Sosyal Bilgiler Programının Yapısı

Öğretim programları okullarda verilen eğitimin amaçlarını, yöntemlerini, bu eğitimle neden, nasıl ve ne şekilde yapılacağını açıklayan rehberlerdir (Daşcıoğlu ve Şimşek, 2014). Genel olarak vatandaşlık ve toplum eğitimi olan sosyal bilgiler dersi programları 1962, 1968, 1998, 2005 ve son olarak da 2018 yıllında hazırlanmıştır. Değişim ve gelişimlerle birlikte güncellenen sosyal bilgiler programı son köklü değişikliği 2005 programıyla birlikte almıştır. Önceki programlardan farklı olarak 2005 sosyal bilgiler dersi öğretim programında Türk milli eğitimin amaçları, sosyal bilgiler dersinin genel amaçları, sosyal bilgilerin yaklaşımı ve vizyonu belirtilmiş, daha önceki programlarda yer almayan ve konuları tematik olarak disiplinler arası bir anlayışla birbirinin üzerine örtük olarak sunan öğrenme alanları, derste verilecek kavram, değer, beceri boyutları, sınıflar düzeyinde ve hangi öğrenme alanında kazandırılmak istendiği belirlenmiş kazanımlar, Atatürkçülük konuları, bu konuların, kavramların, becerilerin ve değerlerin öğrencilere verilmesinde kullanılabilecek bazı yöntem ve teknikler ile dersin değerlendirilmesinde kullanılabilecek ölçme- değerlendirme öğelerine yer verilmiştir (MEB, 2005a).

2017 yılında taslak olarak hazırlan ve 2018 yılında uygulamaya konulan sosyal bilgiler dersi öğretim programının içeriğini ise programın temel felsefesi, sosyal bilgiler dersinin genel amaçları, programla öğrencilere verilmek istenen temel beceriler, değerler, kazanımlar, programın ölçme değerlendirme yaklaşımı ve programın uygulamasında dikkat edilecek unsurlar sıralanmıştır (MEB, 2018). 2005 sosyal bilgiler dersi öğretim programı yapılandırmacılık anlayışıyla kurulmuş olup,

programın amaçları ve hedefleri bu anlayışa göre oluşturulmuştur. Program ayrıca öğrenciyi ön plana çıkararak merkeze alması bakımından önemlidir (Daşcıoğlu ve Şimşek, 2014).

2005 yılı öncesi sosyal bilgiler dersi öğretim programlarında beceri, değer ve kavram boyutları programda açıkça ifade edilmezken 2005 yılı programıyla birlikte gelen yeniliklerden birisi de program yoluyla kazandırılmak istenen beceri, değer ve kazanımlar öğrenme alanları boyutlarıyla birlikte verilmiştir. 2018 sosyal bilgiler ders programının da yapı bakımından 2005 sosyal bilgiler programının temel anlayışı ile oluşturulduğunu söylemek yanlış olmaz (Çoban ve Akşit, 2018). 2005 programı temel alınarak hazırlanan 2018 programında beceri, değer ve kavram boyutları açıkça ifade edilmiştir. 2005 programıyla birlikte bilgi aktarımının yerini programa eklenen beceri, kavram ve değer aktarımının önem kazandığını söylemek mümkündür. Böylece ders kitaplarındaki ünitelerin de sosyal bilgiler programına dayandırılarak hazırlanması sonucu öğrenme alanlarına dayalı olarak hazırlamış ve her bir öğrenme alanı için öğretilecek değer, beceri ve kavramlar bu öğrenme alanı çerçevesinde şekillendirilmiştir. 2005 sosyal bilgiler öğretim programında öğrenme alanı ifadesinin tanımı “birbiri ile ilişkili bilgi, beceri ve değerlerin bir bütün olarak görülebildiği, öğrenmeyi organize eden disiplinler arası bir yapıdır” şeklinde yapılmıştır (MEB, 2005a).

