Soru ve Cevap Uygunluğu

َﻲِﺳاَوَر ﺎَﻬﻴِﻓ ﺎَﻨْﻴَﻘْﻟَأَو ﺎَهﺎَﻧْدَﺪَﻣ َضْرَﻷاَو ﺎَﻨْﺘَﺒْﻧَأَو

ٍﺞﻴِﻬَﺏ ٍجْوَز ﱢﻞُآ ْﻦِﻣ ﺎَﻬﻴِﻓ “Onlar, üstlerindeki göğü nasıl yapmışız, süslemişizdir bir

bakmazlar mı? Onda hiçbir çatlak da yoktur. Arzı (yeryüzünü nasıl) yaydık, ona sağlam dağlar attık, onda gönül açan her çiftten bitirdik?!” (Kâf, 50/6-7) ayetleri ve ِﻖْﻠَﺨْﻟﺎِﺏﺎَﻨﻴِﻴَﻌَﻓَأ ﺪﻳِﺪَﺝ ٍﻖْﻠَﺧ ْﻦِﻣ ٍﺲْﺒَﻟ ﻲِﻓ ْﻢُه ْﻞَﺏ ِلﱠوَﻷا “Biz ilk yaratışta yorulduk mu(ki dinlenmeye çekilelim veya artık hiçbirşeyi yeniden yaratmayalım) ? Hayır; onlar yeniden yaratılmaktan şüphe etmektedirler.” (Kâf, 50/15) ayetindeki istifhâmlarla karşılık vermiştir⁶⁶⁰.

2.4. Soru ve Cevap Uygunluğu

Soru sorulduğunda, cevabın soruya uygun olarak verilmesi gerekir⁶⁶¹. Cevabın soruya uygunluğu, sorunun cevapta kullanıldığı fiille cevap verilmesi; soru fiille sorulmuş ise cevabın fiile verilmesi gibi özellikler aranır.

Kur’ân-ı Kerim’de bunun örneklerini görelim:

Cevabın, soruya uygun olabilmesi için, sorunun cevapta aynen tekrar edilmesi gerekir.

اﻮُﻟﺎَﻗ َﻚﱠﻨِﺉَأ َﺖْﻧَﻷ

ﻲِﺧَأ اَﺬهَو ُﻒُﺳﻮُﻳ ﺎَﻧَأ َلﺎَﻗ ُﻒُﺳﻮُﻳ “Yoksa sen, sen Yusuf musun? dediler. “ Ben Yusuf’um, bu da kardeşimdir. dedi.” (Yusuf, 12/90) ayetindeki soruda bulunan “ﺖﻧا” (sen) zamirinin cevabı olarak “ﺎﻧا” (ben) cevabı buna uygun düşmektedir.

َلﺎَﻗ ْﻢُﺗْرَﺮْﻗَأَأ َلﺎَﻗ ﺎَﻧْرَﺮْﻗَأ اﻮُﻟﺎَﻗ يِﺮْﺻِإ ْﻢُﻜِﻟَذ ﻰَﻠَﻋ ْﻢُﺗْﺬَﺧَأَو اوُﺪَﻬْﺷﺎَﻓ

َﻦﻳِﺪِهﺎﱠﺸﻟا ْﻦِﻣ ْﻢُﻜَﻌَﻣ ﺎَﻧَأَو “Bunu kabul ettiniz

mi? ve bu hususta ağır ahdimi üzerinize aldınız mı? demişti” (Âl-i İmrân, 3/81) ayeti kerimesi de “ﻢﺗرﺮﻗا ” (kabul ettiniz mi?) ve “ﺎﻧرﺮﻗا” (kabul ettik) fiilleri de yine bu ا konuya misal olmaktadır⁶⁶².

