Dış Siyaset ve Fetihler

Müslümanlar Hz. Ebû Bekir ile başlayıp Hz. Osman’ın hilâfetinin ortalarına kadar süren büyük bir fetih hareketi başlatmışlardı. Çok geniş bir coğrafya üzerine yayılan bu fetih hareketleri iç huzursuzlukların ortaya çıkması ve Müslümanların birbiriyle mücadele etmeleri sonucu kesintiye uğramış ve İslâm dünyası tekrar içe dönük bir yapıya bürünmüştü.

Muâviye b. Ebî Süfyan, Hz. Ali ile girdiği iktidar mücadelesinden başarı ile çıktıktan ve Hz. Hasan’ın kendisine biat etmesinden sonra duran fetih harekelerini yeniden başlattı. Sûriye bölgesi askerleri Bizans egemenliği altındaki Anadolu ve Ermenistan topraklarına, Irak bölgesi askerleri genelde Horasan topraklarına, Mısır’daki askerî birlikler de Kuzeybatı Afrika ve Afrika’nın içlerine olmak üzere üç koldan seferler düzenlenmişti.228

Sûriye fetihlerini başarı ile tamamlayan Müslümanlar, daha Hz. Muâviye’nin Şam valiliği sırasında Bizans topraklarına fetih hareketleri düzenlemişlerdi. İç karışıklıkların başlaması ile Bizans tekrar bir tehdit unsuru olmuştu. Bizans’ın İslâm topraklarını tehdit etmekten bir rivâyette Muâviye’nin vergi vermeyi kabul etmesi sonucu229 bir başka rivâyette ise Hz. Muâviye’nin Hz. Ali ile birleşip üzerlerine yürümekle tehdit etmesi sonucu vazgeçtikleri belirtilir.230

Müslümanlar, birlikteliği sağladıktan sonra Bizans üzerine ilk seferi 42/662 yılında gerçekleştirdiler. Anadolu ve Ermenistan’da Müslümanlar, Ermenî ve Rumlara karşı büyük başarılar kazandılar. Bu yılda başlayan fetih hareketleri her sene tekrarlanır hale gelmişti.231 43/663 yılında Busr b. Ebî Ertat komutasındaki ordu İstanbul’a kadar ulaşmıştı.232 44- 45/664-665 yıllarında Abdurrahman b. Halid b. Velid komutasındaki ordu Bizans topraklarına girmiş ve burada fetih hareketlerine devam etmişti.233 46/666 yılında Mâlik b. Hubeyre, 47- 50/667-670 yıllarında Mâlik b. Hubeyre, Abdurrahman el-Ğaynî, Abdullah b. Kays el-Fezarî, Fudale b. Ubeyd, Abdullah b. Mes’ade, Abdullah b. Kürz, Yezîd b. Şecere gibi komutanlar buradaki fetih hareketlerini yönetmişlerdir.234

49-50/669-670 yılında Süfyan b. Avf el-Ezdî komutasında İstanbul’a gönderilen orduda Yezîd b. Muâviye’nin yanında Ebû Eyyûb el-Ensârî başta olmak üzere birçok sahabe ve sahabe çocukları yer almışlardı. Rumlarla şiddetli çarpışmalar olmasına rağmen açlık ve

228 _{Aycan, İrfan-Sarıçam, İbrahim, a.g.e., 21.} 229 _{Lammens, H., “Muâviye”, İA, VIII, 439.} 230 _{İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 119.}

231 _{Aycan, İrfan-Sarıçam, İbrahim, a.g.e., 22.}

232 _{Halife, a.g.e., 155; İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 425; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 24.} 233 _{İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 440; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 30.}

hastalığın Müslümanları olumsuz yönde etkilemesi onları bu seferi yarıda bırakmaya zorlamıştı.235

52/672 yılında İslâm donanması Tarsus, Rodos adası ve İzmir’i ele geçirmişti.236 54- 60/674-680 yılları arasında da devam eden bu fetih hareketleri çerçevesinde Müslümanlar, Anadolu’ya hem karadan hem de denizden seferler düzenlemişlerdi. Muhammed b. Malik, Maan b. Yezîd es-Sülemî, Malik b. Abdullah, Amr b. Muhriz, Abdullah b. Kays, Yezîd b. Şecere, Amr b. Murre el-Cühenî bu süre zarfında Anadolu’da fetih hareketlerinde bulunan komutanlar olarak yaz ve kış seferlerinde görev yapmışlardı.237

Horasan ve Sind bölgesinin büyük bir kısmı Hz. Osman’ın hilâfetinin ilk yıllarında fethedilmişti. Gerek Hz. Osman’ın son döneminde gerekse Hz. Ali’nin döneminde meydana gelen iç çekişmeler nedeniyle bu bölgedeki insanlar İslâm devleti ile aralarındaki anlaşmayı bozmuşlardı. Bu bölgede yeni fetih hareketinden çok fethedilen yerlerde tekrar itaatin sağlanması için mücadele verildi.238

Horasan ve Sind bölgeleri idarî bakımdan Basra’ya bağlı idiler. Muâviye’nin Basra valisi Abdullah b. Âmir’di.239 _{Vali Abdullah, Abdurrahman b. Semure’yi Sicistan’a vali tayin}

etti. Abdurrahman 42/662 yılında Zabûlistan ve Kabil’e kadar olan bölgeyi fethetti. Abdurrahman Ziyad’ın Basra’ya vali tayin edilmesine kadar bu görevde kaldı.240

