Ortaokul Programlarında sosyal bilgiler dersi (1970-1998)

1968-1969 öğretim yılında ilkokullarda bir ders olarak okutulmaya başlanan sosyal bilgiler, 1970-1971 öğretim yılında deneme niteliğinde ortaokullarda yerini almış (Keskin, 2008, s.237), 1973-1974 yılından itibaren de bütün ortaokullarda öğretilmeye başlanmıştır (Koçak, 2002, s.134). Bundan itibaren ortaokulların 1. ve 2. sınıflarında haftada beşer, 3. sınıflarında ise dört saat sosyal bilgiler dersi yer almıştır (Turan, 2016, s.259). MEB’in 1985 yılında aldığı bir kararla da ortaokullarda devam eden sosyal bilgiler programı uygulamadan kaldırılmış ve sosyal bilgiler yerine milli tarih, milli coğrafya ve vatandaşlık bilgisi adında üç ayrı ders getirilmiştir (Akpınar ve Kaymakcı, 2012, s.608).

Ortaokullarda uygulamadan kaldırılan sosyal bilgiler dersi yerine konulan Milli Coğrafya Dersi Öğretim Programı 9 Eylül 1985 tarihli Tebliğler Dergisinde, Milli Tarih Dersi Öğretim Programı 17 Haziran 1985 tarihli Tebliğler Dergisinde ve Vatandaşlık Bilgileri Dersi Öğretim Programı 29 Temmuz 1985 tarihli Tebliğler Dergisinde yayımlanmıştır. Buna göre Milli Tarih dersinin birinci sıradaki amaç ifadesi “Öğrenciler Türk milletinin dünya tarihindeki önemini, milletler ailesi içindeki şerefli geçmişini ve yerini, insanlığa yaptığı hizmetleri, dünya kültür ve

medeniyetinin gelişmesindeki büyük payını öğretip kavratmak, onların milli duygularını daha şuurlu ve köklü kılmak” şeklinde belirlenmiştir (Tebliğler Dergisi [TD], 1985). Milli Coğrafya dersinin birinci sıradaki amaç ifadesi olarak da “Türkiye’nin dünya üzerinde işgal ettiği yer ve mevkiinin önemi kavratmak, onlarda ülkemiz kalkınmasında severek sorumluluk alma duygusunu geliştirme” belirlenmiştir (TD, 1985). Vatandaşlık Bilgileri dersinin birinci sıradaki amaç ifadesi olarak ise “Öğrencilere ferdin toplum içinde yaşaması gerektiğini kavratmak ve onlara toplumun çeşitli çevrelerinde anlayışlı işbirliği ve düzenli şekilde birlikte yaşama alışkanlığı kazandırmak” cümlesi yer almıştır (TD, 1985).

İlkokullarda okutulmaya devam edilen sosyal bilgiler programı 1990’da yapılan küçük düzenlemeler ile uygulanmaya devam edilmiş, 1992’de yeni bir vatandaşlık bilgisi dersi programının uygulanmasına geçilmiş, 1993 yılında da milli tarih ve vatandaşlık bilgisi derslerine ait programlarda bazı düzenlemelere gidilmiştir (Akpınar ve Kaymakcı, 2012, s.608). 1990 yılında çeşitli düzenlemeler yapılan sosyal bilgiler programı MEB Talim ve Terbiye Kurulu’nun 30.5.1990 tarih ve 62 sayılı kararıyla kabul edilmiş olup 1990-1991 öğretim yılından itibaren daha önceden olduğu gibi ilkokulların 4. ve 5. sınıflarda haftada üçer saat olacak şekilde uygulanmıştır (Turan, 2016, s.268). Sosyal bilgiler dersinin amaçları da daha önceki programda olduğu “öğrencilerin vatandaşlık görev ve sorumluluğu, toplumda insanların birbirleri ile ilişkileri, çevreyi, yurdu ve dünyayı tanıma yeteneklerini geliştirme ve ekonomik yaşama fikri ile bu yeteneklerini geliştirme” yönünde belirlenmiştir.

