Yukarıda açıklandığı üzere spekülasyonda merkezi nokta, ağırlığın sermaye kazancına verilmesindedir. Sermaye kazancına ilişkin beklenti ise pazar katılımcılarının gelecekteki beklentilerine bağlı olmaktadır. Bu nedenle spekülasyon, temel ilkelere dayalı yatırım eyleminden farklı olarak, daha yüksek bir risk içermektedir.197
Geleceğe ilişkin sermaye kazancı pazara girişteki güdü olunca, bu durum bireysel bazda spekülatörün kabul edeceği fiyatın, gerçeğe ilişkin bekleyişe göre belirlenmesi sonucunu doğuracaktır. Dolayısıyla yükseliş/düşüş trendine bakarak yükselme/düşüş bekleyen spekülatör, sadece bu beklentisine dayanarak cari ve gelecekte olası fiyatın temel ilkelerine göre ne olması gerektiğine bakmaksızın alışa/satışa geçecektir. Spekülatörün, bu şekilde yaratacağı ilave talep/arz pazar fiyatının bugünden yükselmesine/düşmesine neden olacaktır.
Böylece spekülatif güdülü arz/talep mevcut fiyat hareketlerini şiddetlendirerek iç besleme süreci doğuracaktı. Spekülatörün pazar fiyatı üzerinde bu şekilde yükseltici/düşürücü etkide
195 ÖZBAY. a.g.r. 1990 s. 39
196 SAYAR, F.Nihal. "Hisse Senedi Piyasalarında Spekülatif ve Manipülatif. Faaliyetler". S.P.K. Yeterlilik Etüdü.
Ank. 1993. s. 28
bulunabilmesi, pazar iştirakçilerinden ağırlıklı kesimin benzer tavırla hareket etmelerine bağlı olacaktır. Diğer bir deyişle, pazarda spekülatörlerin sayısı ve payı arttıkça cari pazar fiyatı düzeyinin gelecekteki fiyat düzeyine ilişkin bekleyişe bağlı olarak şekillenme olasılığı artacaktır.
Bir kez, spekülasyon pazarın gidişatında etkili olunca, dışarıdaki kitlenin psikolojisine bağlı olarak, iyimserlik dönemi hakimse, yükseliş trendi şiddetlenecek, patlama yapacak; kötümserliğin hakim olduğu döneme tesadüf eden iniş trendinde ise, trendi şiddetlendirerek, panik doğmasına ve çöküşe neden olacaktır.198
Spekülatif işlem yapanların pazar fiyatları ve diğer yatırımcılar ile ilişkisi, spekülatif işlemlerin olağan işlemlerden ayırt edilebilmesi durumunda daha açık şekilde görülmektedir. Spekülatörlerin tipik örneğini ise kredili hisse senedi alışı yapan hinseler oluşturmaktadır. Kredili hisse senedi alışında, genellikle hisse senedi, ödünç para verene teminat olarak bırakılmakta, kredinin geri istendiği zaman kapatılacağı taahhüt edilmektedir. Krediyi alan kimse, ödeyeceği faiz giderinin üzerinde bir getiri elde edebileceğini umarak bu kararı vermektedir. Diğer bir deyişle, yatırımcı hisse senedinin fiyatının, faiz haddinin üzerinde bir getiri sağlayacağını ummaktadır. Böylece öz kaynak kullanılmaksızın veya kısmen kullanılarak, kaldıraç etkisinden yararlanılması
düşünülmektedir.199
Kredili hisse senedi akışının spekülatif talebe yol açtığı, dolayısıyla sınırlandırılması gerektiği yönündeki yaygın kanı ve karşıt yasal düzenlemeler, aşağıda açıklanan işleyiş mekanizmasından kaynaklanmaktadır.
Sermaye kazancı beklentisiyle, sağladıkları kredileri hisse senedi alışında kullanan bu grubun efektif talebi, uzun dönemli bekleyişlere sahip alıcılar için mevcut arzın yetersiz kalmasına ve daha az iyimser yatırımcıların bekleyişlerini etkileyerek pazara yeni talep çekilmesine neden olmak suretiyle fiyat yükselişlerine yol açmaktadırlar. Fiyat artışının meydana getirdiği servet iyileşmesi, ilave talep imkânı yaratmaktadır. Bu mekanizmanın önüne geçilmez ise sürekli fiyat artışları olacaktır.
