Hisse Senedi Takas İşlemleri

Bilindiği gibi takas değiştirme işlemini ifade eder. Borsa'da Takas ise, Borsa'da gerçekleştirilen işlemler sonucunda oluşan borç ve alacakların karşılıklı olarak tasfiye edilmesi işlemidir.

Yukarıdaki tanımı kolay anlaşılır hale getirmek için işlemi basit olarak şöyle açıklayabiliriz. Borsada alım satım konusu yapılan menkul kıymetler Sermaye Piyasası Kurulu'nun yetki verdiği bankalar ve aracı kurumlar tarafından alınıp satılmaktadır.

Menkul kıymeti satan taraf, sattığı menkul kıymetin karşılığı olan parayı, menkul kıymeti satın alan taraf ise ödeyeceği paranın karşılığı olan hisse senetlerini güven içinde teslim almak ister. Bu işlem çok önceleri çantalar, bavullar içinde fiziki olarak kıymetlerin ve paraların alıcı ve satıcı arasında değişimi şeklinde yapılmakta iken, artık büyük ölçüde Takasbank’taki bilgisayarlar aracılığı ile yapıla gelmektedir.

Borsa'da hisse senedi satın alan borsa üyesi almış olduğu hisselerin bedelini öngörülen sürede satıcıya ödemek satan borsa üyesi de satmış olduğu hisse senetlerim belirlenen sürede teslim etmekle yükümlüdür. Alıcı ile satıcı arasında teslim ve tesellümün gerçekleşmesiyle takas, dolayısıyla borsada yapılmış olan alışveriş tamamlanmış olur.

Takas Merkezi, borsada gerçekleştirilen alım-satım işlemlerinden doğan menkul kıymetlerin teslimi ve bedellerinin ödenmesine ilişkin taahhütlerinin takasının yapıldığı merkezdir.

Borsa üyelerinin borsa işlemlerinden doğan menkul kıymet teslim etme veya teslim alma taahhütleri ile alım satıma konu olan menkul kıymetler karşılığındaki ödeme taahhütleri takas merkezi aracılığıyla hesaben sonuçlandırılır.

Borsa Yönetim Kurulu'nca kapsam dışında tutulanlar hariç, bütün Borsa işlemlerinin takaslarının Takas Merkezi'nce yapılması zorunludur.

Bu amaçla Borsa Üyeleri, takas işlemlerinin yapılması amacıyla Takasbank nezdinde, yalnızca takas işlemlerinin gerektireceği para hareketlerini sağlamak üzere birer cari hesap açarlar. Cari hesapların açılacağı banka, Borsa Başkanlığı'nca belirlenir.

3.8.2.1. Hisse Senedi Takasında Uygulanan Temel Prensipler

Takasbank tarafından gerçekleştirilen takas ve saklama hizmetleri borsaların birbirleriyle uyumlu bir şekilde daha etkin çalışmalarını sağlayarak riski ve maliyeti azaltmayı amaçlamaktadır.

Net Bakiye Prensibi

Net bakiye prensibi; gün içinde yapılan iki seansın toplam işlemleri üzerinden alış ve satışların netleştirilerek net bakiye üzerinden kıymet ve nakit takasının gerçekleştirilmesidir. Bir üye gün içindeki iki seans içinde aynı hisse senedinden hem satmış hem de almışsa satışları alışlarına mahsup edilerek bakiyenin (-) ya da (+) olması durumuna göre Takas Merkezi'ne net bakiye kadar borçlanır veya Takas Merkezi'nden net bakiye kadar alacaklı olur. Bakiyenin (0) olması durumunda ise herhangi bir işlem yapılmasına gerek yoktur.117

Tüm hisse senetlerindeki alış veya satışlarının bedelleri ise genel olarak netleştirilir ve üye alış tutarları fazla ise takasa borçlu, satış tutarları fazla ise takastan alacaklı olur. Mahsup sonucunda aradaki net fark üyeden talep edilir ya da kendisine ödenir. Bu yönteme "netleştirme" denilmektedir.

"Günlük netleştirme" şu şekilde izah edilebilir; üyenin takas gününde ödeyemediği borcu kaldığı takdirde, bu borç ertesi günkü alacağından mahsup edilmez, takip için ayrı bir temerrüt borç hesabına aktarılır. Borç kapatıldığında hesap sıfırlanır.