2.2.2.2.3. 1998 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı

1997’de yürürlüğe giren 4306 sayılı yasayla zorunlu temel eğitimin sekiz yıla çıkarılması ile beraber ilk ve ortaokullarda okutulan derslerin birleştirilmesi amacıyla ders çizelgelerinde ve öğretim programlarında düzenlemeler yapılmış; bu bağlamda ortaokullarda okutulan Milli Tarih ve Milli Coğrafya dersleri 1997-1998 eğitim- öğretim yılının sonundan itibaren kaldırılarak yerlerine sosyal bilgiler dersi konulmuş, 1998-1999 eğitim-öğretim yılından başlamak üzere de ilköğretim okullarında sosyal bilgiler dersi yer almaya başlanmıştır (Turan, 2016, s.259). 1998

yılı programında sosyal bilgiler öğretimiyle ilgili radikal sayılabilecek değişimler görülmekte, sosyal bilgiler dersi bütüncül bakış açısıyla ele alınarak dersin ilköğretim 4-5-6 ve 7. sınıflarda okutulması karşımıza çıkmaktadır (Akpınar ve Kaymakcı, 2012, s.608). 1968 öğretim programının devamı niteliği taşıyan 1998 öğretim programı davranışçı ve çok disiplinli yaklaşıma dayalı olarak hazırlanmış ve programlara sosyal bilgiler dersinden başka ilköğretim 7. ve 8. sınıflar için Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi adı altında yeni bir ders eklenmiştir (Kaymakcı, 2015, s.294).

1998 İlköğretim programında sosyal bilgiler dersinin genel amaçları daha önceki programda var olan Milli Tarih dersinde olduğu gibi vatandaşlık eğitimini ön planda tutmuş, sosyal bilgiler dersi ile Türk milletinin üstün meziyetlerini bilen, bunları davranış haline getiren, atalarının geçmişte yaptıklarından ilham alarak daha çok çalışan ve başaran, vatanını, milletini, bayrağını devletini seven ve koruyan iyi insan ve iyi vatandaşlar yetiştirilmesi amaçlanmıştır (Turan, 2016, s.271).

1998 Programında Sosyal Bilgiler dersi disiplinlerarası desene uygun olarak hazırlanmış, üniteler şeklinde yapılandırılmış, II. Meşrutiyetten 1998 yılına kadar yayınlanan tüm ilkokul programları içerisinde yüklü olarak görülen tarih dersinin ağırlığı azaltılmış, coğrafya konularında daha önceki programlara göre büyük değişiklik yapılmamış, yurttaşlık bilgisi programlarında ise yakın çevreye önem verilerek yakın çevredeki sosyal yaşam öğrencilere tanıtılmıştır (Keskin, 2002, s.367- 370). 1998 İlköğretim Sosyal Bilgiler dersi öğretim programında ele alınacak konuların tarih, coğrafya, ekonomi, vatandaşlık, psikoloji, antropoloji, sosyoloji, hukuk ve eğitim ile ilişkili alanlarla birlikte çok yönlü ve bir bütün olarak ele alınmasının gerekliliği vurgulanmış; fakat programın içeriği genel olarak tarih ve coğrafya konularından meydana gelmiştir (Turan, 2016, s.272).

2.2.2.2.4. 2005 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı

2000’li yılların başında yeni bir Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programının okullarımızda uygulanmaya başladığı görülmektedir. Bu program 2004-2005 eğitim- öğretim yılında pilot olarak belirlenen illerde uygulanmış; 2005-2006 eğitim-öğretim

yılından itibaren ise öncelikle ilköğretimin ilk kademesinde ve daha sonra da ikinci kademesinde aşamalı olarak ülkedeki bütün okullarda uygulanmaya başlanmıştır (Alabaş ve Kamer, 2007). Bu programın hazırlanma sürecinde öğrenciler dışında, akademisyenler, öğretmenler ve sivil toplum örgütleri yer almış, programın başında ise Prof. Dr. Mustafa Safran yer almış, Safran ve ekibi ülkemizin kültürel, siyasal ve sosyal geleneklerini doğru okuyup, Atatürk milliyetçiliğini postmodern çağa uyarlamışlardır (Dilek, 2007, s.48-49).

2005 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı Akpınar ve Kaymakcı’ya (2010, s.608) göre sosyal bilgiler öğretimiyle ilgili büyük çapta bir program olup bu programın hazırlanmasında “Avrupa Birliği uyum sürecinin yanı sıra, bilim ve teknolojide meydana gelen değişiklikler, küreselleşme, sosyal bilgiler öğretimine yönelik yapılan akademik çalışmaların sonuçları gibi birçok faktör” etkili olmuştur.