2005 sosyal bilgiler dersi öğretim programında 4-5. sınıf düzeyinde dokuz; 6-7. sınıf düzeyinde ise sekiz öğrenme alanına yer verilmiştir. Bu öğrenme alanları birey ve toplum, kültür ve miras, insanlar yerler ve çevreler, üretim dağıtım ve tüketim, zaman süreklilik ve değişim, bilim teknoloji ve toplum, gruplar kurumlar ve sosyal örgütler, güç yönetim ve toplum ile küresel bağlantılardır. Gruplar, kurumlar ve sosyal örgütler öğrenme alanı sadece 4-5. sınıf düzeyinde yer almaktadır (MEB, 2005a). 2018 yılında hazırlanan sosyal bilgiler öğretim programında 4.-7. sınıf düzeylerinde yer alan toplan yedi adet öğrenme alanı vardır. 2018 yılı programında yer alan öğrenme alanları; birey ve toplum, kültür ve miras, insanlar yerler ve çevreler, üretim dağıtım ve tüketim, bilim teknoloji ve toplum, küresel bağlantılar ile etkin vatandaşlıktır (MEB, 2018). 2005 programında öğrenme alanlarından biri olan zaman, süreklilik ve değişim 2018 programında öğretim programının

uygulanmasında dikkat edilecek hususlar başlığı altında verilmiş ve kazanımların gerçekleştirilmesinde sosyal bilgilerin bir temel ilkesi olarak dikkat edilmesi gerektiği vurgulanmıştır.

Kavramlar; eşyaları, olayları, insanları ve düşünceleri birbirlerine benzerlik açısından grupladığımızda bu gruplara verdiğimiz adlardır (MEB, 2006). Sosyal bilgiler dersinin disiplinler arası yapısı dolayısıyla içinde barındırdığı birçok sosyal bilim disiplininin kendilerine özgü kavramları mevcuttur. Bu kavramlarla öğretilmek istenenler öğrencilerin doğru genellemeler ve çıkarımlar yapmasına olanak sağlayarak daha kolay öğrenilebilmesini sağlar. 2005 sosyal bilgiler öğretim programında kazandırılması hedeflenen kavramlar 4-5. sınıf düzeylerinde 121; 6-7. sınıf düzeylerinde ise 131 adettir. 2018 yılında hazırlanan sosyal bilgiler öğretim programında programın uygulamasında dikkat edilecek hususlarda programda kavram öğretiminin önemli olduğu ve kavram öğretiminde farklı kavram öğrenme tekniklerinin kullanılmasının gerekliliği, anlam ve kavram kargaşalarının önlenmesine vurgu yapılmışsa da kazandırılmak istenen temel kavramlar listelenmemiştir (MEB, 2018). Bilgi ve eylemin bütünleştiği sistematik bir sürecin ürünü olarak tanımlanan beceri 2005 programında açıklanırken daha önceki programlarda yer alan programların amaçlarının öğrencinin bilgi edinmesi iken bu programla birlikte bilgi edinmenin ötesinde öğrencinin bu bilgiyi kullanabilmesinin önemimin arttığı vurgulanmıştır. Hazırlanan programdaki beceri boyutunun ön plana çıkmasının nedeninin öğrencilere kazandırılan bilgilerin öğrenci tarafından uygulamaya konularak bu bilgileri günlük hayatlarında ya da eğitimin hedefleri doğrultusunda kullanmasının önemi olduğunu söylemek yanlış olmaz (Çoban ve Akşit, 2018).

2005 yılı sosyal bilgiler programında mekânı algılama, zaman ve kronolojiyi algılama, değişim ve sürekliliği algılama, sosyal katılım, empati, eleştirel düşünme becerisi, yaratıcı düşünme becerisi, problem çözme becerisi, karar verme becerisi, iletişim becerisi, araştırma becerisi, bilgi teknolojilerini kullanma becerisi, girişimcilik becerisi, Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma becerisi, gözlem becerisi olmak üzere toplam on dört beceriye yer verilmiştir (MEB, 2006). 2018 yılı öğretim programında ise yirmi yedi beceri yer alır. Bu beceriler; araştırma, çevre

okuryazarlığı, değişim ve sürekliliği algılama, dijital okuryazarlık, eleştirel düşünme, empati, finansal okuryazarlık, girişimcilik, gözlem, harita okuryazarlığı, hukuk okuryazarlığı, iletişim, iş birliği, kalıp yargı ve önyargıyı fark etme, kanıt kullanma, karar verme, konum analizi, medya okuryazarlığı, mekânı algılama, öz denetim, politik okuryazarlık, problem çözme, sosyal katılım, tablo, grafik ve diyagram çizme ve yorumlama, Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma, yenilikçi düşünme, zaman ve kronolojiyi algılama becerileridir (MEB, 2018).

