SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRKÇE VE SOSYAL BİLİMLER EĞİTİMİ ANABİLİM DALI
SOSYAL BİLGİLER EĞİTİMİ BİLİM DALI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
SOSYAL BİLGİLER DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMLARINDA
(1968-2018) SOSYAL KATILIM BECERİSİNİN YERİNİN
İNCELENMESİ
ÇİĞDEM ALABAŞ
Danışman Doç. Dr. Selahattin KAYMAKCI Jüri Üyesi Doç. Dr. Süleyman ELMACI
Jüri Üyesi Dr. Öğr. Üyesi Emine KARASU AVCI
ÖNSÖZ
Öğretim programları formal öğrenmelere kaynaklık eden eğitim ve öğretim uygulamalarının temel belirleyicileridir. Öğrencilerin kazanacağı bilgi, beceri ve tutumları belirleyen öğretim programları zamanın şartlarına göre değişir ya da güncellenerek uygulanmaya devam eder. Öğretim programlarındaki bu değişiklikler ve güncellemeler bazen sınırlı düzeyde olurken bazen de derslerin adı, kazandırılması gereken bilgi, beceri ve tutumlara kadar geniş bir alanda yapılmaktadır. Ülkemizde Cumhuriyet döneminde geliştirilen programlar içerisinde ders isimleri yanında derslerin amaçlarında dolayısıyla da içerik, öğrenme-öğretme durumları ve değerlendirme yaklaşımlarında bazen radikal sayılabilecek değişimler görülmüştür. Değişimin görüldüğü bu derslerden birisi de öğrenciye beceri kazandırmayı temel amaçları arasına alan sosyal bilgiler dersidir.
Bu çalışmada 1968-2018 yılları arasında yayımlanan Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında sosyal katılım becerisinin yeri incelenmiştir. Sosyal katılım becerisinin Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarındaki yerini derinlemesine tartışarak inceleyen bu araştırma beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde araştırmanın problem durumu, amaçları ve önemi; ikinci bölümde sosyal bilgiler ve sosyal katılım becerisi ile ilgili kuramsal temellere ve konu ile ilgili yapılan çalışmalara yer verilmektedir. Üçüncü bölümde araştırmanın yöntemi; dördüncü bölümde araştırma bulguları ve yorumlanması; araştırmanın son bölümü olan beşinci bölümde ise tartışma, sonuç ve önerilere yer verilmiştir.
Çalışmanın her aşamasında beni yönlendiren ve tezin hazırlanmasında akademik desteğini esirgemeyen tez danışmanım Doç. Dr. Selahattin KAYMAKCI’ya teşekkür ederim. Ayrıca araştırmamı inceleyen ve önerileriyle araştırmama katkı sağlayan jürideki değerli hocalarıma teşekkür ederim.
Bu zorlu çalışma sürecinde yanımda olan ve beni motive eden pek kıymetli eşime sonsuz şükranlarımı sunarım.
Çiğdem ALABAŞ Kastamonu, Haziran, 2018
ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
SOSYAL BİLGİLER DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMLARINDA (1968-2018) SOSYAL KATILIM BECERİSİNİN YERİNİN İNCELENMESİ
Çiğdem ALABAŞ Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı DANIŞMAN: Doç. Dr. Selahattin KAYMAKCI
Bu araştırmanın amacı 1968-2018 yılları arasında yayımlanan Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında sosyal katılım becerisinin yerinin incelenmesidir. Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden biri olan doküman inceleme yöntemi kullanılmıştır. Araştırmanın dokümanlarını ise 1968 İlkokul, 1970 Ortaokul, 1998 ve 2005 İlköğretim ile 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programları oluşturmuştur. Veriler betimsel analiz ve içerik analizi teknikleri ile analiz edilmiştir. Araştırmada elde edilen sonuçlara göre Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında sosyal katılım becerisi ilk defa 2005 ilköğretim programında sosyal bilgiler dersine özgü becerilerden birisi olarak yer almış, 2018 ilkokul ve ortaokul programında da yerini korumuştur. 2005 öncesi programlarda doğrudan bu kavrama yer verilmemesine karşın sosyal katılım becerisi içerisinde değerlendirilen ifade ya da örneklere yer verilmiştir. Bütün programlarda yer alan genel amaçlarda sosyal katılım becerisinin “etkin vatandaşlık kazandırma amaçlı katılım ve toplumsal katılım amaçlı katılım” boyutları tespit edilmiştir. İncelenen bütün sosyal bilgiler programlarında yer alan ünitelerde yıllar içerisinde yüzdelik oranı değişse de sosyal katılım becerisine yer verildiği tespit edilmiştir. 1968 İlkokul, 1970 Ortaokul ve 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında eğitim durumları ve etkinlik örnekleri için ayrı başlık açılmamış dolayısıyla sosyal katılım becerisine ilişkin amaçların kazandırılması için önerilenler belirtilmemiştir. Ancak bu üç programda bütün dersler için önerilen eğitim durumları belirtilmiş, bu ifadelerde sosyal katılım becerisi içerisine giren yöntem ve tekniklere yer verilmiştir. 2005 ilköğretim programında ise eğitim durumları ve etkinlik örnekleri belirtilmiş, etkinlik örneklerinde sosyal katılım becerisinin “grupla çalışma, işbirliği, toplumsal örgütler, bir sorunla ilgilenme, okul içinde ve okul dışındaki etkinliklere katılım, demokrasi, seçme, seçilme, hak, özgürlük ve ödevler” üzerinde durulan temalar olmuştur. Sosyal katılım becerisinin nasıl değerlendirilmesi gerektiğine ilişkin önerilere ise sadece 2005 İlköğretim programında yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Sosyal bilgiler, öğretim programı, sosyal katılım becerisi,
beceri
2018, 165 sayfa Bilim Kodu: 6.041
ABSTRACT
Master Thesis
THE INVESTIGATION OF THE SOCIAL PARTICIPATION SKILLS IN THE SOCIAL STUDIES CURRICULAS (1968-2018)
Çiğdem ALABAŞ Kastamonu University Institute for Social Science
Department of Turkish Language and Social Sciences Education Advisor: Assoc. Prof. Dr. Selahattin KAYMAKCI
The aim of this research is to examine the place of social participation skills in the social studies curricula published between 1968-2018. This research was carried out by the document analysis technique method, one of the qualitative research methods. The documents of the research were consisted of 1968 Primary School, 1970 Secondary School, 1998 and 2005 Primary School and 2018 Primary and Secondary Social Studies Curricula. The data were analyzed by descriptive analysis and content analysis techniques. According to the results of the research, social participation skills in social studies curricula were included for the first time in the 2005 program as one of the social skills courses, and they kept their place in 2018 program. Despite the absence of this concept directly in the pre-2005 programs, the statements or examples assessed in social participation skills were included. For the general purposes in all programs, the dimensions of social participation as 'participation for effective citizenship and participation for social participation' have been identified. It has been found that in the units in all the social studies programs examined there has been a social participation ability even though the percentage changes within the years. In the social studies program of 1968, 1970 and 1998 there were no separate titles for educational situations and examples of activities, so no recommendations were made for the acquisition of goals related to social participation skills. However, in these three programs, the educational situations recommended for all courses were indicated, and these expressions included methods and techniques that fell within the skills of social participation. In the 2005 social studies program the educational situation and the examples of activities were mentioned and the social participation skills in the activity examples as “working with the group, cooperation, social organizations, addressing a problem, participating in the activities inside and outside the school, democracy, election, to be elected, rights, freedom and assignments” concepts have been discussed. Proposals for the assessment of social participation skills were included only in the 2005 social studies program.