Teslim Karşılığı Ödeme Prensibi

Takas işlemleri gerçekleştirilirken üye, önce kıymet ya da nakit yükümlülüklerini yerine

getirir ve daha sonra üyeye alacağı olan menkul kıymetler veya nakit ödenir. Üyeler takasa olan borçlarını kapatmadıkça takastan olan alacakları kendilerine ödenmez. Borcun kısmen kapatılması halinde alacağın kapatılan borca orantılı olarak ödenmesi mümkündür.

Kaydi Takas Prensibi

Takasa olan para borçlan ile takastan olan para alacakları hesaben ödenir. Takasa olan kıymet borçları üyelerce saklama hesaplarından virman suretiyle kapatılır. Üyelerin takastan olan alacakları ise saklama hesaplarına virman suretiyle aktarılır. Takas hesaplarına fiziki kıymet tevdiatı veya takas hesaplarından fiziki kıymet teslimi mümkün değildir.

Merkezi Takas Prensibi

Borsada gerçekleşen tüm işlemlerin takasının borsada sonuçlandırılması esastır.

Borsada katılımı artıracak etkin ve gelişmiş bir menkul kıymetler saklama merkezine sahip olmak, merkezi bir menkul kıymetler saklama merkezi ile amaçlanan defter üzerinde alacak veya borçlandırma yaparak menkul kıymetlerin fiziki dolaşımını azaltmaktır.

Takasbank Sermaye Piyasası Kurulu tarafından 15.21.1994 tarihi itibariyle merkezi saklama kuruluşu olarak kabul edilmiştir.

Türk sermaye piyasasında menkul kıymetlerin fiziki dolaşımı mümkün olduğundan Takasbank'da saklamaya alınan menkul kıymetlerin istenildiğinde üyelere teslimi yapılmaktadır. Fiziki teslimatın istenmediği durumlarda menkul kıymet hareketleri üye hesapları üzerinden kayden yapılmaktadır. 118

Borsa'da gerçekleştirilen işlemlerden doğan menkul kıymetlerin takas işlemlerinin büyük bir çoğunluğu kayden gerçekleştirilmektedir.

SPK tarafından yapılan son düzenlemelerle "Aracılık Faaliyetleri ve Aracı Kuruluşlara İlişkin Tebliğ"in 50'nci maddesinde aracı kurumların yetkili takas ve saklama kuruluşu dışında menkul kıymet tutamayacakları hükme bağlanmıştır. Bu madde bankaları da kapsamaktadır. Getirilen bu son değişiklik ile menkul kıymetlerin fiziksel dolaşımının daha da azalması beklenmektedir.119

3.8.2.2. Takas Süresi

Takasbank'ta takas işlemleri tatil günlerinin dışında her gün yapılabilmektedir. Borsa'da

118 _{http://www.imkb.gov.tr/sirket/fiyat_getiri.htm} 119 _{İMKB. a.g.e., 2006, s.336–337.}

gerçekleşen işlemlerin takası, işlem gününü izleyen ikinci işgünü yapılır. T günündeki işlemlerden doğan hisse senedi borçlarının en geç T+2 günü saat 15.00’e kadar kapatılması gerekmektedir. Hisse senedi takas borcu fiziki teslimat yoluyla kapatılacaksa hisse senetlerini T+2 günü saat 14.00’e kadar teslim edilerek saat 15.00’e kadar borç kapatma işleminin yapılması gerekmektedir. Virman yoluyla yapılması durumunda ise virman talimatının T+2 günü saat 15:45'e kadar Takasbank'a iletilmesi veya üyelerin kendi ofislerinde bulunan terminallerinden Takasbank sistemine erişerek virman işleminin 15:00'e kadar yapılması ve borçlu üyenin de en geç saat 15:00'e kadar borç kapatması gerekmektedir.

T günündeki işlemlere ait nakit teslimatları ise fiziki olarak T+2 günü saat 14.30’a kadar, kaydi olarak virman ve havale yoluyla yapılan teslimatlar ise saat 15.00’e kadar kabul edilmektedir. Aksi halde, temerrüt hükümleri uygulanır.