اﻮُﻟﺎَﻗ اﻮُﻠَﺒْﻗَأَو ْﻢِﻬْﻴَﻠَﻋ

َنوُﺪِﻘْﻔَﺗ اَذﺎَﻣ “Geri dönerek, "Ne kaybettiniz?" dediler.” (Yûsuf, 12/71)

ayetindeki “نوﺪﻘﻔﺗ” (kaybettiniz) ve ٌﻢﻴِﻋَز ِﻪِﺏ ﺎَﻧَأَو ٍﺮﻴِﻌَﺏ ُﻞْﻤِﺣ ِﻪِﺏ َءﺎَﺝ ْﻦَﻤِﻟَو ِﻚِﻠَﻤْﻟا َعاَﻮُﺻ ُﺪِﻘْﻔَﻧ اﻮُﻟﺎَﻗ “Hükümdarın su kabını kaybettik, onu getirene bir deve yükü mükâfat verilecek, buna

660 Diğer bir örnek için bkz. Kâf, 50/30.

661 Zerkeşî, IV, 42; Suyûtî, İtkân, I, 626.

ben kefil oluyorum" dediler.” (Yûsuf, 12/72) ayetindeki “ﺪﻘﻔﻧ ” (kaybettik) da, sorunun

cevapta aynen tekrar edilerek uygunluk gösterdiği durumun örneklerinden bazılarıdır⁶⁶³. Cevabın isim cümlesi veya fiil cümlesi olması açısından soruya uygunluğu ise, cevapta aranılan bir başka özelliktir. Soru şayet isim cümlesi ise, cevap isim cümlesi; soru fiil cümlesi ise, cevapta fiil cümlesi olarak gelmelidir. Yukarıda verilen ayetlerde bu özellikler de açıkça görülmektedir. Fakat, soru ve cevap arasında görülen bu uygunluk bazen açıkça görülmez. Bu uygunluğun ayette hazfedilimiş olması muhtemel kelimeler dikkate alındıktan sonra değerlendirilmeye tabi tutulması daha uygun olur. Zerkeşî (Ö. 794/1392) ve Suyûtî (Ö. 911/1505)’nin, soru ve cevap arasındaki uygunluğa bu yorumu katmadan yaptığı değerlendirmeler yanında, İbnü’l-Enbârî (Ö. 577/1181)’nin, hazfi söz konusu olan kelimelerle takdîrî mânâya işareti şu örneklerde görülmektedir:

Zerkeşî (Ö. 794/1392) ve Suyûtî (Ö. 911/1505), اًﺮْﻴَﺧ اﻮُﻟﺎَﻗ ْﻢُﻜﱡﺏَر َلَﺰْﻧ َأ اَذﺎَﻣ اْﻮَﻘﱠﺗا َﻦﻳِﺬﱠﻠِﻟ َﻞﻴِﻗَو “Sakınan kimselere: "Rabb’iniz ne indirdi?" denince, "İyilik" derler.” (Nahl, 16/30)

ayetinde, fiil cümlesiyle gelen soruya fiil cümlesiyle cevap verildiğini söylemişlerdir⁶⁶⁴. İbnü’l-Enbârî (Ö. 577/1181) ise, ayette, şekli uygunluk görülmemesine rağmen; “ لﺰﻧا اﺮﻴﺧ” (iyilik indirdi) takdiri ile ayetteki uygunluğu ortaya koymaktadır⁶⁶⁵.

Yine, İbnü’l-Enbârî (Ö. 577/1181), ﻦﻴِﻟﱠوَﻷا ُﺮﻴِﻃﺎَﺳَأ اﻮُﻟﺎَﻗ ْﻢُﻜﱡﺏَر َلَﺰﻧَأ اَذﺎَﻣ ْﻢُﻬَﻟ َﻞﻴِﻗ اَذِإَو “Onlara: "Rabb’iniz ne indirdi?" diye sorulsa: "Geçmiş milletlerin masallarını" derler.” (Nahl, 16/30) ayetinde de uygunluk görülmüyorsa da, “ﻦﻴﻟوﻻا ﺮﻴﻃﺎﺳاﻮه” (O geçmiş milletlerin

masallarıdır) şeklinde bir mahzuf mübteda takdiri ile ayetteki uygunluk anlaşılmış olur.

Öteki ayete ise, “اذ ﺎﻣ” (ne?) kelimesi “ ﻢﻜﺏر لﺰﻧا ﺊﺷ ىا” (Rabbiniz ne indirdi?) mânâsındadır. Durum böyle olunca, sual mansub olduğu için cevabı da bu açıklama ile daha iyi anlaşılacağı üzere mansub olmuştur⁶⁶⁶.

