İsyan ve Ayaklanmalar

Hz. Muâviye halife olduğunda İslâm toplumu üç gruba ayrılmıştı. Hz. Muâviye taraftarları, Hz. Ali taraftarları ve Hâricîler.

Hz. Muâviye’yi daha halifeliğinin başında uğraştırmaya başlayan Hâricîler, onun halifeliğinde bir çok kez ayaklanmaya teşebbüs ettiler. Hâricîler, Muâviye idaresine genelde küçük gruplar halinde isyan etmişlerdi. Bu isyanlara katılan topluluğun sayısı en fazla üç yüz ile beş yüz kişi, en az ise otuz ile yetmiş kişi arasında değişiyordu.207

Hâricîlerin Hz. Ali’ye de isyan girişimlerinde bulunmaları ve onu suikast sonucu öldürmeleri, Hz. Muâviye’nin bu durumu kendi lehine çevirmesine sebep oldu. Hz. Ali taraftarlarının intikam hissini çok iyi değerlendiren Hz. Muâviye, Hâricî isyanlarının bastırılmasında onlardan sonuna kadar yararlandı. Hz. Ali taraftarları da imamlarını öldüren bu kimselerle savaşmada çekinmeden görev almışlardı.208 Bu ortak düşman iki taraf arasında siyasî bir yumuşamayı da beraberinde getirmişti.

Hz. Muâviye halife olduktan hemen sonra Hâricîlerin başkaldırısı ile karşı karşıya kalmıştı. Hz. Hasan ve Hz. Muâviye’nin anlaşmasından sonra Hz. Ali’nin Nehrevan’da affettiği beş yüz kadar Hâricî, Hz. Muâviye’nin kamp kurduğu Nuhayla mevkînin yakınına yerleştiler. Hz. Muâviye, Hâricîlerin üstüne Şamlılardan oluşan ve sayıca çok üstün bir kuvvet gönderdi. Fakat Şam ordusu Ferve b. Nevfel el-Eşcaî komutasındaki Hâricîler karşısında mağlup oldular. Hz. Muâviye bu yenilgi üzerine Kûfelilere “Bu aşırılarınızın işini halletmedikçe sizin için benim yanımda rızık ve eman yoktur.” diyerek Irak’tan neş’et eden bu akımın yine Iraklılarca bertaraf edilmesini istemişti. Hz.Muâviye’nin verdiği bu görevi kabul eden Hz. Ali taraftarlarının bu tavrı Hâricîler tarafından hayret ve öfkeyle karşılandı. Onlar Bu düşmanlığa bir anlam veremiyor ve iki tarafında düşmanı olan Hz. Muâviye ile aralarından çekilmeleri için onları ikna etmeye çalışıyorlardı. Bu ikna çabaları bir işe yaramadı.209 Muâviye’nin bu konuşması sonucu bazı kabileler Hâricîler arasındaki kendi mensuplarını geri çekmişlerdi. Hâricî lider Ferve b. Nevfel bunlar arasındaydı.210 Hâricîler Ferve b. Nevfel’in yerine Abdullah b. Ebî’l-Havsa’yı lider olarak seçtiler. Ancak yeni liderleri Abdullah da dahil olmak üzere Hâricîlerin büyük çoğunluğu Kûfelilerce öldürüldüler.211

207 _{Aycan, İrfan-Sarıçam, İbrahim, Emevîler, Ankara, 1993, s.13} 208 _{İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 22.}

209 _{İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 409; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 22.} 210 _{İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 409.}

Hâricîler tekrar toplanarak Havsere b. Vedda’yı lider seçip ayaklandılar. Bu isyan hareketi Abdullah b. Avf b. Ahmer tarafından bastırıldı.212

Hz. Muâviye Kûfe’ye vali olarak Muğîre b. Şu’be’yi bırakarak Şam’a geçti. Muğîre b. Şu’be’nin bütün hoşgörülü siyasetine rağmen isyanlar artarak devam etti. O fiiliyata geçmeyen her türlü düşünceyi serbest bırakıyordu. Buna rağmen daha önce kabilesi tarafından alıkonulan Ferve b. Nevfel, Kûfe yakınlarında taraftarlarıyla tekrar ayaklanmıştı. Bu ayaklanma sonucunda isyancılar öldürülmüştü.213

Şebib b. Becere el-Eşcaî’nin, Kûfe’de çoluk-çocuk demeden insanları öldürmesi ve ayaklanması aynı şekilde kanlı bir biçimde bastırılmıştı.214 Hâricîlerin Kûfe’de işledikleri cinayetler yüzünden halkın can güvenliğinin kalmadığı, bu sebeple Hâricî görüşte olanların veya ayaklanma hazırlığında olanların ihbar edildiği rivâyet edilmektedir.215

Muğîre b. Şu’be döneminde Ebû Meryem, siyahî ve azatlı köle olan Ebû Leyla ve Müstevrid b. Alkame ile Muaz b. Cüveyn’in isyan hareketleri olmuş ve bu isyanlar bastırılmıştı. Hâricî isyanları zamanla Kûfe dışına taşmaya başlamış ve Basra’da Sehm b. Galib isyan etmiştir.216