Keywords: Social studies, curriculum, social participation, skill 2018, 165 pages
İÇİNDEKİLER Sayfa TEZ ONAY ... II TAAHHÜTNAME ... III ÖNSÖZ ... IV ÖZET ... V ABSTRACT ... VI İÇİNDEKİLER ... VII TABLOLAR ... XI ŞEKİLLER ... XIV KISALTMALAR ... XV 1. GİRİŞ ... 1 1.1. Problem Durumu ... 1 1.2. Araştırmanın Amacı ... 6 1.3. Araştırmanı Önemi ... 9 1.4. Tanımlar ... 11 2. KURAMSAL ÇERÇEVE ... 12
2.1. Sosyal Bilgiler Nedir? ... 12
2.2. Sosyal Bilgilerin Gelişimi ... 14
2.2.1. Dünyada Sosyal Bilgilerin Gelişimi ... 14
2.2.2. Türkiye’de Sosyal Bilgilerin Gelişimi ve Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programları ... 16
2.2.2.1. 1968 Öncesi dönem ve sosyal bilgiler ... 17
2.2.2.2. 1968 İlkokul Programında sosyal bilgiler dersinin yer alması ve günümüze kadar devam eden süreç... 19
2.2.2.2.1. 1968 İlkokul Programında sosyal bilgiler dersi ... 19
2.2.2.2.2. Ortaokul Programlarında sosyal bilgiler dersi (1970-1998) ... 20
2.2.2.2.3. 1998 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ... 21
2.2.2.2.4. 2005 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ... 22
2.2.2.2.5. 2018 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ... 25
2.3. Sosyal Bilgiler ve Beceri Kazandırma ... 26
2.3.1. Sosyal Bilgilerde Temel Beceriler ... 28
2.4. Sosyal Bilgiler ve Sosyal Katılım Becerisi ... 30
2.4.1. Sosyal Katılım Nedir? ... 31
2.4.1.1. Vatandaşlık ve Sosyal Katılım İlişkisi ... 34
2.4.1.2. Etkin Vatandaşlık ve Sosyal Katılım ... 34
2.4.2. Sosyal Katılım Biçimleri, Boyutları ve Sosyal Katılım Kapsamında Yapılabilecek Etkinlik Türleri ... 37
2.4.3. Sosyal Katılım ve Sosyal Faaliyetlere Katılım Taksonomisi ... 43
2.5. Konu İle İlgili Yapılan Çalışmalar ... 49
2.5.1. Lisansüstü Tez Çalışmaları ... 50
2.5.2. Araştırma Makaleleri ... 51
3. YÖNTEM ... 56
3.1. Araştırmanın Modeli ... 56
3.2. Veri Kaynağı ve Verilerin Toplanması ... 57
3.3. Verilerin Analizi... 58
4. BULGULAR VE YORUM ... 62
4.1. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) Sosyal Katılım Becerisinin Tanımlanma Durumu ... 62
4.1.1. 1968 İlkokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal Katılım Becerisinin Tanımlanma Durumu ... 62
4.1.2. 1970 Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal Katılım Becerisinin Tanımlanma Durumu ... 63
4.1.3. 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal Katılım Becerisinin Tanımlanma Durumu ... 63
4.1.4. 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal Katılım Becerisinin Tanımlanma Durumu ... 64
4.1.5. 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal Katılım Becerisinin Tanımlanma Durumu ... 66
4.2. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) Yer Alan Amaçlarda Sosyal Katılım Becerisinin Durumu ... 68
4.2.1. 1968 İlkokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Amaçlarında Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 69
4.2.2. 1970 Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Amaçlarında Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 70
4.2.3. 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Genel Amaçlarında Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 71
4.2.3.1. 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Özel Amaçlarında Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 72
4.2.4. 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Genel Amaçlarında Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 75
4.2.4.1. 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Kazanımlarında Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 76
4.2.5. 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Özel Amaçlarında Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 85
4.2.5.1. 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Kazanımlarında Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 86
4.3. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) Yer Alan Ünitelerde Sosyal Katılım Becerisinin Durumu ... 94
4.3.1. 1968 İlkokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Ünitelerinde Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 94
4.3.2. 1970 Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Ünitelerinde Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 96
4.3.3. 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Ünitelerinde
Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 98 4.3.4. 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Ünitelerinde
Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 102 4.3.5. 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı
Öğrenme Alanlarında Sosyal Katılım Becerisinin Yeri ... 103 4.4. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) Sosyal Katılım Becerisine Yönelik Eğitim Durumlarının Yer Alma Durumu ... 104
4.4.1. 1968 İlkokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal Katılım Becerisine Yönelik Eğitim Durumları... 104 4.4.2. 1970 Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal
Katılım Becerisine Yönelik Eğitim Durumları... 104 4.4.3. 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal
Katılım Becerisine Yönelik Eğitim Durumları... 105 4.4.4. 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal
Katılım Becerisine Yönelik Eğitim Durumları... 105 4.4.5. 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında
Sosyal Katılım Becerisine Yönelik Eğitim Durumları ... 118 4.5. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) Sosyal Katılım Becerisine Yönelik Ölçme Değerlendirme ... 120
4.5.1. 1968 İlkokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal Katılım Becerisine Yönelik Ölçme ve Değerlendirme ... 120 4.5.2. 1970 Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal
Katılım Becerisine Yönelik Ölçme ve Değerlendirme ... 120 4.5.3. 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal
Katılım Becerisine Yönelik Ölçme ve Değerlendirme ... 121 4.5.4. 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Sosyal
Katılım Becerisine Yönelik Ölçme ve Değerlendirme ... 121 4.5.5. 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında
Sosyal Katılım Becerisine Yönelik Ölçme ve Değerlendirme ... 132 4.6. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) Sosyal Katılım Becerisinin Yer Alma Durumunun Karşılaştırılması ... 132
4.6.1. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) Sosyal Katılım Becerisinin Tanımlanma Biçiminin Karşılaştırılması ... 132 4.6.2. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarının (1968-2018) Genel
Amaçlarında Yer Alan Sosyal Katılım Becerisinin Karşılaştırılması ... 134 4.6.3. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programları (1968-2018) Ünitelerinde
Sosyal Katılım Becerisinin Karşılaştırılması... 140 4.6.4. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) Sosyal
Katılım Becerisine Yönelik Eğitim Durumlarının Karşılaştırılması 141 4.6.4. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) Sosyal
Katılım Becerisine Yönelik Değerlendirme Durumlarının
Karşılaştırılması ... 142
5. TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER ... 144
5.2. Öneriler ... 154
KAYNAKÇA ... 156 ÖZGEÇMİŞ ... 166
TABLOLAR
Sayfa
Tablo 1.1. Davranışçı ve yapılandırmacı kuramlarda öğrenme ... 3 Tablo 3.1. Araştırma öncesi hazırlanan “araştırma kod listesi” ... 60 Tablo 4.1. 2018 Sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi .. 67 Tablo 4.2. 1968 İlkokul sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili amaç ifadeleri ... 69 Tablo 4.3. 1970 Ortaokul sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili amaç ifadeleri ... 70 Tablo 4.4. 1998 İlköğretim sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili genel amaç ifadeleri ... 71 Tablo 4.5. 1998 İlköğretim 4. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili özel amaçlar ... 72 Tablo 4.6. 1998 İlköğretim 5. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili özel amaçlar ... 73 Tablo 4.7. 1998 İlköğretim 6. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili özel amaçlar ... 74 Tablo 4.8. 1998 İlköğretim 7. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili özel amaçlar ... 75 Tablo 4.9. 2005 İlköğretim sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili genel amaç ifadeleri ... 75 Tablo 4.10. 2005 İlköğretim 4. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili kazanımlar ... 77 Tablo 4.11. 2005 İlköğretim 5. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili kazanımlar ... 78 Tablo 4.12. 2005 İlköğretim 6. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili kazanımlar ... 80 Tablo 4.13. 2005 İlköğretim 7. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili kazanımlar ... 83 Tablo 4.14. 2018 Sosyal bilgiler dersi öğretim programında (4, 5, 6 ve 7. sınıflar) sosyal katılım becerisi ile ilgili özel amaç ifadeleri ... 85