2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı 4, 5, 6 ve 7. sınıflarda haftada üçer ders saati olacak şekilde, her sınıf düzeyinde toplam 36 haftada 108 saatlik bir ders zamanı öngörülerek hazırlanmıştır (MEB, 2005, s.6). Bu programda sosyal bilgiler üniteleri etkili ve sorumlu Türk vatandaşı yetiştirmek amacıyla tasarlanmış; programda tarih, coğrafya, sosyoloji, ekonomi, felsefe, psikoloji, antropoloji, hukuk ve siyaset bilimi gibi sosyal bilimler ve vatandaşlık bilgisi açısından çok yönlü ele alınmıştır (MEB, 2005, s.6). Programın hazırlanmasında, bazı eğitimciler tarafından son yıllarda “genişleyen çevreler” programı yaklaşımına yönelik yapılan (Mesela 8-13 yaş aralığındaki çocukların yakından uzağa öğretim ilkesinin aksine Çin Seddi, Piramitler, dünyanın en uzun, en kilolu, en yaşlı insanı gibi konuları bilmesi) eleştirilerin haklı görüldüğü belirtilerek, ünitelerin sıralanmasında “yakından uzağa” ilkesinden hareket edildiği ifade edilmiştir (MEB, 2005, s.6). Belirtilen bu özellikler dışında 2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı bu yıla kadar hazırlanan sosyal bilgiler öğretim programlarından bazı özellikleri dolayısıyla farklılık göstermektedir. Kaymakcı (2009) “Yeni Sosyal Bilgiler Programı Neler Getirdi?” başlıklı makalesinde bu farklılıkları aşağıdaki maddelerde görüldüğü şekilde sıralamıştır:

a. 2005 İlköğretim programında sosyal bilgilerin algılanması ve tanımlanması konusunda bir değişikliğe gidilmiş,

c. 2005 İlköğretim programı amaçladığı insan tipinde yeni bir değişim meydana

getirmiş,

d. 2005 İlköğretim programı temel aldığı öğretim yaklaşımı yönünden büyük oranda yapılandırmacı yaklaşımı esas almış,

e. 2005 İlköğretim programında ders sayısı, konuların yoğunluğu ve içeriklerinde değişiklik yaşanmış, yedinci ve sekizinci sınıflarda ayrı bir ders olarak yer alan “Vatandaşlık ve İnsan Hakları Eğitimi” dersi kaldırılmış, f. 2005 İlköğretim programında eğitim-öğretim literatürüne “kazanım” kavramı

girmiş,

g. 2005 İlköğretim programında diğer bir yenilik olarak öğrenme alanı ile karşılaşılmış,

h. 2005 İlköğretim programı ile birlikte Atatürkçülüğe ait konular öğrenme alanlarının yapısı ve içeriği esas alınarak dağıtılmış,

i. 2005 İlköğretim programının önemli bir boyutunu da ilişkilendirmeler oluşturmuş, programda dersler arasında, ders içinde ve ara disiplinlerle ilişkilendirmeler yer almış,

j. 2005 İlköğretim programında sadece ürünü değil süreci de değerlendirmeyi esas almış,

k. 2005 İlköğretim programında modern öğretim strateji, yöntem ve tekniklere açık olması ile karşılaşılmış,

l. 2005 İlköğretim programında “ders kitabı, öğrenci çalışma kitabı ve öğretmen kılavuz kitabı” adı altında üçlü bir kitap seti oluşturulmuş,

m. 2005 İlköğretim programında öğretmen ve ders kitabı merkezli öğretim yerine öğrenciyi merkez alan, sınıf, okul içi ve okul dışındaki faaliyetleri, inceleme gezilerini temele alan bir öğretim anlayışı kabul edilmiştir.

2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı, sosyal bilgiler öğretimi için önemli bir yeri olan “sosyal bilimler, vatandaşlık aktarımı ve yansıtıcı düşünme olarak sosyal bilgiler eğitimi geleneklerini” yansıtmakta, buna rağmen ülkemize 1940’larda giren ünite anlayışını sürdürmekte, ancak bu anlayışta hakim olan tarih, coğrafya ve ekonomi gibi disiplinlerin mantıki olarak düzenlenmesi yerine öğrencilerin ilgi ve meraklarına göre psikolojik bir düzenlemeyi esas kabul etmektedir (Ata, 2006, s.73-74).

2005 İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı bilgi, beceri ve değer boyutlarını temele alan disiplinlerarası bir yaklaşımla düzenlenmiş, programda ifade edilen öğrenme alanları NCSS’in sosyal bilgiler programı için öngördüğü program standartlarıyla uygunluk gösterecek şekilde belirlenmiştir (Doğanay ve Sarı, 2008, s.471). Ayrıca bu programda öğrenciye kazandırılması istenen kavramların tek tek listesi verilmiş, bu kavramların hangi sınıf düzeyinde kazandırılacağı giriş, geliştirme ve pekiştirme aşamaları ile belirtilmiş, hemen hemen bütün kazanımlar için kullanılması istenilen değerlendirme yöntemleri belirlenmiş ve programda toplamda 174 kazanım, 15 beceri, 20 değer ve 8 ara disipline yer verilmiştir (Tay, 2017).

