Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) Sosyal Katılım

Bu başlık altında Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında sosyal katılım becerisinin tanımlanıp tanımlanmamasına ilişkin bulgulara yer verilmiştir.

4.1.1. 1968 İlkokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal Katılım Becerisinin Tanımlanma Durumu

1968 İlkokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında (SBDÖP) doğrudan sosyal katılım becerisinin tanımlanmasına yönelik herhangi bir ifadeye rastlanmamıştır. Programın “Açıklamalar” başlığındaki bazı ifadelerden sosyal katılım becerisine ait özellikleri içermektedir. Programın açıklamalar başlığında öğrencilerin sokağı temiz tutmalarının bireyin ödevi olduğu, milli ödevlerini öğrenmeleri gerektiği, arkadaşlarıyla bir araya gelerek sorumluluklar almasının önemli olduğu, topluluk halinde yaşamanın gereği olarak işbirliği yapılmasının zorunluluğu ifade edilmiştir. Ayrıca bu programın açıklamalar kısmında yer alan öğrencilere demokrasinin ilkeleri, demokratik düzen içinde vatandaşların kişisel sorumlulukları, demokrasinin korunma yolları öğretilmesi ifadeleri de sosyal katılım becerisinin içerisinde değerlendirilebilecek ifadelerdir.

4.1.2. 1970 Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal Katılım Becerisinin Tanımlanma Durumu

1970 Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında (SBDÖP) doğrudan sosyal katılım becerisinin tanımlanmasına yönelik herhangi bir ifadeye rastlanmamıştır. Ancak bu programda yer alan “Açıklamalar” başlığında sosyal katılım becerisine yönelik ifadeler görülmektedir. Programın açıklamalar başlığı altında öğrencilerin gruplara ayrılarak çalışma yapması, derste tuttukları dosyaların yıl sonunda sergi yaparak göstermeleri, çevresinde olan problemleri analiz edip değerlendirmesi ve bu problemlere çözümler üretmesi ifadeleri sosyal katılım becerisi içerisinde değerlendirilebilir. Yine bu programda önemli gün ve haftalar, müsamereler ve sergilerle ilgili etkinliklerin gruplara dağıtılarak yaptırılması, eski eser ve anıtları korumanın bir ödev olduğu, demokratik rejimin üstünlüğü, öğrencinin okulun yönetiminde rol alarak sorumluluk kazanması ve görev almak isteyen öğrencilerin bütün öğrencilerin oylarıyla seçilmesi gerektiği ifadeleri sosyal katılım becerisi içerisinde yer alan durumlardır.

4.1.3. 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal Katılım Becerisinin Tanımlanma Durumu

1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında (SBDÖP) sosyal katılım becerisinin tanımlanmasına yönelik herhangi bir ifadeye rastlanmamıştır. Ancak programın amaçlar, açıklamalar ve üniteler kısmında sosyal katılımın tanımına uyan ifadelere yer verildiği görülmüştür. Programın “Açıklamalar” başlığında öğrencinin vatandaşlık hak, ödev ve sorumluluğunu kazanması, bazı ünitelerde küme çalışması yapması, gruba katılması, yardımlaşması, iş birliği yapması, birlikte çalışması ifadeleri sosyal katılım becerisinin içerisinde değerlendirilebilecek ifadelerdir. Ayrıca bu programda sosyal katılım becerisini içeren öğrencinin sınıf ve eğitici kol temsilciliklerine aday olması, çeşitli iş ve grup çalışmalarına katılması öğretmenler tarafından özellikle cesaretlendirilmesi gereken bir durum olarak belirtilmiştir.

4.1.4. 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal Katılım Becerisinin Tanımlanma Durumu

2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında (SBDÖP) kavramlar, değerler ve genel amaçlarla birlikte beceriler de programı oluşturan temel ögelerden birisi olmuştur (MEB, 2005, s.50). Programda 9 temel beceri ve 6 sosyal bilgilere özgü beceri olmak üzere toplam 15 beceriye yer verilmiş ve her bir beceri ayrı ayrı ele alınmıştır. Bu 15 beceriden birisi de sosyal katılım becerisidir. 2005 İlköğretim SBDÖP’te ünite şemasının sağ sütununun altında bir bölüm olarak “Doğrudan verilecek beceri” başlığı altında her ünitede doğrudan verilecek beceri belirtilmiştir. Bu programda, 5. sınıfta “Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler” öğrenme alanı içinde yer alan “Toplum İçin Çalışanlar” ünitesinde ve 6. Sınıfta “Güç, Yönetim ve Toplum” öğrenme alanı içinde olan “Demokrasinin Serüveni” ünitesinde doğrudan verilecek beceri sosyal katılım becerisi olarak belirlenmiştir.

