Son yıllarda ülkemizde uygulanmakta olan Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında bu dersin öğrencilere bazı becerileri kazandırması önem verilen konulardan birisidir. Beceri Türk Dil Kurumu Güncel Sözlüğünde “Kişinin yatkınlık ve öğrenime bağlı olarak bir işi başarma ve bir işlemi amaca uygun olarak sonuçlandırma yeteneği, maharet” olarak, Türk Dil Kurumu Eğitim Terimleri Sözlüğünde ise “Bir kimsenin bedensel ya da düşünsel bir çaba göstererek bir işi kolaylık ve ustalıkla yapabilmesi” (URL-2, 2018) şeklinde tanımlanmıştır. Türkiye Yeterlikler Çerçevesi’nde ise beceri “Bir çalışma veya öğrenme alanında edinilen mantıksal, sezgisel ve yaratıcı düşünme ile el becerisi, yöntem, materyal, araç ve gereçleri kullanabilmeyi gerektiren bilgiyi kullanma ve problem çözme” olarak tanımlanmıştır (Mesleki Yeterlilik Kurumu, 2015, s.18).
Avrupa Yeterlilikler Çerçevesi’nde (AYÇ) beceri “görevleri yerine getirmek ve problemleri çözmek için bilgiyi kullanma ve uygulama yeteneği” olarak tanımlanmış; AYÇ becerileri “bilişsel beceriler (mantıksal, sezgisel ve yaratıcı
düşünmeyi içeren) veya uygulama becerileri (el becerisi ile yöntem, malzeme, araç ve gereçlerin kullanımını içeren)” olarak ele almıştır (URL-3).
Beceri kavramı belirli görevleri iyi bir şekilde yapma ve görevleri yerine getirme kapasitesi olarak tanımlanmakta olup genellikle eğitim ve deneyim yoluyla kazanılmaktadır (Smith, 2002, s.661). Beceri, “bireyin bir işi, görevi ya da etkinliği yapma gücü” olarak da tanımlanmaktadır (Güneş, 2015, s.4). Bir başka tanımda ise beceri kavramı “öğrencilerde öğrenme süreci içerisinde kazanılması, geliştirilmesi ve yaşama aktarılması tasarlanan, bir iş yapabilmek veya bir konuyu işleyebilmek için gereken yatkınlık” olarak tanımlanmaktadır (Ata, 2006, s.76). MEB ise beceriyi “öğrencilerde, öğrenme süreci içerisinde kazanılması, geliştirilmesi ve yaşama aktarılması tasarlanan kabiliyetler” şeklinde tanımlamıştır (MEB, 2005, s.52).
Beceri yaklaşımının uzun bir tarihi geçmiş olup önceleri sanayi sektöründe ve işçilerin eğitilmesinde uygulama alanı bulmuş, 1960’lı yıllarda eğitim sistemine girmiş ve kısa zamanda yayılarak günümüzde Amerika, İngiltere, Avustralya, İsveç ve Belçika gibi bazı ülkelerin eğitim sistemlerinde yapılandırmacı yaklaşım ve öğrenciyi merkeze alan eğitimle beraber uygulanmaya devam edilmektedir (Güneş, 2012, s.2).
Beceri “bilmek, harekete geçmek ve işi/görevi yapmak” şeklinde sırası ile üç bileşenden oluşmakta; ilk sıradaki bilme beceriyi gerçekleştirmek için beceriyle ilgili bilgilere sahip olmayı; ikinci sıradaki harekete geçme iş veya görevle ilgili uygulamaya ait bilgileri ve zihinsel kaynakları harekete geçirmeyi; üçüncü sıradaki işi yapma ise bireyin tüm fiziksel ve zihinsel kaynakları kullanarak bir işi bitirmesini kapsamaktadır (Güneş, 2016a, s.206-207). Okullarda becerinin uygulamaya aktarılmasında derslerdeki öğretmek gibi basit bir şekil yeterli olmamakta, tam tersine bireyin farklı zihinsel ve fiziksel kaynakları harekete geçirilerek aktif çaba ve gerçek uygulama yapması gibi karmaşık bir süreç gerektirmektedir (Güneş, 2016b, s.12).