Değerler, toplumun ya da herhangi bir sosyal grubun varlıklarını devam ettirerek mevcut düzeni korumak ve devamlılığını sağlamak amacıyla o toplumda yaşayan fertlerin çoğu tarafından kabul gören ortak düşünce ya da temel ahlaki ilkeler olarak tanımlanabilir. Değerlerin toplumu oluşturan bireyler arasında birleştirici olma, ortak duygu ve heyecan yaratma ve bireyleri iyiliğe yönelttiği kabul edilir. 2005 sosyal bilgiler programına kadar değerler programda açıkça ifade edilmemişken, 2005 yılı programında listelenmiştir. 2005 programında aile birliğine önem verme, adil olma, bağımsızlık, barış, eşitlik, özgürlük, bilimsellik, farklılıklara saygı, çalışkanlık, dayanışma, duyarlılık, dürüstlük, estetik, hoşgörü, misafirperverlik, sağlıklı olmaya önem verme, saygı, sevgi, sorumluluk, temizlik, vatanseverlik, yardımseverlik olmak üzere toplam yirmi değer mevcuttur (MEB, 2006). 2018 yılı öğretim programında ise toplam 18 değer yer almaktadır. 2018 programında yer alan 18 değerden 15 değer 2005 programında olduğu gibi yeni programa aktarılmıştır. 2005 programında yer alan “adil olma” değeri yerine “adalet” değeri gelmiştir. Ayrıca 2005 programında yer alan “hoşgörü, misafirperverlik, sağlıklı olmaya önem verme ve temizlik” değerlerinin yeni programda yer almadığı görülmektedir. Eşitlik ve tasarruf değerleri de 2018 programında olan değerlerdir (MEB, 2018).

Davranışçı yaklaşımın etkisiyle Cumhuriyetin ilk programlarından günümüze kadar hazırlanan ders programlarında bu programlar yoluyla kazandırılmak istenen bilgiler “hedef davranışlar” olarak adlandırılmıştır. 2005 ve 2018 programıyla birlikte davranışçı yaklaşım yerine benimsenen yapılandırmacılık yaklaşımının etkisiyle hedef davranışlar kazanım olarak adlandırılarak programlarda sunulmuştur. Programda öğrenciye öğretilmek istenen içeriğin ne şekilde ve düzeyde olacağını ifade eden cümleler “kazanım” olarak adlandırılabilir. 2005 sosyal bilgiler dersi

öğretim programında 4. sınıflarda 46, 5. sınıflarda 46, 6. sınıflarda 43 ve 7. sınıflarda 39 olmak üzere toplam 174 kazanım bulunmaktadır. 2018 programında 4. sınıflarda 34, 5. sınıflarda 34, 6. sınıflarda 35 ve 7. sınıflarda 33 kazanım vardır. 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu’na göre Atatürkçülükle ilgili konuların programlara eklenmesi yasal bir sorumluluk olduğu için bu konu 2005 yılı sosyal bilgiler programında “Atatürkçülükle ilgili konular ve açıklamalar” başlığı altında ayrıca yer alır (MEB, 2005a; MEB, 2005b). 2018 öğretim programında Atatürkçülük konularına ayrıca bir başlık altında yer verilmemiştir. Bunun yerine Atatürk/Atatürkçülük konularına, sosyal bilgilerin özel amaçlarında ve kazanımda yer verilmiştir (MEB, 2018).

Değişen dünya şartlarıyla öğretim programlarında güncellemeler zaman zaman yapılmaktadır. 2017 yılında taslak olarak hazırlanarak 2018 yılında uygulamaya konulan programın temel anlayışı ve yaklaşımı bakımından 2005 programı ile benzerlik gösterdiği, 2018 programında açıkça listelenmeyen kavramlar hariç, beceri ve kazanımların güncellenerek programa dâhil edildiği söylenebilir. Programlarda öğrenciyi ön plana çıkaran, öğretmeni öğrenciye yol gösterici bir rehber olarak rol biçen, bilgi ezberciliği yerine becerileri öne çıkaran, sosyal bilim disiplinlerini daha etkin bir anlayışla birbirleri içine harmanlayarak veren bir program olduğu söylenebilir.