2005 İlköğretim SBDÖP’te, sosyal katılım becerisi sosyal bilgilere özgü altı beceriden birisi olarak belirlenmiştir. Sosyal bilgilere özgü diğer beş beceri ise empati, gözlem becerisi, mekânı algılama becerisi, zaman ve kronolojiyi algılama becerisi ve değişim ve sürekliliği algılama becerisi olarak belirlenmiştir.

2005 İlköğretim SBDÖP’e, sosyal katılım becerisi ayrı bir başlık altında ele alınmış olmasına rağmen sosyal katılım becerisinin doğrudan bir tanımlanması yapılmamış, bunun yerine bireyin sosyal katılım becerisini kazanmış olmasına duyulan ihtiyaç, sosyal katılımın becerisinin öğrenciye nasıl kazandırılacağı ve sosyal katılımla ile ilgili olabilecek durumlara ait bilgilere yer verilmiştir.

2005 İlköğretim SBDÖP’te bireyin sosyal katılım becerisini kazanmış olmasına duyulan ihtiyaç, “Öğrenci, toplum ve çevre sorunlarına duyarlı olmalı ve çözümüne yönelik sürece katılımda istekli olmalıdır.” cümlesi ile dile getirilmiş, sosyal katılımı etkileyen faktörler ise öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçları ile öğrencilerin yaşadıkları toplumun sosyo-ekonomik durumu olarak belirtilmiştir (MEB, 2005, s.82). Sosyal katılım becerisinin programlarda yer almasına ilişkin 2005 İlköğretim SBDÖP’te yer verilen diğer vurgular ise aşağıdaki şekilde ifade edilmiştir:

Demokratik, modern toplumlarda eğitimin en önemli amaçlarından birisi kendisine, çevresindeki kişilere ve doğaya değer veren, kendisine yaşadığı toplumun ve dünyanın bir parçası olarak güvenen ve topluma katkıda bulunabilen bir bilince sahip bireyler yetiştirmektir. Böyle bir bilinç kazandırmak ve topluma katkısı olan bireyler yetiştirmek için öğrencilerin okul çağının ilk yıllarından başlayarak toplumsal hayattaki işleyişi kavraması gerekir. Öğrenciler, toplumsal olaylara ilgi duymalı, sorunların farkında olmalı, gerektiğinde hem kendi hem de başkalarının iyiliği için harekete geçebilmelidir (MEB, 2005, s.82).

2005 İlköğretim SBDÖP’te sosyal katılım becerisinin temel amacı ise “öğrencilerin öğrenimleri boyunca bilimsel, sosyal, kültürel alanlar ile sanat ve spor alanlarında okul içi ve dışı etkinliklerde bulunmalarını sağlamak, öğrencide kendine güven ve sorumluluk duygusu geliştirmek” şeklinde ifade edilmiştir. Bu amaçla öğrencilere kazandırılacak tutum, davranış ve beceriler şunlardır (MEB, 2006, s.41).

 İnsan haklarına ve demokrasi ilkelerine saygı duyabilme,

 Kendini tanıyabilme, bireysel hedeflerini belirleyebilme, yeteneklerini geliştirebilme, bunları kendisinin ve toplumun yararına kullanabilme,

 Kendine ve çevresindekilere güven duyabilme,

 Planlı çalışma alışkanlığı edinebilme, serbest zamanlarını etkin ve verimli değerlendirebilme,

 Girişimci olabilme ve bunu başarı ile sürdürebilme, yeni durum ve ortamlara uyabilme,

 Bireysel farklılıklara saygılı olabilme; farklı görüş, düşünce, inanç, anlayış ve kültürel değerleri hoşgörü ile karşılayabilme,

 Aldığı görevi istekle yapabilme, sorumluluk alabilme,

 Bireysel olarak veya başkalarıyla iş birliği içinde çevresindeki toplumsal sorunlarla ilgilenebilme ve bunların çözümüne katkı sağlayacak nitelikte projeler geliştirebilme ve uygulayabilme,

 Grupça yapılan görevleri tamamlamak için istekle çalışabilme ve gruba karşı sorumluluk duyabilme.