Tablo 4.15. 2018 İlkokul 4. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili kazanımlar ... 87 Tablo 4.16. 2018 Ortaokul 5. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili kazanımlar ... 89 Tablo 4.17. 2018 Ortaokul 6. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili kazanımlar ... 91 Tablo 4.18. 2018 Ortaokul 7. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisi ile ilgili kazanımlar ... 93 Tablo 4.19. 1968 İlkokul 4. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında yer alan ünitelerin sosyal katılım becerisi yönünden incelenmesi ... 95 Tablo 4.20. 1968 İlkokul 5. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında yer alan ünitelerin sosyal katılım becerisi yönünden incelenmesi ... 96 Tablo 4.21. 1970 Ortaokul 1. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında verilen ünitelerin sosyal katılım becerisi yönünden incelenmesi ... 97 Tablo 4.22. 1970 Ortaokul 3. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında verilen ünitelerin sosyal katılım becerisi yönünden incelenmesi ... 98 Tablo 4.23. 1998 İlköğretim 4. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında verilen ünitelerin sosyal katılım becerisi yönünden incelenmesi ... 99 Tablo 4.24. 1998 İlköğretim 5. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında verilen ünitelerin sosyal katılım becerisi yönünden incelenmesi ... 99 Tablo 4.25. 1998 İlköğretim 6. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında verilen ünitelerin sosyal katılım becerisi yönünden incelenmesi ... 100 Tablo 4.26. 1998 İlköğretim 7. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında verilen ünitelerin sosyal katılım becerisi yönünden incelenmesi ... 101 Tablo 4.27. 2005 İlköğretim sosyal bilgiler dersi 4. sınıf öğretim programında verilen etkinlik örneklerinde sosyal katılım becerisi... 106 Tablo 4.28. 2005 İlköğretim sosyal bilgiler dersi 5. sınıf öğretim programında verilen etkinlik örneklerinde sosyal katılım becerisi... 108 Tablo 4.29. 2005 İlköğretim sosyal bilgiler dersi 6. sınıf öğretim programında verilen etkinlik örneklerinde sosyal katılım becerisi... 112 Tablo 4.30. 2005 İlköğretim sosyal bilgiler dersi 7. sınıf öğretim programında verilen etkinlik örneklerinde sosyal katılım becerisi... 115
Tablo 4.31. 2018 İlkokul 4. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisine yönelik kazanımlarda eğitim durumları ... 119 Tablo 4.32. 2018 Ortaokul 5. sınıf sosyal bilgiler dersi öğretim programında sosyal katılım becerisine yönelik kazanımlarda eğitim durumları ... 119 Tablo 4.33. 2005 İlköğretim sosyal bilgiler 4. sınıf programı etkinlik örneklerinde sosyal katılım becerisine yönelik ölçme ve değerlendirme... 122 Tablo 4.34. 2005 Sosyal bilgiler 5. sınıf programı etkinlik örneklerinde sosyal
katılım becerisine yönelik ölçme ve değerlendirme... 124 Tablo 4.35. 2005 Sosyal bilgiler 6. sınıf programı etkinlik örneklerinde sosyal
katılım becerisine yönelik ölçme ve değerlendirme... 126 Tablo 4.36. 2005 Sosyal bilgiler 7. sınıf programı etkinlik örneklerinde sosyal
katılım becerisine yönelik ölçme ve değerlendirme... 129 Tablo 4.37. Sosyal bilgiler dersi öğretim programlarının sosyal katılım becerisinin tanımlanması bakımından karşılaştırılması ... 133 Tablo 4.38. Sosyal bilgiler dersi öğretim programlarının amaçlarının sosyal katılım becerisi bakımından karşılaştırılması ... 134 Tablo 4.39. 1998, 2005 ve 2018 Sosyal bilgiler dersi öğretim programlarının özel amaç/kazanımlarının sosyal katılım becerisi bakımından karşılaştırılması ... 135 Tablo 4.40. Sosyal bilgiler dersi öğretim programlarının amaçlarının sosyal katılım becerisi bakımından karşılaştırılması ... 136 Tablo 4.41. Sosyal bilgiler dersi öğretim programlarının özel amaç/kazanımlarının sosyal katılım becerisi bakımından karşılaştırılması ... 137 Tablo 4.42. Sosyal bilgiler dersi öğretim programlarının amaçlarının sosyal katılım becerisinin boyutları bakımından karşılaştırılması ... 138 Tablo 4.43. 1998, 2005 ve 2018 Sosyal bilgiler dersi öğretim programlarının özel amaç/kazanımlarının sosyal katılım becerisinin boyutları bakımından
karşılaştırılması ... 139 Tablo 4.44. Sosyal bilgiler dersi öğretim programları ünitelerinin sosyal katılım becerisi bakımından karşılaştırılması ... 140 Tablo 4.45. Sosyal bilgiler dersi öğretim programlarının eğitim durumlarının sosyal katılım becerisi bakımından karşılaştırılması... 141 Tablo 4.46. Sosyal bilgiler dersi öğretim programlarının ölçme-değerlendirme
ŞEKİLLER
Sayfa
Şekil 2.1. Katılım yaklaşımları ilişkileri ... 36
Şekil 2.2. Sosyal faaliyet taksonomisi ... 43
Şekil 2.3. Sosyal bilgilerin amaçları ve sosyal katılım ilişkisi ... 48
KISALTMALAR Akt: Aktaran Bkz: Bakınız C: Cilt İP: İlkokul Programı
MEB: Milli Eğitim Bakanlığı No: Numara
ÖS: Özel sayı RG: Resmi Gazete S: Sayı
SBDÖP: Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı TD: Tebliğler Dergisi
T.y: Tarihsiz /tarih yok
1. GİRİŞ
Bu bölümde, araştırmanın problemi tanımlanmış, amacı, alt problemleri, önemi ve sınırlılıkları belirtilmiştir.
1.1. Problem Durumu
Değişim ve gelişimin hayatın her alanında kendisini hissettirdiği günümüzde küreselleşmenin de etkisiyle toplumların yapısında değişimler görülebilmektedir. Toplum yapısında meydana gelen bu değişiklikler bilimsel ve teknolojik gelişmeler ile birlikte düşünüldüğünde insan hayatına olumlu etkileri yanında olumsuz etkilerinin de bulunduğu söylenebilir. Bu bağlamda bireyin değişen şartlara uyum sağlaması önem arz etmektedir. Kaymakcı’ya (2010, s.11) göre teknoloji çağında dünyanın herhangi bir yerinde meydana gelen siyasi, toplumsal ve ekonomik gelişmeler tüm insanlığı etkileyen boyuta ulaşmış, bu çerçevede de artan bilgi birikimi, teknolojik gelişmeler ve küreselleşme sonucu ortaya çıkan yeni dünya algılayışı çağa uygun insan tipi ihtiyacını gündeme getirmiş, bu insan tipinin yetiştirme görevi ise eğitim-öğretim kurumlarına verilmiştir.
Birey hayatında çeşitli uygulamalarla kendisini gösteren eğitim, kişinin etrafını çepeçevre saran toplumsal kurumlardan birisidir. En geniş anlamda bireyin kendi yaşantısında davranış değişikliği meydana getirilmesi süreci (Erden, 2007, s.13) olarak tanımlanan eğitim, planlı ve plansız olarak hayat boyu devam eder. Eğitimin planlı kısmında okullar, okullarda okutulan dersler ve öğretim programları önemli bir konumdadır. Bu bağlamda Türk eğitim sisteminde yer alan ilk ve ortaokullarda uygulanan öğretim programlarından birisi de “Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı”dır.
Öğretim programının kapsamını bir eğitim basamağındaki farklı sınıf ve derslerde yer verilecek konuları içeren bütün öğretim etkinlikleri oluşturmaktadır (Demirel, 2004, s.7). Sosyal bilgiler dersi öğretim programı açısından bu durum düşünüldüğünde, sosyal bilgiler öğretim programının düzenlemesinde bilgiye ulaşma, bilgiyi anlamlandırma, kendi kendine öğrenme becerilerini kapsayan süreçsel bilgiler ve beceriler yanında edebiyatla sosyal bilgilerin kaynaştırılması, çok
kültürlülüğe ilişkin konular, etik ve değerler, sosyal konular, teknoloji ve topluma hizmet temelli öğretim etkinlikleri etkili olmaktadır (Öztürk ve Dilek, 2002, s.76). Sosyal bilgiler dersi, aynı zamanda iyi ve etkin vatandaş yetiştirme konusunda temel işlevi olan derslerin başında gelmektedir (Şimşek, Aydınözü ve İbret, 2009, s.513). İyi ve etkili vatandaşın da hem bireysel olarak çeşitli yetkinliklere sahip olması hem de içinde yaşadığı topluma katkıda bulunması arzu edilen bir özelliktir. Dolayısıyla arzu edilen bu vatandaşın yetiştirilmesinde, sosyal bilgiler dersi öğretim programı aracılığı ile bireyin üst düzeyde öğrenmeler kazanması esas kabul edilen konulardan birisi olmaktadır.
Okullarda sosyal bilgiler dersi ile gerçekleştirilen etkinlikler temelde bireyin öğrenmesini esas aldığından öğrenmeye ilişkin kabuller önem taşımaktadır. Öğrenme kavramı esas itibariyle öğrenme psikolojisi alanında çalışanlar tarafından farklı şekillerde tanımlanmış bir kavramdır. Bu kavramın tanımlanmasında en yaygın olarak davranışçı ve bilişsel kuramlar karşımıza çıkmaktadır. Genel olarak öğrenme, kişinin çevresi ile etkileşimi sonucunda düşünce, duyuş ve davranış değişikliği meydana gelmesi olarak tanımlanmaktadır (Özden, 2005, s.21). Öğrenme, davranışçı kuramlarda “deneyimler sonunda davranışlarda meydana gelen değişiklik” olarak tanımlanırken (Safran ve Ata, 2016, s.68); bilişsel kuramlarda “doğrudan gözlemlenemeyen zihinsel bir süreç” olarak tanımlanmaktadır (Özden, 2005, s.23). Bilişsel kuramların öğrenmeye ilişkin bu tanımlama biçimi içerisinde son yıllarda en çok ilgi gören yaklaşım ise “yapılandırmacılık kuramı”dır. Temeli bilişsel kuramlara dayanan yapılandırmacılık, bilginin temele alınmasından ziyade nasıl öğrendiğimizle ilgilenen bir öğrenme kuramı olarak karşımıza çıkmakta, öğrencilerin bilgilerini temel kavramlar etrafında yapılandırarak içselleştirmesi ve yeni bilgilerle mevcut bilgiler arasında bağ kurmak suretiyle anlamlı ve kullanışlı bir bilgi edinmesini savunmaktadır (Demirel, 2014, s.161-163).