Bu bölgede 42/662 yılında Abdullah b. Âmir tarafından Horasan’a vali tayin edilen Kays b. el-Heysem, anlaşmalarını ihlal etmiş olan Beğadiş, Herat, Buşenc ve Belh şehirlerinin itaatini yeniden sağlamaya çalışmıştı.241

Bu bölgede karışıklıkların önlenmesi için Abdullah b. Âmir’in yerine vali tayin edilen Ziyad’a geniş yetkiler tanınmış, Horasan, Sicistan bir müddet sonra da Hind, Bahreyn ve Umman bölgeleri kendisine bağlanmıştı. Ziyad karışıklığın en çok olduğu Horasan bölgesini idarî açıdan dört bölgeye ayırarak yönetimini kolaylaştırdı. Bu düzenlemeden sonra bölgesel valilerin itaat edecekleri genel vali olarak Hakem b. Amr’ı atadı. Genel vali Hakem Toharistan’da birçok fetihlerde bulundu.242

235 _{Halife, a.g.e., 159; İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 458; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 32.} 236 _{Taberî, a.g.e., IV, 214; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 61.}

237 _{İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 495-515; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 78-94.} 238 _{Aycan, İrfan-Sarıçam, İbrahim, a.g.e., 23.}

239 _{Halife, a.g.e., 153; İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 416; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 23.} 240 _{Halife, a.g.e., 154-155; İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 437.}

241 _{İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 416-417; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 24.} 242 _{İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 452.}

Hakem b. Amr’ın vefatıyla Ziyad, genel valiliğe Rebî b. Ziyad’ı getirdi. Rebî, Kuhistan’ı fethetmiş, sonra da Ceyhun nehrini geçerek karşı yakada fetih hareketlerinde bulunan ilk kişi olmuştu.243

Ziyad ve Rebî’nin vefatıyla Horasan bölgesine Ubeydullah b. Ziyad atandı. Ubeydullah burada Buhara’ya bağlı Beykend ve Ramisîn’i fethetti. Burada Türkler’le mücadele etti.244 Burada başarılı olan Ubeydullah Basra valiliğine atanınca Horasan valiliğine Said b. Osman b. Affan atandı. Onun zamanında Buhara ve Semerkand üzerine seferler düzenlendi.245 Said’in azledilmesinden sonra bu bölgeye Abdurrahman b. Ziyad tayin edildi. Hz. Muâviye’nin vefatına kadar bu görevde kalmasına rağmen kayda değer bir fetih hareketinde bulunmadı.246

Kuzey Afrika fetihleri Mısır üzerinden yürütülmekteydi. Mısır valisi Amr b. el-Âs, onun vefatıyla göreve getirilen Utbe b. Ebî Süfyan ve daha sonra görev alan Amr’ın oğlu Abdullah zamanlarında önemli bir fetih hareketinde bulunulmamıştı. Bu dönemde Ukbe b. Nafi düzenlediği seferlerle Ifrikiye’de Godames’i ve Sudan topraklarının bir kısmını fethetmişti. Bu durum 47/667 yılında Muâviye b. Hudeyc’in Mısır valiliğine getirilmesine kadar devam etti. Muâviye b. Hudeyc ilk defa denizden Sicilya’ya sefer düzenleyen kimse unvanını aldı. Onun döneminde Ukbe b. Nafi Ifrikiye’de askerî amaçlı Kayravan şehrini inşa etti.247

50/670 yılında azledilen Muâviye b. Hudeyc’in yerine Mesleme b. Muhalled vali tayin edildi. Mısır, Mağrib, Berka, Ifrikiye ve Trablus’un tamamı kendisine bağlandı. Mesleme önemli fetihlerde bulunmuş Ukbe’yi görevden alarak yerine azatlısı Ebu’l-Muhâcir’i görevlendirmişti. Bu ikili Hz. Muâviye’nin vefatına kadar görevde kalmışlardı.248

Mesleme vali olduktan sonra Mısır eski valisi Muâviye b. Hudeyc’i Mağrib bölgesinden Celula’ya, 54/674 yılında Halid b. Sabit el-Fehmî’yi yine Mağrib’e, 57/678 yılında da Hassan b. Numan el-Gassanî’yi Afrika’ya fethe göndermişti. 59/678 yılında Ifrikiye valisi Ebu’l- Muhâcir önce Kartaca şehrini sonra da Ifrikiye’nin en uç noktası olan Mile şehrini fethetmişti.249

Uzun bir aradan sonra Hz. Muâviye döneminde tekrar başlayan fetih hareketleri toplumun dikkatini fetihlere çevirmeyi başarmıştı. İç huzursuzluk ve ayaklanmalar biraz olsun bu sayede kesintiye uğratılmış oldu.

243 _{Halife, a.g.e., 159; Taberî, a.g.e., V, 286; İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 492-493.} 244 _{Taberî, a.g.e., IV, 221; İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 498; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 67.} 245 _{Taberî, a.g.e., IV, 222; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 78-79.}

246 _{Taberî, a.g.e., IV, 233-234; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 94.} 247 _{Halife, a.g.e., 154-158; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 45-46.} 248 _{Taberî, a.g.e., IV, 178; İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 467.} 249 _{Aycan, İrfan-Sarıçam, İbrahim, a.g.e., 25.}

İKİNCİ BÖLÜM