Programda sosyal katılım becerisi başlığı altında öğrencilerin eğitsel, sosyal, spor ve eğlence içerikli faaliyetlere katılımı, dersin işlenişi, grup çalışmalarına katılım, gönüllü çalışmalara katılım, vatandaşlık katılımı başlıklarıyla sosyal katılım becerisinin öğrenciye nasıl kazandırılacağı belirtilip örneklendirilmiştir. Bu bağlamda sosyal etkinliklerin çocuğun iletişim becerilerini geliştireceğine

değinilmiş, derste öğrenciyi problemlerle karşılaştırma ve problemlerin birlikte çözüldüğüne vurgu yapılması istenmiştir. Öğrencilerin grupla çalışmaya, birlikte problem çözmeye, sorumluluk almaya, boş zamanlarında çevresindeki gönüllü kuruluş ve resmi kurumlarda görev almasının teşvik edilmesiyle birlikte kamu, okul ve çevre yararına iyi ve etkili bir vatandaş olarak harekete geçmesi istenmiştir. Ayrıca 4-7. sınıf programında sosyal katılım becerisinin göstergeleri diyebileceğimiz maddeler şu şekilde sıralanmıştır:

 Kendisini, yakın çevresini etkileyen konularda bilgi sahibi olma,

 Birbirlerinin ihtiyaçlarını karşılamak için insanlar arasındaki ortak ilişkiyi tanıma,

 Bireyler, gruplar ve toplumun ihtiyacını karşılamak için bireyler, gruplar, kurumlar ve sosyal örgütler arasındaki ilişkiyi tanıma,

 Farklı grup ve durumların dinamiklerine uyma,

 Sosyal katılımın gerekli olduğu durumları belirleme,

 Yakın çevresini ve toplumu etkileyen konularda ihtiyaçların karşılanması için fikir üretme, bu fikri çevresindekilere iletme, görüşme, tartışma, planlama, uzlaşma ve eylemde bulunma,

 Lider ya da izleyen olarak gruba, kuruma, sosyal örgütlere ve topluma hizmet etme.

4.1.5. 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal Katılım Becerisinin Tanımlanma Durumu

2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında (SBDÖP) sosyal katılım becerisinin yeri korunmuştur. Sosyal katılım becerisi sosyal bilgiler dersine ait 27 beceriden birisi olarak ifade edilmiştir. Programda beceri ve sosyal katılım becerisinin tanımı yapılmamıştır. Ancak, bu programda bulunan öğrenme alanlarına “Etkin Vatandaşlık” adı ile yeni bir öğrenme alanı eklenmiş ve bu öğrenme alanı sosyal katılım becerisi ile ilişkili kabul edilmiştir. Etkin vatandaşlık öğrenme alanı içerisinde öğrencilerin grup, kurum ve sosyal örgütlerin nasıl oluştuğunu ve bireye olan etkisini, toplumsal sorunlar ve nasıl çözüldüğünü, kişi haklarının ve toplumsal düzenin nasıl korunduğunu, yönetimi etkilemek için kullanılan demokratik yöntemler gibi konuları öğrenmesi amaçlanmıştır.

2018 İlkokul ve Ortaokul SBDÖP’te, “Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programının Uygulanmasında Dikkat Edilecek Hususlar” başlığı altında sosyal katılım becerisini gerektiren pazaryeri, resmi daireler, fabrikalar, sergiler, arkeolojik kazı alanları, atölyeler, müzeler ve tarihi mekânlar (tarihi yapılar, anıtlar, müze- kentler, savaş alanları, sanal müze gezisi vb.) gibi okul dışı ortamlardan yararlanılması gerektiği ifade edilmiştir. Yine bu başlık altında sosyal katılım becerisi ile ilişkili olarak vatandaşlık hak ve sorumluluklarla ilgili dijital vatandaşlık, e-devlet, sosyal medya gibi yeni durumların ve kimlik hırsızlığı, kişisel bilginin gizliliği gibi sorunların ortaya çıkması sebebiyle öğrencilerin dijital vatandaşlık yeterliliklerinin ders içi ve ders dışı etkinliklerle geliştirilmesi gerektiği belirtilmiştir.