Öğrenmeye ilişkin yukarıda ana hatları belirtilen yapılandırmacı kuramlar davranışçı kuramlardan belirli noktalarda büyük farklılıklar göstermektedir. Yurdakul’a (2007, s.39) göre öğrenmenin tanımlanmasında bu farklılıklar pozitivist ve pozitivist ötesi paradigmalarla ilişkili olup davranışçı kuramlar pozitivist düşüncenin, yapılandırmacı kuramlar ise pozitivizm ötesi düşüncenin ürünü olarak
değerlendirilmekte ve aralarındaki farklar aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi ifade edilmektedir:
Tablo 1.1. Davranışçı ve yapılandırmacı kuramlarda öğrenme
Kuramlar Öğrenmenin Özellikleri
Davranışçı Kuram
Dış dünyaya ilişkin gerçekliğin bireye aktarımı, Mevcut nesnel bilgilerle bilir hale gelme, Gerçekliğin baskısı,
Doğrudan öğretimle gerçekleşme durumu,
Belirli bilgi birikiminin öğrenilmesi ve her birimin kendisinden sonra geleni nasıl etkileyeceğini mekanik bir şekilde tahmin,
Sınırlı etkinlikler ve manipüle olmuş sınırlı yaşantıların tasarımı yoluyla bilginin birbirinin üzerine kurulmasına dayalı bir yaklaşımdır.
Yapılandırmacı Kuram
Bireysel açıdan bilişte meydana gelen öznel anlamların sosyo-kültürel olarak özneler arası süreçler ile tekrar meydana gelmesi
Anlamlı olması ve gerçek bir bağlamdan meydana gelmesi,
Çevre şartlarından bağımsız olarak meydana gelen anlam, bireye bakış açısı kazandırma ya da yeniden oluşturma süreci ve sonuçlarının hiçbir zaman kontrol edilememesi,
Gerçek hayat durumları ve zengin yaşantılarının bağlam merkezli olması sayesinde kurulan ilişkiler,
Çok değişkenli bir yapı ve bu değişkenlerin birbirlerini nasıl etkilediğini yordamanın zorluğu, döngüsel ve aynı zamanda hologrofik bir olguya dayalı yaklaşımdır.
Tablo 1.1’de görüldüğü gibi davranışçı kuramda öğrenme aktarım, nesnellik, baskı ve sınırlılık kavramları ile ifade edilirken, yapılandırmacı kuramda yeniden oluşturma, öznellik, bakış açısı kazanma ve çok değişkenlik kavramları ile açıklanmaktadır.
Yapılandırmacı kuramın sosyal bilgiler eğitiminde uygulanmasında ise tek kitap yaklaşımına meydan okuma, yeni bilginin özümsenip uygunlaştırılması ve her öğrencinin sınıfa farklı bilgi ile deneyimlerini getirmesi kendisini göstermektedir (Safran ve Ata, 2016, s.77). Sosyal bilgiler eğitiminde belirtilen bu yaklaşımın Doğanay’ın (2008, s.83-85) ifade ettiği çağdaş sosyal bilgiler kavramı ile tutarlı olan sosyal bilgiler eğitim programına ait standartlar ile de uyumlu olduğu görülmektedir. Doğanay’a (2008, s.84) göre bu standarda sahip sosyal bilgiler programında bilginin öğrenciye sunumunda, öğrencilerin mevcut estetik, entelektüel ve duygusal yapıları ile yeni bir bilgi, tecrübe, bağ kurma ve duygularını birleştirilerek öğrenciden anlam çıkarmaları sağlamak amacıyla bilginin olgu, kavram ve genellemeler şeklinde organize edilmesine dikkat edilmelidir. Yine Doğanay’a (2008, s.85) göre bu şekilde
bir öğrenme ile sosyal bilgiler programlarının amaç ve içerik boyutlarındaki önemli süreçleri gösteren bazı yeni perspektiflerin programa dahil edilmesi gerekmekte olup Amerikan Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyi, Kanada ve Yeni Zelanda Sosyal Bilgiler Öğretim Programı, California Tarih-Sosyal Bilimler Öğretim Programından hareketle bu perspektifler şu şekilde sıralanmıştır: “Geçmiş-bugün-gelecek ile ilişkili boyut, küresel bir duyarlılık, yerel-bölgesel-ulusal-evrensel bir denge, bilgi-beceri-değer arasındaki denge, çoğulculuk, güncel olayları ele alma, tartışmalı konuları ele alma, konuları derinliğine inceleme, üst düzey düşünme becerilerine odaklanma, toplumsal katılım: topluma hizmet yoluyla öğrenmeler, insan haklarını vurgulama, barış eğitimi ve çatışmaların çözümü”.
Yukarıda gösterilen sosyal bilgiler programlarının amaç ve içerik boyutlarındaki önemli süreçlere ilişkin bu perspektifler içerisinde sosyal katılıma ilişkin özelliklere ve becerilere son yıllarda hazırlanan Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında giderek artan bir şekilde yer verilmeye başlanmıştır. Toplumsal katılıma ilişkin özelliklere ve becerilere programlarda yer verilmesi sosyal bilgiler öğretimi yaklaşımları ile de yakından ilgilidir. Özellikle toplumsal yaşama uyum sağlamayı bir beceri haline getirmiş bireyi yetiştirme sosyal bilgiler programından beklenmektir. Zaten sosyal bilgilerin amaçları arasında üretken, hak ve sorumluluklarının bilgisine sahip, karşılaştığı sorunlara çözümler bulabilen aktif insan tipi ve iyi vatandaş yetiştirmek ideali bulunmaktadır (Akpınar ve Kaymakcı, 2012, s.606). Bunlarla bağlantılı bir şekilde sosyal bilgiler dersi de demokratik değerleri benimseyen iyi vatandaş yetiştirme, ilköğretim çağındaki öğrencilerin içinde yaşamış oldukları topluma ve kültüre uyum sağlama sürecini hızlandırma, yaşamış olduğu çevreden hareketle dünyayı ve dünyada meydana gelen olayları anlama, insanlığı ilgilendiren toplumsal ve çevresel sorunlara karşı çözümler üretme gibi çeşitli amaçları gerçekleştirmeye yönelik olarak tasarlanmış bir ders olarak tanımlanmaktadır (Kaymakcı, 2010, s.1).
Günümüzde halen uygulanmakta olan sosyal bilgiler dersi öğretim programları “öğrenme alanı (tema)” çerçevesinde şekillendirilmiş ve öğrenme alanı kavramı programda “birbiri ile ilişkili bilgi, beceri ve değerlerin bir bütün olarak görülebildiği, öğrenmeyi organize eden disiplinler arası bir yapı” şeklinde
tanımlanmıştır (Milli Eğitim Bakanlığı[MEB], 2018, s.11). Buradan da anlaşılabildiği gibi Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programını oluşturan temel ögeler öğrenme alanı çerçevesinde “bilgi-beceri ve değer” olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu ögelerin Türkiye Yeterlilikler Çerçevesinde (TYÇ) belirlenen sekiz yetkinlik ile uyumlu olmasının gözetildiği programda 27 beceri ile 18 değer bulunmaktadır (MEB, 2018, s.9).
Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında yer alan beceriler içerisinde sosyal katılım becerisinin “Etkin Vatandaşlık” öğrenme alanı için kazandırılması gereken temel beceri olması yanında; Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programının temelini oluşturan Türkiye Yeterlilikler Çerçevesinde (TYÇ) belirlenen sekiz yetkinlik alanından beşini (öğrenmeyi öğrenme, dijital yetkinlik, inisiyatif alma ve girişimcilik, sosyal ve vatandaşlıkla ilgili yetkinlikler, kültürel farkındalık ve ifade) doğrudan etkilemesi/etkilenmesi durumuda söz konusudur. Dolayısıyla davranışların edinilmesi, öğrenilmesi ve vatandaşlık becerilerinin geliştirilmesi yanında bireylerin sosyal hayata katılımlarının sağlanmasında sosyal katılım becerisinin programlarda yer alması önemlidir.