Çok az da olsa bu uygunluğu bulunmadığı da görülür :

ِ َكَﺄَﺒْﻧَأ ْﻦَﻣ ْﺖَﻟﺎَﻗ اَﺬَه

ُﺮﻴِﺒَﺨْﻟا ُﻢﻴِﻠَﻌْﻟا ﻲِﻧَﺄﱠﺒَﻧ َلﺎَﻗ “O, bunu peygamberin diğer bir eşine haber verince, Allah da peygambere durumu bildirmiş.” (Tahrim, 56/3) ayetinde, soru isim cümlesi, cevap ise fiil cümlesiyle gelmiştir.

663 Firûzâbâdî, I, 115; Akk, s. 319.

664 Zerkeşî, IV, 47; Suyûtî, İtkân, I, 629-630.

2.4.1. Cevabın Soruya Uygun Geldiği Yerler

Kur’ân-ı Kerim, makul olan her soruya cevap vermiştir. Bu cevaplar, çoğunlukla gerek muhteva, gerek lafız olarak soruya uygunluk arzetmektedir. Bazen, cevap daha faydalı bir hale büründürülmek için, sorunun yapısına uygunluk göstermeyebilir. Cevabın soruya uygunluk gösterdiği durumlarda, cevap bazen sorudan uzun, bazen de kısa olabilir. Bu durumu görelim:

2.4.1.1. Cevabın Sorudan Uzun Oluşu

Sorunun muhtevası gereği cevap bazen sorudan daha kapsamlı olabileceği gibi yerine göre bazen daha kısa da olabilir667. Sorudan daha kapsamlı olarak gelen cevaplar şu ayet-i kerimelerde açıkça görülmektedir:

ْﻞُﻗ

ِﺮْﺤَﺒْﻟاَو ﱢﺮَﺒْﻟا ِتﺎَﻤُﻠُﻇ ْﻦِﻣ ْﻢُﻜﻴﱢﺠَﻨُﻳ ْﻦَﻣ “Sizi kara ve denizin karanlıklarından kim kurtarır?” (En’âm, 6/63) ayetine, ٍبْﺮَآ ﱢﻞُآ ْﻦِﻣَو ﺎَﻬْﻨِﻣ ْﻢُﻜﻴﱢﺠَﻨُﻳ ُﻪﱠﻠﻟا ْﻞُﻗ “De ki: Ondan ve bütün sıkıntılardan

sizi Allah kurtarıyor.” (En’âm, 6/64) şeklindeki cevapta ziyadelik görülmektedir.

ﺎَﻣَو

ﻰَﺳﻮُﻣﺎَﻳ َﻚِﻨﻴِﻤَﻴِﺏ َﻚْﻠِﺗ “Sağ elindeki nedir ey Musa?” (Tâhâ,

20/17) ayetine, ُﺄﱠآَﻮَﺗَأ َيﺎَﺼَﻋ َﻲِهَلﺎَﻗ ﺎَﻬﻴِﻓ َﻲِﻟَو ﻲِﻤَﻨَﻏ ﻰَﻠَﻋ ﺎَﻬِﺏ ﱡﺶُهَأَو ﺎَﻬْﻴَﻠَﻋ

ُبِرﺂَﻣ

ىَﺮْﺧُأ “O asâmdır. Ona dayanıyorum ve onunla

davarıma yaprak silkeliyorum ve onda benim daha bir çok ihtiyaçlarım var.” (Tâhâ, 20/18) ayette, Allah Teâla’nın, kendisine hitabından zevk alan Hz. Musa (a.s.), soruya karşı cevabı uzatmıştır.

