünen, Hindistan: Daru‟s –Selefiyye, 1997, VI, 134.

280

Abdurrezzâk, el-Musannef, VI, 231.

281

Abdurrezzâk, el-Musannef, VIII, 218.

282

Abdurrezzâk, el-Musannef, X, 54.

283

60

Ebû Üsame  Avf isnadıyla nakledilen rivayete göre HiĢam hangi grubun Ģahidi daha çoksa ona göre hükmederdi.284

Ġbn Uleyye  Avf isnadıyla nakledilen rivayete göre HiĢâm Ģöyle hüküm verirdi: Kim bir Ģeyi kiralar sonra bu Ģeyi daha fazla ücrete baĢka birine kiraya verirse fazlalık mal sahibinin olur.285

Ebû Seleme  Avf isnadıyla nakledilen rivayete göre Avf, HiĢâm b. Hübeyra‟nın Ģöyle hüküm verdiğine Ģahit olduğunu belirtir: Bir adam kız kardeĢine iki oğlunun payı kadar mal ayrılmasını vasiyet etti. Daha sonra kız ve erkek çocukları bırakarak vefat etti. Mirasçı kız kardeĢ miras paylaĢımında kendisinin erkek gibi muamele görmesini istedi. Diğer vârisler ise ona kadına düĢen pay dıĢında bir Ģey vermeyi reddettiler. HiĢâm, beyan edilmemesi durumunda kendi konumuna göre (kadın ise kadınların alacağı kadar pay) alması gerektiğine karar verdi.286

Ahmed b. Ġbrahim el-Mevsılî  Hammad b. Zeyd  Zeyd  isnadıyla nakledilen rivayete göre Zeyd Ģöyle der: HiĢam‟a arpa ve buğday ununu karıĢtıran bazı kimseler Ģikayet edildi. O da baĢlarının ortasındaki saçların ve sakallarının yarısının tıraĢ edilmesi emrini verdi.287