Bu becerinin programlarda yer almasında ise fen bilimleri içerikli derslerden çok sosyal bilimler içerikli derslerden birisi olan sosyal bilgiler dersi doğrudan ya da dolaylı olarak sosyal katılım becerisinin kazandırılmasında önemli bir araç haline gelmiştir. Nitekim sosyal bilgiler dersinin okullarda verilmesi gerektiğini savunan eğitimciler tarafından kabul edilen yaygın görüşe göre sosyal bilgiler dersine yüklenen temel amaç, öğrencilerin demokratik topluma sosyal katılım sürecinde etkili vatandaş olarak yetiştirilmeleridir (Pamuk ve Alabaş, 2016, s.334). Demokratik süreçlere aktif bir şekilde katılımın merkeze alındığı bir vatandaşlık anlayışını asıl hedef olarak belirleyen sosyal bilgiler, çocuğun toplumsallaşmasına önemli katkılarda bulunur (Doğanay, 2008, s.78). Sosyal bilgiler dersi kavramının tanımı içerisinde de bireyin toplumsal var oluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olmak vardır (MEB, 2005, s.51). Bireyin toplumsal varoluşunu ve toplum içerisinde etkin olmasını gerçekleştirmek isteyen sosyal bilgiler dersi programları bu varoluşun ve aktifliğin farklı boyutlarda gerçekleşebilmesi için okullarda yapılması gerekenlerin sınırını çizen yol haritalarıdır. Bu boyutlardan birisi de öğrencilerin sosyal katılım
becerisine sahip bireyler olarak yetiştirilmesidir. Sosyal katılım becerisi kazanmış bir birey toplum içerisinde vatandaşlık bilincine sahip bir şekilde davranış ve tutum sergileyebilecektir. Dolayısıyla sosyal bilgiler programlarında sosyal katılım becerisine sahip bireyleri yetiştirmeye yönelik çabalar vatandaşlık bilinci kazandırma açısından önemlidir.
Ülkemizde 2005 yılından itibaren sosyal bilgiler programlarında sosyal katılım becerisi yer almaya başlamıştır. Sosyal bilgiler dersinde sosyal katılım becerisinin yerine ilişkin son yıllarda ülkemizde çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. Sosyal katılım becerisi öğretim uygulamaları bağlamında (Bengiç Çolak, 2015, Sömen, Metin Göksu ve Taşyürek, 2017), öğretmen adayları ile sosyal katılıma ilişkin çalışmalar bağlamında (Karatekin, Kuş ve Merey, 2014, Seyhan, 2014), ortaokul öğrencileri ile sosyal katılıma ilişkin çalışmalar bağlamında (Dinç ve Üztemur, 2016) ve sosyal bilgiler öğretmenlerinin sosyal katılım uygulamaları ile görüşlerine ilişkin çalışmalar bağlamında (Sömen ve Bilgili, 2017, Memişoğlu, 2016, Sömen, 2016) araştırma konusu yapılmıştır. Sosyal bilgiler dersinin temel amaçları arasında bireyin etkin katılımının sağlanmasından hareketle sosyal katılım becerisi bu ders için merkezi bir konumda yer almaktadır. Sosyal bilgiler derslerinde sosyal katılım becerisinin yerine ilişkin çalışmalar yapılmasına karşın sosyal katılım becerisinin sosyal bilgiler programlarındaki yerini ve boyutlarını belirlemeye yönelik çalışmalara rastlanamamıştır. Bu durum sosyal bilgilerin bir ders olarak ortaya çıktığı 1968 yılından başlayıp günümüzde uygulanan Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarına kadar sosyal katılım becerisi açısından bütüncül bir şekilde bakmayı ve programlarda sosyal katılım becerisinin yerini incelemeye yönelik araştırma yapmaya ihtiyaç olduğunu göstermektedir.
1.2. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın amacı, 1968-2018 yılları arasında yayımlanan Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında sosyal katılım becerisinin yerinin incelenmesidir. Bu genel amaca ulaşmak için aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır:
1. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) sosyal katılım becerisi
nasıl tanımlanmıştır?
1.1. 1968 İlkokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisi nasıl tanımlanmıştır?
1.2. 1970 Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisi nasıl tanımlanmıştır?
1.3. 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisi nasıl tanımlanmıştır?
1.4. 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisi nasıl tanımlanmıştır?
1.5. 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisi nasıl tanımlanmıştır?
2. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) yer alan amaçlarda sosyal katılım becerisi nasıl yer almıştır?
2.1. 1968 İlkokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı amaçlarında sosyal katılım becerisi nasıl yer almıştır?
2.2. 1970 Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı amaçlarında sosyal katılım becerisi nasıl yer almıştır?
2.3. 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı genel ve özel amaçlarında sosyal katılım becerisi nasıl yer almıştır?
2.4. 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı genel amaçlarında ve kazanımlarında sosyal katılım becerisi nasıl yer almıştır? 2.5. 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı özel
amaçlarında ve kazanımlarında sosyal katılım becerisi nasıl yer almıştır?
3. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı (1968-2018) ünitelerinde sosyal katılım becerisi nasıl yer almıştır?
3.1. 1968 İlkokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ünitelerinde sosyal katılım becerisi nasıl yer almıştır?
3.2. 1970 Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ünitelerinde sosyal katılım becerisi nasıl yer almıştır?
3.3. 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ünitelerinde sosyal katılım becerisi nasıl yer almıştır?
3.4. 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ünitelerinde
sosyal katılım becerisi nasıl yer almıştır?
3.5. 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı öğrenme alanlarında sosyal katılım becerisi nasıl yer almıştır?
4. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) sosyal katılım becerisine yönelik eğitim durumları nasıl yer almıştır?
4.1. 1968 İlkokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisine yönelik eğitim durumları nasıl yer almıştır?
4.2. 1970 Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisine yönelik eğitim durumları nasıl yer almıştır?
4.3. 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisine yönelik eğitim durumları nasıl yer almıştır?
4.4. 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisine yönelik eğitim durumları nasıl yer almıştır?
4.5. 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisine yönelik eğitim durumları nasıl yer almıştır? 5. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) sosyal katılım
becerisine yönelik değerlendirme süreci nasıl yer almıştır?
5.1. 1968 İlkokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisine yönelik ölçme-değerlendirme süreci nasıl yer almıştır?
5.2. 1970 Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisine yönelik ölçme-değerlendirme süreci nasıl yer almıştır?
5.3. 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal katılım becerisine yönelik ölçme-değerlendirme süreci nasıl yer almıştır? 5.4. 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında sosyal
katılım becerisine yönelik ölçme-değerlendirme süreci nasıl yer almıştır? 5.5. 2018 İlkokul ve Ortaokul Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında
sosyal katılım becerisine yönelik ölçme değerlendirme süreci nasıl yer almıştır?
6. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) sosyal katılım becerisinin yerine ilişkin benzerlik ve farklılıklar nelerdir?
6.1. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) sosyal katılım
becerisin tanımlanma biçiminde benzerlikler ve farklılıklar nelerdir? 6.2. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) sosyal katılım
becerisine yönelik amaçlarda ve kazanımlarda benzerlikler ve farklılıklar nelerdir?
6.3. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) sosyal katılım becerisine yönelik ünitelerde benzerlikler ve farklılıklar nelerdir?
6.4. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) sosyal katılım becerisine yönelik eğitim durumlarında benzerlikler ve farklılıklar nelerdir?
6.5. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında (1968-2018) sosyal katılım becerisine yönelik değerlendirmede benzerlikler ve farklılıklar nelerdir?
1.3. Araştırmanı Önemi
Sosyal bilgiler dersi bireylerde bilgi ve değer yanında beceri de kazandırmayı amaçlayan bir derstir. Sosyal bilgiler dersinin evrensel amaçları arasında bireylerde bilgi, beceri ve değerlere ilişkin donanımın oluşturulması yanında aktif bir toplumsal katılımı oluşturmak amaçlı sosyal katılıma ilişkin amaçları gerçekleştirme de söz konusudur (Öztürk, 2006, s.30). Sosyal katılım amaçları yanında aktif vatandaşlar yetiştirmek için Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarına amaçlar konulmuştur. Yalnız programlarda toplumsal katılımın görünümü ve aktif vatandaşın özellikleri farklılaşabilmiştir. Bu özellikleri kazandırmada sosyal katılım becerisi işe koşulmaktadır. Ülkemizde özellikle 2005 yılından itibaren uygulanmaya başlanan Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında aktif vatandaşı yetiştirme işi ve sosyal katılıma ilişkin amaçlar sosyal katılım becerisi adı altında bir beceri ile de kazandırılmaya çalışılmaktadır. Hem 2005 İlköğretim programı ve 2018 İlkokul ve Ortaokul programında hem de önceki sosyal bilgiler programlarında sosyal katılım becerisine ilişkin durumun belirlenmesi ve sosyal katılım becerisinin yerinin ne olduğunun bilinmesi önem arz etmektedir.