45/665 yılında Abdullah b. Âmir Basra valiliğinden azledilerek yerine Ziyad b. Ebîh tayin edildi.217 50/670 yılında Muğîre b. Şu’be’nin vefatıyla Kûfe de Ziyad’a bağlandı.218 Ziyad’ın bu valilikleri esnasında en çok üzerinde durduğu husus Hâricîlerin devlet ve şehir halkı üzerinde tehlikeli olmaya başladıkları an ortadan kaldırılmaları olmuştur. Ziyad’ın emri Hâricîlerin öldürdükleri gibi öldürülmeleri, vazgeçenlerin ise para ile ödüllendirilmeleriydi.219 Ziyad, Hâricîlerin Basralılar ve Kûfelilerce halledilmesini istiyor, aksi halde onlara maaşlarının kesileceğini söylüyordu. Bu tehdidin sonucu Basra’da ayaklanan Gureyb ve Zehhaf isimli Hâricîler Basralılarca öldürülmüştü.220 52/672 yılında Kûfe’de Ziyad b. Hırraş el-Iclî ve Tay kabilesinden Muaz isimli Hâricîlerin başlattıkları isyan bastırılmıştı.221 55/675 yılında valiliği üslenen Ubeydullah b. Ziyad da Hâricîlere aynı sertlikte davranmış, bütün isyanları kanlı bir şekilde bastırmıştı.222 58/678 yılında Tavaf b.

212 _{Halife, a.g.e., 153; İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 410.}

213 _{İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 411; Lammens, H., “Muğira b. Şu’ba,” İA, İstanbul, 1979, VIII, 450.} 214 _{Halife, a.g.e., 157; İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 412.}

215 _{Aycan, İrfan-Sarıçam, İbrahim, a.g.e., 16.}

216 _{Halife, a.g.e., 153; İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 413-417.} 217 _{İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 447; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 29.}

218 _{Taberî, a.g.e., IV, 174; İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 461; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 32.} 219 _{Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, s.294.}

220 _{Taberî, a.g.e., IV, 177; İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 463.} 221 _{İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 493-494.}

Allâk ve Evs b. Kaab daha sonra da Ebû Bilal Mirdas b. Udeyye taraftarları ile isyan etmişler, bu isyanlar onların öldürülmeleriyle bastırılmıştı.223

Hz. Muâviye döneminde Hâricî ayaklanmalarına tepki Muğîre b. Şu’be’nin görev yaptığı dönemde biraz daha ılımlı iken, Ziyad ve oğlu Ubeydullah döneminde sertleşmiş ve hiçbir ayaklanmaya müsamaha ile yaklaşılmamıştır.

Hz. Ali ve taraftarları ise imamlarının öldürülmesiyle savaş ve mücadelenin yorgunluğu ile bütün hislerini içlerinde taşıyarak Hz. Muâviye dönemine girmişlerdi. İlk tepki Hz. Hasan’ın idareyi Muâviye’ye devretmesiyle ortaya çıktı. Bu durum Hz. Ali’nin bazı taraftarlarınca hoş karşılanmadı ve bu konuda mücadeleden kaçtığı için Hz. Hasan’ı kınadılar. En sert tepkiyi de Basra’da Umran b. Eban göstermişti. Şehri ele geçirerek Hüseyin b. Ali’yi halife olarak başa geçmesi için çağırmıştı. Ancak bu isyan Busr b. Ebî Ertat tarafından etkisiz hale getirildi.224

Hz. Muâviye’nin hilâfetinin başında karşılaştığı bir sorunda, Faris’te Hz. Ali adına direnen Ziyad b. Ebîh’di. Neticede Ziyad, Muğîre b. Şu’be’nin girişimleriyle Hz. Muâviye’nin tarafına geçmiş ve onun kudretli valilerinden biri olmuştu. Basra ve Kûfe’nin idaresi kendisine verilmişti.225 _{Hâricîlerin, kendileri karşısında duran Hz. Ali taraftarlarına}

duydukları hayret ve öfkeyi, Ziyad vali olunca ona karşı eski arkadaşlarının duymaları gayet normaldi.

Ziyad eski arkadaşlarını hal ve hareketlerinde dikkatli olmaları konusunda uyarmış, hatta onlardan bazılarını cezalandırmıştı. Ziyad’ın Hz. Ali taraftarlarından idam ettiği ilk kişi Evfâ b. Hısn’dır.226 Ancak Hz. Ali taraftarı ile Hz. Muâviye tarafı arasındaki ilişkileri koparan Hucr b. Adiy’in öldürülmesi hadisesi olmuştur. Devlete karşı olmak, halifeye lanet okumak, arkadaşlarını harbe ve fitneye davet etmek gibi suçlardan dolayı Hucr ve arkadaşlarının öldürülmesi bir dönem yumuşamaya giden ilişkileri artık onarılamaz bir şekilde koparmıştı.227 Hz. Muâviye gerek Hâricî ayaklanmalarından gerekse Hz. Ali taraftarlarının isyanlarından valileri sayesinde çok etkilenmeden yönetimini sürdürmüştü. Zaman zaman alınan sert önlemler insanları daha fazla isyana teşvik etse de bu durumdan taviz verilmemiştir.

223 _{İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 514-517.}

224 _{Aycan, İrfan-Sarıçam, İbrahim, a.g.e., 18.}

225 _{İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 461; İbn Kesîr, a.g.e., VIII, 32.} 226 _{İbnü’l Esîr, a.g.e., III, 462.}