Kaldıraç etkisi ve spekülatör ile dışarıdaki katılımcı ilişkisi fiyat düşüşlerinin de keskin olmasına neden olmaktadır. Zira faiz giderine yüklenerek kredili senet alan kimse, fiyat düşüşüne karşı, diğer iştirakçilere nazaran daha yüksek bir riskle karşı karşıya kalmaktadır. Fiyat düşüşü bir
198 SAYAR. a.g.r. Ank. 1993. s. 30 199 ÖZBAY. a.g.r. 1990 s.40–41
yandan bazı yatırımcıların bekleyişlerinde kötümserleşmesine ve satışa yönelmelerine neden olurken, ciğer taraftan kendilerinden kredi teminatlarını artırmaları istenenler de zorunlu olarak satış emirleri geçerek fiyatların düşme trendinin şiddetlenerek yeni satış baskılarının doğmasına neden ol- maktadır.
Pazarın trendinin oluşumunda spekülatörlerin etkisi bir kez oluşunca, kitlenin durum ve bekleyişlerine bağlı olarak, yükseliş ve düşüşlerin denge fiyattan/sürekli uzaklaşan geri dönmeyişli ve derinlik kaybı gibi durumlarla karşılaşılabilmektedir.200
Belirtilen nedenle spekülasyon, kitle psikolojisi ile çakıştığı dönemlerde, kendi kendini besleyen yükseliş ve/veya iniş süreçlerinin oluşumuna, böylece fiyatların temel ilkelerden saparak bilgisel etkinliklerini yitirmelerine, hatalı kaynak tahsislerine, diğer bir deyişle pazar başarısızlıklarına yol açabilmektedir. Bu nedenle pek çok borsada, kredi miktarına sınırlar konmak, alım satım sistemini spekülasyonu minimum düzeye indirecek şekilde dizayn etmek şeklinde önlemler alınmaktadır.201
Finans bilimine göre sermaye piyasalarının gelişmesi için dozunda bir spekülasyan yararlıdır. Çünkü spekülasyon piyasaları daha kesintisiz bir hale getirir ve likiditeyi arttırır. Borsalar, şirketlerin toplumun tümü tarafından değerlendirildiği piyasalardır. Ancak aşırı spekülasyon bir borsada bu işlevin yerine getirilmesine engel olur. o halde spekülasyonun belli bir düzeyi olmalıdır.
Bir borsada spekülasyonun varlığı yüksek işlem hacminden anlaşılabilir. Daha sağlıklı bir gösterge ise piyasanın devir hızıdır. İşlem görme oranı da denilen bu oran, borsadaki hisselerin yüzde kaçının el değiştirdiğini göstermektedir. 202
Borsada işlem hacminin devamlı arttığı görülmektedir. Bu artış yatırımcıların hisse senetlerini uzun süre ellerinde tutmayıp daha hızlı el değiştirmeye başladıklarını göstermektedir. Hisse senetlerini ellerinde kısa süre tutanlar genellikle spekülatörler oldukları için, işlem hacminin ya da işlem görme oranının yükselmesi, bir yerde spekülatif aktivitenin artması demektir. Gelişmiş bir borsada normal işlem görme oranının % 25 olması gerektiği düşünüldüğünde, İMKB’deki spekülatif işlemlerin büyüklüğü ortaya çıkmaktadır.203
Borsada spekülasyon aşırı fiyat hareketlerini de beraberinde getirmektedir. Piyasaya kısa
200 SAYAR. a.g.r. Ank. 1993. s. 33 201 ÖZBAY. a.g.r. 1990 s.41–42 202 ÖKTE. a.g.t., 1994. s.116 203 ÖKTE. a.g.t., 1994. s.117
süreli ani giriş ve çıkışlar şeklinde görülen spekülatif işlemler, borsanın uzun vadeli ve istikrarlı gelişimini engellerler. İMKB’de bu sorunun çözüme kavuşması uzun zaman alacaktır.