Ülkemizde son yıllarda sosyal katılım becerisine ilişkin çalışmaların sayısında artış olsa da sosyal bilgiler eğitiminde sosyal katılım kavramının tanımı,
sosyal katılım biçimleri, sosyal katılımın boyutları ve sosyal katılım kapsamında yapılabilecekler konusunda ülkemizdeki literatür tarandığında çeşitliliğin hakim olmadığı görülmektedir. Bu bağlamda araştırmanın teorik bilgileri ile ülkemizdeki sosyal katılım becerisi literatürüne katkıda bulunulacağı ve bu konuda araştırma yapacaklara kuramsal bilgi açısından fikir vereceği düşünülmektedir. Ülkemizdeki sosyal bilgiler eğitimi literatürü tarandığında sosyal bilgiler programlarında sosyal katılım becerisinin yerine yönelik sınırlı bilgilerin olduğu dikkat çekmektedir. Bu bağlamda sosyal bilgiler programlarında sosyal katılım becerisinin yerinin derinlemesine incelenmesinin alandaki eksikliği gidermesine de yardımcı olacağı düşünülmektedir. Araştırma sonuçlarının sosyal bilgiler programları üzerine araştırma yapan araştırmacılar yanında ülkemizdeki öğretim programlarını ve programların ögeleri üzerinde araştırma yapan diğer alanlardaki araştırmacılara da yardımcı olacağı düşünülmektedir. 1968 yılından 2018 yılına kadar yayımlanan Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında yer alan “sosyal katılım becerisi” kavramının incelenmesi hem bu kavramın hem de etkilediği diğer konuların eğitim ve öğretimdeki değişmeleri göstermesi bakımından önemlidir. Bu açıdan da çalışmanın araştırmacılara faydalı olacağı düşülmektedir.
Uygulanmakta olan sosyal bilgiler programında bir beceri olarak yer alan sosyal katılım becerisinin yerinin tam olarak anlaşılıp değerlendirilmesi için de hem bu becerinin boyutlarının hem de tarihsel süreçte programlarda nasıl yer aldığının bilinmesi zorunludur. Araştırmada sosyal bilgilerin ilkokullarda ilk defa ders olarak yer aldığı 1968 yılından günümüzde kadar uygulanan bütün sosyal bilgiler programlarında sosyal katılım becerisi boyutları ile birlikte incelendiğinden alanyazına katkı yanında MEB’e ve program hazırlayıcılara da katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Ayrıca bu araştırmada sosyal bilgiler dersinin bu adla bir ders olarak okullarda okutulmasının 50. yılında, bu tarihe kadar hazırlanan Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programlarında hangi yıllarda sosyal katılım becerisinin hangi boyutlarının öne çıktığının belirlenmesi açısından da önemli görülmektedir.
1.4. Tanımlar
Beceri: “Uygun öğrenme ve öğretim ortamında bireyin, hazır bulunuşluk düzeyine
göre düşünsel ve davranışsal bir çabaya girmesi sonucu bir işi kolaylıkla ve ustalıkla yapar hâle gelmesidir” (MEB, 2005, s.424).
Eğitim Programı: “Bir eğitim kurumunun amaçları doğrultusunda düzenlenmiş
“planlı” eğitim faaliyetlerinin tümüdür.” (Erden, t.y, s.4).
Öğretim Programı: “Eğitim programının amaçları doğrultusunda öğrenciye
kazandırılması istenen bilgi, beceri, tutum ve davranışların ders kümeleri olarak planlı bir biçimde düzenlenmesidir. Okul içi yaşantılara dayalı olan bu program, okulda okutulan dersleri ya da kursları kapsayan bir kılavuz kitap ya da doküman durumundadır.” (Demirel, 2014, s.12).
Sosyal Bilgiler: “Yaşamın sosyal boyutuyla ilgili bilgileri disiplinlerarası bir
yaklaşımla birleştirerek, etkin, demokratik vatandaşlar yetiştirme amacıyla oluşturulmuş bir derstir.” (Doğanay, 2002, s.43).
Sosyal Katılım: “Başkaları için koşulları iyileştirmek veya toplumun geleceğini
şekillendirmeye yardımcı olmak için vatandaşların toplum hayatına katılmalarıdır.” (Adler ve Goggin, 2005, s.236).
Sosyal Katılım Becerisi: Bireyin okul içi ya da okul dışındaki çalışmalara ve
organizasyonlara gönüllü olarak katılarak kendine ve topluma yarar sağlamak için ortaya koyduğu performanstır.
2. KURAMSAL ÇERÇEVE
Bu bölümde sosyal bilgiler kavramı, sosyal bilgilerin dünyadaki ve ülkemizdeki gelişimi, ülkemize sosyal bilgiler adı altında yayımlanmış öğretim programları, sosyal bilgiler ve beceri kazandırma ilişkisi ile sosyal katılım becerisi açıklanmıştır.
2.1. Sosyal Bilgiler Nedir?
Sosyal bilgiler vatandaşlık eğitiminde öğretim amacı için sosyal bilimlerin ve beşeri bilimlerin bir kesişim alanıdır (Barr, Barth ve Shermis, 2013, s.16). Doğanay (2008, s.77), sosyal bilgiler kavramını “insanları ve çevreleriyle etkileşimini zaman ve yer boyutunda inceleyen önemli bir ilköğretim dersi” şeklinde tanımlamaktadır. Kaymakcı (2010, s.1) da kavramı bir ders olarak şu şekilde tanımlamıştır:
“Sosyal bilgiler; demokratik değerleri benimsemiş iyi vatandaşlar yetiştirme, ilköğretim çağındaki öğrencilerin içinde yaşamış oldukları topluma ve kültüre uyum sağlama sürecini hızlandırma, yaşamış olduğu çevreden hareketle dünyayı ve dünyada meydana gelen olayları anlama, insanlığı ilgilendiren toplumsal ve çevresel sorunlara karşı çözümler üretme gibi çeşitli amaçları gerçekleştirmeye yönelik olarak tasarlanmış bir derstir.”
Sosyal Bilgiler kavramını ders olarak nitelendiren bir başka tanımlamada ise “sosyal bilgiler; kavrayış düzeyleri gözetilerek sosyal (beşerî) bilimlerin gerçek hayat ve yaşanılan toplumla ilgili seçilmiş konularına yer veren bir derstir.” şeklinde ifade edilmiştir (İnan, 2014, s.2).
Sosyal bilgiler kavramının ders olma boyutu yanında öğretim programı olma durumuna ilişkin tanımlar da karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda Demircioğlu (2006, s.iii) sosyal bilgileri okul eğitim programı olarak ifade etmekte ve sosyal bilimlerin ürettiği bilgileri kullanarak öğrencilerin kendilerini, çevrelerini, toplumu ve yaşamı anlamalarına yardım ettiğini belirtmektedir. Öztürk (2006, s.24) de sosyal bilgileri “hemen hemen her bakımdan değişen ülke ve dünya koşullarında bilgiye dayalı karar alıp problem çözebilen etkin vatandaşlar yetiştirmek amacıyla sosyal ve beşeri bilimlerden aldığı bilgi ve yöntemleri kaynaştırarak kullanan bir öğretim programı” şeklinde tanımlamaktadır. Öztürk ve Otluoğlu’nun (2002, s.6) yaptığı sosyal bilgiler tanımı ise “sosyal bilimlerin bulgularını entegre edip öğrencilerin
düzeyine göre basitleştiren, bunları kullanarak öğrencilere sosyal yaşama uyum sağlamada ve sosyal sorunlara çözüm üretmede ihtiyaç duyacakları bilgi, beceri, tutum ve değerleri kazandırmayı amaçlayan bir yurttaşlık eğitimi programı” şeklindedir. Sözer (1998, s.3) de Batılı bazı bilim insanlarının değerlendirmelerine göre, sosyal bilimlerin öğretim amacıyla seçilmiş ve değişmeyen kısmını sosyal bilgilerin oluşturmakta olduğunu ifade etmektedir.
Sönmez (1999, s.17) sosyal bilgileri disiplinlerarası bir disiplin olarak ele almakta ve kavramı “toplumsal gerçekle kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bunun sonunda elde edilen dirik bilgiler” olarak tanımlamaktadır. Kavramın bilgi boyutuna vurgu yapan Dönmez (2003, s.32) ise sosyal bilgiler “bütün çeşitlilikleriyle yeryüzüne bağlı olayları tanıtan, bunların oluş sebeplerini açıklayan, vatandaşlık hak ve ödevlerinin, sorumluluklarının neler olduğunu belirten, kısaca insan ve onun sosyal ve fiziki çevresiyle geçmişte, günümüzde ve gelecekteki etkileşimini ortaya koyan bilgiler” şeklinde tanımlamaktadır.
Amerikan Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyi (NSCSS) ise sosyal bilgiler kavramını “vatandaşlık yeterlikleri kazandırmak için sanat, edebiyat ve sosyal bilimlerin disiplinler arası bir yaklaşımla birleştirilmesinden oluşan bir çalışma alanı” olarak tanımlamıştır (NCSS,1993’den akt. Doğanay, 2008, s.80).
Sosyal bilgiler kavramı ile ilgili olarak en kapsamlı tanımlardan birisini MEB tarafından 2005 yılında yayımlanan Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında görmekteyiz. Bu programa göre sosyal bilgiler şu şekilde tanımlanmıştır:
“Sosyal Bilgiler, bireyin toplumsal varoluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla; Tarih, Coğrafya, Ekonomi, Sosyoloji, Antropoloji, Psikoloji, Felsefe, Siyaset Bilimi ve Hukuk gibi sosyal bilimlerin ve Yurttaşlık Bilgisinin konularının, öğrenme alanlarını yansıtan bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren, insanın sosyal ve fizikî çevresiyle etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersidir (MEB, 2005, s.426).”