Hz. İbrâhim (a.s.)’in babasına ve kavmine: َنوُﺪُﺒْﻌَﺗ “Neye tapıyorsunuz?” (Şuarâ, 26/70)ﺎَﻣ

ayetindeki sorusuna, kavminin: َﻦﻴِﻔِآﺎَﻋ ﺎَﻬَﻟ ﱡﻞَﻈَﻨَﻓ ﺎًﻣﺎَﻨْﺻَأ ُﺪُﺒْﻌَﻧ “Putlara tapıyoruz, onlara

kulluk ediyoruz dediler” (Şuarâ, 26/71) şeklinde cevabı uzatarak vermesi putlara tapmaktan gurur duyduklarını ve bu tapınmaya devam edeceklerini bildirmek içindir. Bu şekilde uzun cevap vermek, soruyu soranın öfkesini de arttırmış olmaktadır.

2.4.1.2. Cevabın Sorudan Kısa Oluşu

Kur’ân-ı Kerim, beliren şüpheleri gereken kesin cevaplarla ortadan kaldırarak, muarızlarının gerçeği bulmasına yardımcı olmaktadır. Bunu da tartışmalarda

666 İbnü’l-Enbârî, II, 77.

muhataplarına çok kısa cevaplar vermek sûretiyle uygulamıştır. Tartışmanın uzaması amacı hedefinden saptırıp, muarızın tepkisini çoğaltacağından, çok kısa, kısa olduğu kadar da mantıklı cevaplar vermeyi daha faydalı bulmuştur. Bu durumu görelim:

اَذِإَو ﻰَﻠْﺘُﺗ ﱠﻟا َلﺎَﻗ ٍتﺎَﻨﱢﻴَﺏ ﺎَﻨُﺗﺎَﻳﺁ ْﻢِﻬْﻴَﻠَﻋ َنﻮُﺝْﺮَﻳ ﻻ َﻦﻳِﺬ ﺎَﻧَءﺎَﻘِﻟ ُﻪْﻟﱢﺪَﺏ ْوَأ اَﺬَه ِﺮْﻴَﻏ ٍنﺁْﺮُﻘِﺏ ِﺖْﺉا “Ayetlerimiz

kendilerine açık açık okununca, bizimle karşılaşmayı ummayanlar, "Bundan başka bir Kur'ân getir veya bunu değiştir" dediler.” (Yûnus, 10/15) ayetindeki soruya: ﻲِﻟ ُنﻮُﻜَﻳ ﺎ َﻣ ْﻞُﻗ ﻲِﺴْﻔَﻧ ِءﺎَﻘْﻠِﺗ ْﻦِﻣ ُﻪَﻟﱢﺪَﺏُأ ْنَأ “De ki: Onu kendi tarafından değiştirmek, benim için imkansızdır.” (Yûnus, 10/15) ayetiyle cevap verilmesi de cevabın sorudan daha kısa olduğunun misalini teşkil eder668.

2.4.2. Cevabın Soruya Uygun Gelmediği Yerler

Kur’ân-ı Kerim, bazen muhatabın beklentisi yönünde cevap vermez, cevabı başka bir mecraya taşır. Bu, sözü, sorulandan daha faydalı bir yöne yönlendirmek için veya soru soranın kasıtlı soru sorması durumunda görülür:

2.4.2.1. Bilgece Cevap

Sözü, kasdettiği mânânın dışına hamlederek, soru soran kimseye, beklentisinin dışında bir şekilde cevap vermek bilgelik/hikmet ister. Böylelikle, soruyu, bu şekilde sorması veya bu mânâyı kasdederek sormasının daha uygun olacağı muhataba hissetirilmiş olur⁶⁶⁹. İhtiyar bir adama yaşının kaç olduğu sorulduğunda, soran kişiye yumuşak bir üslup ile sıhhat ve kuvvetinin yerinde olduğunu haber vererek, sıhhatin yaşdan daha önemli olduğunu hissettirmesi bilgece cevap örneği olarak değerlendirilebilir⁶⁷⁰.