Programın sosyal bilgilere ait özel amaçları arasında öğrencilerin “Katılımın önemine inanmaları, kişisel ve toplumsal sorunların çözümü için görüşler belirtmeleri”nin amaçlandığı belirtilmiştir. Bu programda sosyal katılım becerisinin sınıflara ve öğrenme alanlarına göre doğrudan ifade edilme biçimi aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:

Tablo 4.1. 2018 Sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi

Sınıf Öğrenme Alanı Sosyal Katılım Becerisinin İfade Edilişi

4. Sınıf Etkin Vatandaşlık Bu öğrenme alanı işlenirken sorumluluk ve bağımsızlık gibi değerlerle iş birliği, sosyal katılım ve karar verme gibi becerilerin de öğrenciler tarafından edinilmesi sağlanmalıdır 5. Sınıf Birey ve Toplum Bu öğrenme alanı işlenirken bilimsellik, aile birliğine önem

verme ve sorumluluk gibi değerlerle sosyal katılım becerisinin de öğrenciler tarafından edinilmesi sağlanmalıdır 5. Sınıf Etkin Vatandaşlık Bu öğrenme alanı işlenirken özgürlük ve bağımsızlık gibi

değerlerle araştırma ve sosyal katılım gibi becerilerin de öğrenciler tarafından edinilmesi sağlanmalıdır

Tablo 4.1’de görüldüğü gibi “Etkin Vatandaşlık ile Birey ve Toplum” sosyal katılım becerisinin öğrenciler tarafından edinilmesinin ifade edildiği öğrenme alanları oluşturulmuştur. 2005 İlköğretim 4. ve 5. SBDÖP’te sosyal katılım becerisinin ifade edildiği “Gruplar, Kurumlar ve Sosyal Örgütler”, “Güç, Yönetim ve Toplum” öğrenme alanları ile 6.-7. sınıf öğretim programındaki “Güç, Yönetim ve Toplum” öğrenme alanı 2018 SBDÖP’te (İlkokul ve Ortaokul 4, 5, 6 ve 7. sınıflar) güncellenerek kaldırılmıştır. Bu güncellenme sonucunda 2018 İlkokul ve Ortaokul

SBDÖP’te yedi öğrenme alanı içinde sosyal katılım becerisiyle doğrudan ilişkili olarak Etkin Vatandaşlık öğrenme alanı belirlenmiştir.

Ayrıca, 2018 SBDÖP’te ilk kez “yetkinlikler” ifadesine yer verilerek yetkinliğin tanımı yapılmış ve 8 yetkinlik belirlenmiştir. Bu yetkinlikler içerisinde “Sosyal ve Vatandaşlıkla İlgili Yetkinlikler” başlığı altında yazılanlar sosyal katılım becerisiyle ilgilidir. Sosyal ve Vatandaşlıkla İlgili Yetkinlikler şu şekilde belirtilmiştir:

Bu yetkinlikler kişisel, kişilerarası ve kültürlerarası yetkinlikleri içermekte; bireylerin farklılaşan toplum ve çalışma hayatına etkili ve yapıcı biçimde katılmalarına imkân tanıyacak; gerektiğinde çatışmaları çözecek özelliklerle donatılmasını sağlayan tüm davranış biçimlerini kapsar. Vatandaşlıkla ilgili yetkinlik ise bireyleri, toplumsal ve siyasal kavram ve yapılara ilişkin bilgiye, demokratik ve aktif katılım kararlılığına dayalı olarak medeni hayata tam olarak katılmaları için donatmaktadır (MEB, 2018, s.5).

Bu tanımlarda da görüldüğü gibi bireylerin toplum ve çalışma hayatına katılımının etkili ve yapıcı biçimde olması istenmiş, vatandaşlıkla ilgili yetkinlikte ise medeni hayata tam olarak katılmalarının boyutu demokratik ve aktif katılım kararlılığına dayalı olacak şekilde belirlenmiştir.

4.2. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) Yer Alan