Ülkemizde sosyal bilgiler denildiğinde tarih, coğrafya ve vatandaşlık hukukuna ait bazı temel bilgileri kapsayan bir ders olduğu şeklinde bir algı hakimdir (Aslan, 2016, s.6). Dolayısıyla MEB’in yukarıda verilen sosyal bilgiler tanımında ders adlarındaki çeşitlilik ve bunların birleştirilmesi yanında bireyin toplumsal
varoluşu, sosyal ve fiziki çevreyle etkileşimin incelenmesi önemlidir. Zaten Safran (2009, s.iii) da sosyal bilgilerin sosyal gerçeğin tamamına anlamlı bir bakış açısı ile bakabilmeyi öngördüğünü belirtmektedir.
2.2. Sosyal Bilgilerin Gelişimi
Yukarıda çeşitli tanımlanma biçimine yer verilen sosyal bilgilerin hem kavram olarak ele alınmasının hem de bir ders olarak okullarda okutulmasının tarihsel bir süreci bulunmaktadır. Bu tarihsel süreç ülkemiz açısından göreceli olarak kısa bir süreç olarak görülse de dünyadaki seyri açısından bir asırdan fazla bir zaman dilimine sahiptir.
2.2.1. Dünyada Sosyal Bilgilerin Gelişimi
Sosyal bilgiler eğitiminin nerede ve ne zaman başladığı konusu kesin olarak bilinmemekte beraber bu alandaki çalışmalar ve eğitim etkinlikleri oldukça eski tarihlere dayanmaktadır (Sözer, 1998, s.8). Sosyal bilgilerin konuları içerisine giren toplumsal yaşamla ilgili birtakım bilgi ve becerilerin Eski Mısır ve Perslerde bireylere kazandırılmaya çalışıldığı, Antik Roma'da ise bazı okullarda aritmetik ve geometri ile beraber tarih, coğrafya, mitoloji, felsefe ve hukuk gibi derslere yer verildiği görülmektedir (Sözer, 1998, s.8). Her ne kadar adı tam olarak sosyal bilgiler olmasa da sosyal bilgilere benzer bir dersin ilkokul ve ortaokullarda yer almasını ilk defa ünlü Fransız düşünür Condorcet (1743–1794) savunmuştur (Kaymakcı, 2010, s.27).
Sosyal bilgiler dersinin eğitim-öğretim hayatına girmesi, Amerika’da sosyal, kültürel ve ekonomik alanda meydana gelen büyük dönüşümün ortaya çıkardığı göç, şehirleşme, sanayileşme, ırkçılık, asayiş ve yurttaşlık bilinci gibi sorunlara çözüm arama ve ulusal toplum anlayışını oluşturmaya yönelik hedeflerin birbiriyle olan etkileşiminin sonucudur (Kaymakcı ve Ata, 2012, s.7). Böylece sosyal bilgiler dersine ihtiyaç duyulmuş ve bu dersin içeriği belirlenmeye başlanmıştır. 1916 yılında ABD’de sosyal bilgiler teriminin resmen kabul edilmesinden hemen sonra tarih, coğrafya ve yurttaşlık bilgileri konuları bazıları tarafından gereksiz görülmüş, tarih konularının programdaki ağırlığının azlığı eleştirisi konusu olmuş, birçok öğretmen
tarih konusu okutmaya devam ederken bazı ilkokul öğretmenleri de ilk günden itibaren entegre sosyal bilgiler programını uygulamışlardır (Nelson, 1987’den akt. Öztürk ve Dilek, 2002, s.71).
1921 yılında Amerika’da sosyal bilgiler öğretmenleri bir araya gelmiş ve Amerikan Ulusal Sosyal Bilgiler Konseyini (National Council for the Social Studies (NCSS) kurmuşlar, ardından Amerikan Ekonomik Kurumu çatısı altında kendi sosyal bilgiler komisyonları oluşturarak önemli buldukları konuları ele almışlar, 1930’lar boyunca da pek çok kurum ve kuruluş sosyal bilimler ve sosyal bilgiler öğretimine yönelik yayım faaliyetine sahne olmuştur (Aslan, 2016, s.6-17).
1930’lu yıllar ve I. Dünya Savaşı sonrasında, Amerika Birleşik Devletleri’nde eğitim ve sosyal bilgiler eğitimi daha çok ideolojik bir görünümde olup bu dönemde sosyal bilgiler, konu merkezli anlayışların ön planda olduğu yıllar olmuş ve aynı zamanda 1930’lu yıllar sosyal bilgilerin daha çok tarihi konularla sosyal problemlerin üzerinde durulduğu dönem olmuştur (Evans, 2004’den akt. Kan, 2010, s.668).
II. Dünya Savaşı sonrasında ise muhafazakâr politikacıların etkisindeki Amerika Birleşik Devletleri’nde yurttaşlık eğitiminden çok tarih, coğrafya, sosyoloji, ekonomi ve siyasal bilimleri merkeze alan bir sosyal bilgiler programı uygulaması karşımıza çıkmaktadır (Öztürk ve Dilek, 2002, s.71). Evans (2004, akt. Kan, 2010, s.668) II. Dünya Savaşı sonrası dönemde kalıcı barışı sağlama, çok kültürlülük yaklaşımı ve kültürler arası eğitim konularının programa girdiğini belirtmektedir. 1950’li yıllarda, konu merkezli anlayışta yer alan bazı ihtilaflı konuların okullarda ve toplumda memnuniyetsizlik meydana getirmesi nedeniyle toplumsal problemlere yönelik anlayıştan uzaklaşılarak akademik disipline geri dönülmüştür (Evans 2004’den akt. Kan, 2010, s.668) .
1960’lı yıllar “yeni sosyal bilgiler” dönemi olarak adlandırılmaktadır (Kan, 2010, s.668). Sosyal bilgiler tarihinde önemli bir yeri olan “yeni sosyal bilgiler hareketi”nin ortaya çıkmasında ve gelişim göstermesinde Bruner’in ortaya koyduğu buluş yoluyla öğrenme stratejisi etkili olup bu hareketin sonunda sosyal bilgiler
öğretim programında tarih ve coğrafyanın ağırlığı azaltılmış, sosyoloji, ekonomi, antropoloji, sosyal psikoloji ve siyaset bilimine ağırlık verilmiştir (Öztürk ve Dilek, 2002, s.72). Dolayısıyla 1960’lı yıllarda sosyal bilgiler programına şehirleşme, nüfus, çevrecilik, kadın çalışmaları, Afrika ve Asya ile ilgili konular başta olmak üzere yeni konular girmiş ve sosyal bilgilerin terminolojisini sorgulama, değerler ve karar verme konuları oluşturmuştur (Kan, 2010, s.668).
Yapılan tüm bu çalışmalara rağmen yeni sosyal bilgiler anlayışı çok uzun ömürlü olmamıştır. 1970’li yılların sonlarına doğru yeni sosyal bilgiler anlayışı etkisini yitirmeye başlamış, 1990’ların başında ise NCSS sosyal bilgiler öğretiminin amaçlarını ve içeriğini tekrar belirleyerek 10 tema altında içeriği belirlenen bir derse dönüştürülerek günümüze gelmiştir (Kaymakcı, 2010, s.28).
Günümüzde sosyal bilgiler dersi Finlandiya, İsveç, Norveç, Kanada (Alberta), Mısır, Yeni Zelanda, ABD ve Jamaika’da yalnız bu adla okutulmakta, Türkiye, Pakistan, Japonya, Kanada (Ontorio), Almanya, İran ise okullarda sosyal bilgiler dersi yanında tarih, coğrafya ve vatandaşlık gibi derslere de yer vermekte, Çek Cumhuriyeti, İrlanda, İngiltere’de ise sosyal bilgiler adıyla bir ders yer almamakta tarih, coğrafya, vatandaşlık, kişilik, sağlık, sosyallik eğitimi gibi çeşitli dersler okutulmaktadır (Öztürk ve Deveci, 2011, s.20). Sosyal bilgiler Amerika’da ortaya çıkmış ve gelişmiş bir öğretim yaklaşımı olmakla beraber bu ülkenin eğitim siteminden etkilenen başka ülkelerde de (örneğin Japonya, Güney Kore, Türkiye) benimsenmiş, bununla beraber gerek Amerika’daki gerekse diğer ülkelerdeki birçok eğitimci tarafından vatandaşlık eğitimi açısından sosyal bilimlerin birbirinden bağımsız olarak öğretilmesinin daha etkili olacağı gerekçesiyle sosyal bilgiler öğretimine karşı çıkılmıştır (Öztürk ve Dilek, 2002, s.72).