Bazen, soru şöyle sorulmalıydı uyarısı yapılmak istenircesine, sorulan soruya istenen cevap verilmez. Buna üslûbu’l-Hakîm denmiştir. Kur’ân-ı Kerim’de de bu üslûbu görmekteyiz:

َﻚَﻧﻮُﻟَﺄْﺴَﻳ ْﻦَﻋ

ﱢﺞَﺤْﻟاَو ِسﺎﱠﻨﻠِﻟ ُﺖﻴِﻗاَﻮَﻣ َﻲِه ْﻞُﻗ ِﺔﱠﻠِهَﻷا “Sana hilallerden soruyorlar. De ki: Onlar

insanlar ve hac için vakit ölçüleridir.” (Bakara, 2/189) ayetinde, cevap, soruyu soranın beklentisi doğrultusunda verilmemiştir. Çünkü, ayette, ayın niçin önce iplik gibi ince

668 Zerkeşî, IV, 45-46; Suyûtî, İtkân, I, 628.

669 Cârim, I, 296.

ince büyüyerek dolunay halini aldığı, daha sonra aynı şekilde küçülerek eski haline döndüğü sorulmaktadır. Verilen cevap ise, soruyu yanıtlamaktan çok, esas sormaları gereken şeyi kendilerine işaret etmekte ve sormadıkları o şeyin daha önemli olduğunu hissettirmektedir⁶⁷¹. Böylelikle sorunun mecrası değiştirilerek, cevap, insanlara fayda sağlayacak bir tarzda verilmiş olmaktadır⁶⁷².

َﻚَﻧﻮُﻟَﺄْﺴَﻳ اَذﺎَﻣ

ِﻦْﻳَﺪِﻟاَﻮْﻠِﻠَﻓ ٍﺮْﻴَﺧ ْﻦِﻣ ْﻢُﺘْﻘَﻔﻧَأ ﺎَﻣ ْﻞُﻘَﻧﻮُﻘِﻔﻨُﻳ َﻦﻴِﺏَﺮْﻗَﻷاَو

ِﻞﻴِﺒﱠﺴﻟا ِﻦْﺏاَو ِﻦﻴِآﺎَﺴَﻤْﻟاَو ﻰَﻣﺎَﺘَﻴْﻟاَو “Sana

(Allah yolunda) ne harcayacaklarını soruyorlar. De ki: Verdiğiniz hayır (mal), ana-baba, yakınlar, öksüzler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir.” (Bakara, 2/215) ayetinde ne infak edeceğini soranlara, ne infak etmeleri gerektiği değil, nereye infak etmeleri gerektiği hatırlatılacak bir cevap verilmiştir⁶⁷³. Cevabın bu şekilde verilmesi, sadakanın yerini bulmasının, verilmesinden çok daha önemli olduğuna dikkat çekmektedir⁶⁷⁴.

2.4.2.2. Kasıtlı Soruya Cevap

Kur’ân-ı Kerim, sorulan her soruya karşılık vermiştir. Kasıtlı yöneltilmiş soruyu bile karşılıksız bırakmamıştır. Kasıtlı soruyu, muhatabının beklentisinin dışında cevaplandırarak, sanki bu kastın hissedildiğini kendisine bildirmek istemiştir. Nitekim, Hz. Peygamber (s.a.s.)’i üzmek, zor durumda bırakmak için ruh ve Zülkarneyn hakkında soru soranlar, hiç ummadıkları bir cevapla karşılaşarak hayal kırıklığına uğramışlardır⁶⁷⁵. Böylelikle, bu tarz tuzak sorulara verilen mücmel cevaplar, kasıtlı soru yöneltenlerin hilelerine karşılık olmuştur⁶⁷⁶.

671 Zerkeşî, IV, 42-43; Suyûtî, İtkân, I, 626-627; Cârim, I, 295-296; Salih, Subhî, Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân, 17. Baskı, Beyrut, 1988, s. 153.

672 Şâtıbî, IV, 218,

673 Zerkeşî, IV, 43; Cârim, I, 297.

674 Cârim, II, 158.

675 Bkz. Bu çalışma, s. 224-226.

676 Zerkeşî, IV, 44; Suyûtî, İtkân, I, 628-629. Kasıtlı sorulara verilmiş cevaplar için ayrıca bkz. Bu çalışma, s. 204-231.

İKİNCİ BÖLÜM

KUR’ÂN’DA BULUNAN DEĞİŞİ K KONULARDAKİ SORULAR VE