Böylece 2005 sosyal bilgiler programı kendisinden önceki programlarla kıyaslandığında kimi eksiklik ve eleştirilere rağmen önemli yenilikler içeren ve sosyal bilgiler eğitimi alanında çağdaş gelişmeleri yakalama kaygısıyla hazırlanmış bir program olarak tarihteki yerini almıştır (Aslan, 2016, s.38).

2.2.2.2.5. 2018 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı

Kasım 2016’ya gelindiğinde programlarda MEB’in tabiri ile “kapsamlı bir şekilde yenileme (güncelleme, gözden geçirme, ikmal ve değişiklik)” çalışmasına girişilmiş ve taslak programlar hazırlanmıştır (MEB, 2017). Taslak programlar 13 Ocak 2017 tarihinde Millî Eğitim Bakanı tarafından düzenlenen bir basın toplantısıyla kamuoyunun görüşlerine sunulmuştur. 13 Ocak 2017 tarihinde “askıya çıkarılan” bu taslak programlar, 10 Şubat 2017 tarihine kadar “mufredat.meb.gov.tr” adresinde kamuoyunun incelemesine ve görüş bildirimine açık tutulmuştur (MEB, 2017). Kamuoyundan gelen geri bildirimler ise 360 kişinin katıldığı bir çalıştayda değerlendirilmiş ve taslak programın nihai hali 18 Temmuz 2017 tarihinde basın toplantısıyla kamuoyuna duyurulmuştur (MEB, 2017).

Bu taslak programlara son halini verme çalışmaları içerisinde Milli Eğitim Bakanlığı 2017-2018 eğitim öğretim yılında 1, 5 ve 9. sınıflarda yenilenen müfredatların uygulanmasına başlanacağını, 2018-2019 tarihinde ise tüm sınıflarda ve tüm derslerde yeni müfredat ile eğitim öğretimin uygulanacağı belirtmiştir (MEB, 2017). MEB tarafından 2017-2018 eğitim ve öğretim yılı itibarıyla da pilot uygulaması yapılan öğretim programlarına yönelik izleme değerlendirme çalışmaları yapılmış, çeşitli kamu kurum kuruluşları ile ilgililerden Bakanlığa ulaşan görüş ve öneriler değerlendirilmiş ve öğretim programları tekrar güncellenerek 20 Ocak 2018 tarihinde “http://mufredat.meb.gov.tr” internet sitesi üzerinden paylaşılmıştır (URL- 1, 2018).

2018 yılında son hali yayımlanan sosyal bilgiler dersi öğretim programında (MEB, 2018, s.3) bilim ve teknolojide yaşanan hızlı değişim, bireyin ve toplumun değişen ihtiyaçları, öğrenme-öğretme teori ve yaklaşımlarındaki yenilik ve gelişmelerin bireylerden beklenen rolleri doğrudan etkilediği belirtilmiş, bu

değişimin de “bilgiyi üreten, bilgiyi hayatta işlevsel bir şekilde kullanabilen, sorun çözebilen, eleştirel düşünen, girişimci, kararlı, iletişim becerilerine sahip, empati yapabilen, topluma ve kültüre katkı sağlayan” vb. niteliklerdeki bir bireyi tanımladığı ifade edilerek yeni programların özelliği aşağıdaki şekilde açıklanmıştır:

Bu nitelik dokusuna sahip bireylerin yetişmesine hizmet edecek öğretim programları salt bilgi aktaran bir yapıdan ziyade bireysel farklılıkları dikkate alan, değer ve beceri kazandırma hedefli, sade ve anlaşılır bir yapıda hazırlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda bir taraftan farklı konu ve sınıf düzeylerinde sarmal bir yaklaşımla tekrar eden kazanımlara ve açıklamalara, diğer taraftan bütünsel ve bir kerede kazandırılması hedeflenen öğrenme çıktılarına yer verilmiştir. Her iki gruptaki kazanım ve açıklamalar da ilgili disiplinin yetkin, güncel, geçerli ve eğitim öğretim sürecinde hayatla ilişkileri kurulabilecek niteliktedir (MEB, 2018, s.3).

Bu özelliklere göre hazırlanan 2018 Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı yedi öğrenme alanı çerçevesinde yapılandırılmıştır (MEB, 2018, s.11). Bu programda öğrencilere, her bir öğrenme alanında 4. sınıftan 7. sınıfa kadar bazı değer ve becerilerin kazandırılması da istenmiştir.