2.2.2. Türkiye’de Sosyal Bilgilerin Gelişimi ve Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programları
Ülkemizde sosyal bilgiler doğrudan bu isim altında bir ders olarak okullarımızda okutulmadan önce değişik adlarda öğretim programlarında yer almıştır. Osmanlı Devletinde Tanzimat dönemine kadar din eksenli toplumsal
değerlerin öğretimine ağırlık veren sosyal bilgiler anlayışının egemen olduğu görülmekte ve Tanzimat Döneminde sosyal bilimler kapsamında gösterilen tarih ve coğrafya okul programlarında yer almaya başladığı karşımıza çıkmakta, II. Meşrutiyet dönemi ile birlikte de sosyal bilgiler öğretiminde yeni bir ivme kazanıldığı görülmektedir (Kaymakcı, 2010, s.29). II. Meşrutiyet döneminde programlara sosyal ve siyasal içerikli yaşama yönelik bazı dersler girmiştir (Öztürk ve Deveci, 2011, s.14). 1913 tarihli Tedrisat-ı İbtidaiye Kanun-ı Muvakkatı’nda (İlköğretim Geçici Kanunu) yer alan Osmanlı Coğrafyası ve Osmanlı Tarihi vurgularıyla tarih ve coğrafya dersleri Osmanlı vatandaşlığı oluşturma görevi üstlenmiş; sosyal bilgiler kapsamındaki bu derslere ek olarak ahlak eğitimi üzerinde de durulmuştur (Öztürk ve Deveci, 2011, s.14). Bu dersler farklı isim ve içeriklerle Cumhuriyet dönemine kadar programlarda sosyal bilgiler dersine ait konuları içeren dersler olarak varlığını sürdürmüştür.
Cumhuriyet döneminde ise sosyal bilgiler dersinin konularına giren içerik tarih, coğrafya, yurttaşlık bilgisi gibi dersler olmak üzere eğitim programlarında yer almıştır. 1968 yılına gelindiğinde ise sosyal bilgiler adı ile bir ders ilkokullarda görülmeye başlanmıştır. Dolayısıyla Türk eğitim sistemi içerisinde sosyal bilgilerin köklü bir geçmişi vardır (Kaymakcı, 2015, s.293). Sosyal bilgiler öğretimine ilişkin dünyada meydana gelen gelişmeler hiç kuşkusuz Türkiye’yi ve Türk milli eğitim politikasını derinden etkilemiş, ülkemizde Cumhuriyetten önceki ilköğretim programlarında bugün sosyal bilgiler öğretim programlarında görülen dersler veya konular yer almıştır (Kaymakcı, 2010, s.28).
2.2.2.1. 1968 Öncesi dönem ve sosyal bilgiler
Ülkemizde Cumhuriyet döneminin başlangıcından 1968 yılında okullarımızda sosyal bilgiler dersinin doğrudan bu isim ile okutulmasına kadar geçen sürede, sosyal bilgiler dersinin konularına ilişkin derslerin yer aldığı programlara 1924, 1926, 1936, 1948, 1962 yıllarında rastlanmaktadır. 1924 programında tarih, coğrafya, tarım, sağlık, ahlak temaları ve vatandaşlık bilgisi üzerine temel konular sosyal bilgiler dersine ait içerikleri oluşturmuştur (Şahin, 2017, s.51). 1924 programının devamı niteliğinde olan 1926 programında ise sosyal bilgiler öğretimi iyi bir vatandaş
yetiştirme ve gençlere mensubu olduğu vatan ve millet anlayışını kazandırma amaçları doğrultusunda yapılandırılmıştır (Akpınar ve Kaymakcı, 2012, s.607).
1936 tarihli programda ilkokulun yurttaş eğitimindeki merkezi önemini tekrar belirtilmiş, programda “yurttaşlar topluluğunu pedagojik olarak millilik ile oluşturma, yakın çevreyi ve yurdunu tanıma, Türklük vurgusunu dile getirme, CHP’nin eğitim öğretim ilkelerinin aktarılması” açısından ön plana çıkmaktadır (Üstel, 2014, s.137-143). Cumhuriyet dönemindeki üçüncü program olan 1936 programında daha önceki programlarda var olan “cumhuriyete, inkılâplara ve sisteme sadık iyi vatandaşlar yetiştirme” amacını korunmuş, programda sosyal bilgiler içerisinde değerlendirilen tarih dersinin asıl hedefi Türk çocuklarına Türk İnkılâplarının anlamını, kapsamını ve tarihi önemini kavratmak olarak ifade edilmiştir (Akpınar ve Kaymakcı, 2012, s.607). Sosyal bilgiler dersi kapsamında değerlendirilen bir diğer ders olan coğrafya dersinin amaçları “çocuklara memleketimizi ve yurttaşları tanıtmak ve sevdirmek;…Türk çocuklarını memleketin iktisadi kalkınmasında müessir bir unsur haline getirmek…” olarak belirtilirken; yurt bilgisi dersinin amaçları arasında “Millet mefhumunu, Türk milletinin karakterini, ululuğunu, kudretini çocuklara kavratmak, Türk milletini sevdirmek, saydırmak, Türk askerini ve Türk ordusunu sevdirmek, saydırmak…” maddeleri yer almıştır (İlkokul Programı, 1936, s.92-103).
1948 yılında hazırlanan ilkokul programı ise 1948-1968 yıllarında yürürlükte kalarak Cumhuriyet tarihinin en uzun süre uygulamada kalan programı olma özelliğini kazanmış, tarih, coğrafya ve yurttaşlık bilgisi dersleri programda varlığını sürdürmüştür (Cicioğlu, 1985, s.100). 1962 İlkokul Program Taslağı sosyal bilgiler açısından oldukça önemli bir yeniliği gündeme getirmiş, daha önceleri programlarda 4. ve 5. sınıflarda yer alan Tarih, Coğrafya, Yurttaşlık Bilgisi ve Aile Bilgisi dersleri “Toplum ve Ülke İncelemeleri” adı altında birleştirilerek 4. sınıflarda altı, 5. sınıflarda ise beş saatlik bir ders olarak programda yer almıştır (Aslan, 2016, s.30).
2.2.2.2. 1968 İlkokul Programında sosyal bilgiler dersinin yer alması ve günümüze kadar devam eden süreç
1962 İlkokul Program Taslağı ile tarih, coğrafya, yurttaşlık bilgisi ve aile bilgisinin 4. ve 5. sınıflarda birleştirilerek Toplum ve Ülke İncelemeleri dersi adını alması sosyal bilgiler dersi için önemli bir dönüm noktası olmuştur. Bu programdan sonra 1968 yılında hazırlanan ilkokul programında sosyal bilgiler dersi yer almaya başlamış ve günümüze kadar da bu ders programlarda varlığını sürdürmüştür.
2.2.2.2.1. 1968 İlkokul Programında sosyal bilgiler dersi
1962 İlkokul Program Taslağı’nda yer alan Toplum ve Ülke İncelemeleri dersinin yerine 1968 İlkokul programında sosyal bilgiler adı altında bir ders gelmiş, bu ders 1968-1969 eğitim-öğretim yılında bütün ilkokullarda okutulmaya başlanmıştır (Dönmez, 2003, s.39). 1968 İlkokul Programı'nda, "Sosyal Bilgiler" adıyla benimsenen bu ders 4. ve 5. sınıflarda haftalık beş saat olarak okutulmuştur (Sözer, 1998,s.9). Böylece sosyal bilgiler mantığı, ilkokul programlarımız içerisinde kendisine özgü bir ders ismiyle “sosyal bilgiler dersi” olarak kendisine yer bulabilmiştir. 1968 İlkokul programında yer alan sosyal bilgiler dersinin programı üzerinde aynı yıllarda ABD’de egemen olan “yeni sosyal bilgiler” akımının önemli bir etkisi olmuştur (Öztürk ve Dilek, 2002, s.73).
1968 İlkokul Programında öğrencilere Türk demokrasisinin ilkeleri, vatandaşların demokratik düzen içerisindeki kişisel sorumlulukları ve Türk demokrasisinin korunmasına ilişkin yolların kavratılmasının altı önemle çizilmiş, her ne kadar dersin isim değiştirmesinde ABD ve diğer ülkelerdeki gelişmelerin etkisi olsa da içerik olarak bu ülkelerdeki örneklerinde olduğu üzere sosyal bilimlerin bütün dallarını kapsama konusunda oldukça sınırlı kalmıştır (Aslan, 2016, s.31). 1968 İlkokul Programında sosyal bilgiler dersinin yeri ve bu dersin önemi şu şekilde belirtilmiştir:
“İlkokulun dördüncü ve beşinci sınıflarında “Tarih, Coğrafya, Yurttaşlık Bilgisi” adı altında okutulan konular birbiriyle olan yakın ilişkileri ve çocuğa uygunluğu bakımından birleştirilerek Sosyal Bilgiler adı altında bir bütün haline getirilmiştir. Bu ders konuları yalnız Tarih, Coğrafya veya Yurttaşlık Bilgisi