2.3.1. Sosyal Bilgilerde Temel Beceriler
Son yıllarda diğer derslerde olduğu gibi sosyal bilgiler dersi öğretim programlarında da beceri kazandırılmasına önem verilmiş, bununla ilgili literatürde çeşitli açıklamalar yapılmıştır. Özellikle öğretim programlarında beceri konusunda daha ayrıntılı bilgilere yer verilmiştir. 2005 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında beceriler konusu ayrı başlık altında ele alınmış; 4-7. sınıflarda diğer derslerle birlikte ilk dokuz beceriyi kazandırmanın yanında, sosyal bilgilere özgü altı beceriyi de kazandırma amaçlanmıştır. Bu beceriler doğrudan verilecek beceri olarak programda yer almış ve aşağıdaki gibi ifade edilmiştir (MEB, 2005):
Eleştirel Düşünme Becerisi
Yaratıcı Düşünme Becerisi
İletişim
Empati Becerisi
Araştırma Becerisi
Problem Çözme Becerisi
Karar Verme Becerisi
Bilgi Teknolojilerini Kullanma Becerisi
Girişimcilik Becerisi
Türkçeyi Doğru, Güzel ve Etkili Kullanma Becerisi
Gözlem Becerisi
Mekânı Algılama Becerisi
Zaman ve Kronolojiyi Algılama Becerisi
Değişim ve Sürekliliği Algılama Becerisi
Sosyal Katılım Becerisi
2018 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı’nda da becerilerin varlığı devam etmiş, program aracılığı ile öğrencilere çeşitli beceriler kazandırılması amaçlanmıştır. 2018 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programındaki amaçlarda ifadesini bulan ve TYÇ ile de uyumlu olarak sosyal bilgiler dersi kapsamında kazanılacak beceriler aşağıdaki gibidir (MEB, 2018):
Araştırma
Çevre okuryazarlığı
Dijital okuryazarlık Eleştirel düşünme Empati Finansal okuryazarlık Girişimcilik Gözlem Harita okuryazarlığı Hukuk okuryazarlığı İletişim İş birliği
Kalıp yargı ve önyargıyı fark etme
Kanıt kullanma Karar verme Konum analizi Medya okuryazarlığı Mekânı algılama Öz denetim Politik okuryazarlık Problem çözme Sosyal katılım
Tablo, grafik ve diyagram çizme ve yorumlama
Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanma
Yenilikçi düşünme
Zaman ve kronolojiyi algılama
2018 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında yukarıda maddeler halinde belirtilen becerilerin gösterilmesi yanında Türk eğitim sisteminin yetkinliklerle bütünleşmiş bilgi, beceri ve davranışlara sahip karakterde bireyler yetiştirmeyi amaçladığı belirtilmiştir. Beceri kavramının 2018 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında yer almasında TYÇ’de ifadesini bulan yetkinlik kavramı ile beraber bir açıklama yapılmış ve bu durum “Öğrencilerin hem ulusal hem de uluslararası düzeyde; kişisel, sosyal, akademik ve iş hayatlarında ihtiyaç duyacakları beceri yelpazeleri olan yetkinlikler Türkiye Yeterlilikler Çerçevesinde (TYÇ) belirlenmiştir.” şeklinde ifade edilmiştir (MEB, 2018, s.4). Dolayısıyla beceri ve yetkinlik ilişkisi önemli görülmüş, 2018 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında TYÇ’nin
belirlediği sekiz anahtar yetkinlik ise aşağıdaki şekilde ifade edilmiştir (MEB, 2018, s.4-5):
Anadilde iletişim
Yabancı dillerde iletişim
Matematiksel yetkinlik ve bilim/teknolojide temel yetkinlikler
Dijital yetkinlik
Öğrenmeyi öğrenme
Sosyal ve vatandaşlıkla ilgili yetkinlikler
İnisiyatif alma ve girişimcilik
Kültürel farkındalık ve ifade