Osmanlıları, Son Abbasi hilafetinin merkezi olan Irak’ı fethetmeye iten sebeplerinden biri de, I. Selim’in başlattığı siyaseti genişletip tamamlamayı çok arzu ediyor olmalarıydı. Özellikle Şam ve Mısır, 1516-1517 yılları arasında fethedildikten sonra tüm Doğu Arap ülkeleri Osmanlı Devleti yönetimine boyun eğdi ve Safevilerin Irak’ı ele geçirme girişimlerine engel oldu93.
Buna karşılık Şah Tahmasb, Anadolu’da huzuru bozmak için faaliyetlere girişti. Bu bağlamda Sivas güzergâhının doğusu ve Ankara’nın batısındaki Yozgat şehrinde yaşayan ve Baba Zünnun isimli şahısın liderlik yaptığı bazı Türkmen kabileleri 1526 yılında kışkırtmaya çalıştı. Aynı şekilde 1527 yılında Kalender Çelebî önderliğinde Anadolu’nun tepesi sayılan ve Karaman’ın kuzeyinde bulunan Konya’da ve
90 Özberan, Salih, El-Etrakü’l-Osmaniyyun ve-l-Burtugaliyyun fil-Haliçi’l-Arabi 1534-1581, Çev.
Abdulcebbar Naci, El-irşad Basımevi, Bağdat, s.27; John,Gordon Lorimer, Delilu’l-haliç,Tarih Bölümü, C.1, s.10.
91 Araştırmacılar Grubu, El-ırak fi-t’tarih, Daru’l-Hürriye Basımevi, 1. Baskı, 1983, C.1, s.575. 92 Özberan, a.g.e., s.27.
93 Kılıç, a.g.e., s.126-128; Osmanlı-Satevi MücadelesiAbdulkarim, Rafık, El-Arap ve-l-Osmaniyyun 1516-
Adıyaman’ın batısında Ceyhun Nehri üzerindeki Maraş şehrinde de benzer ayaklanmalar meydana geldi94.
Kendisinden önce Babası Şah İsmail Safevî gibi, oğlu Şah Tahmasb da Avrupalı ülkelerle yapılan bir dizi siyasi ve askeri anlaşmalara güvenmeye başladı95. Osmanlılar,
Şah Tahmasb ile kendileriyle savaş halinde olan İspanya Kralı V. Karl (Charles) arasındaki iyi ilişkilerden duyduğu memnuniyetsizliği ortaya koyuyordu. Şah Tahmasb, iki taraf arasındaki dostluk ilişkilerini güçlendirmek ve Osmanlı devletinin karşısında durmak için 1529 yılında V. Karl’ın temsilcilerini kabul etti96. Osmanlılar, buna
misilleme olarak Gelibolu’daki İranlı esirlerin idam edilmesi talimatını verdi ve Kanunî Sultan Süleyman, İran’ın doğusunda yer alan Özbekleri kışkırtıp kendilerini Safevîler’e karşı ittifak yapmaya çağırdı97.
Kanunî Sultan Süleyman, 1533 yılında Habsburg Devleti ile bir barış anlaşması yaptı. Sonuç itibariyle güdülen ittifak ve komplo siyaseti, süregelen şiddetli savaşın kazanılmasına zemin hazırladı ve neticede Osmanlılar, 1534 yılında Bağdat’a girdi98.
Safevilerin, Bağdat’ta bazı Sünniler üzerinde baskı politikaları uygulamaları üzerine, kendilerini onların hegemonyasından kurtarmak üzere Kanunî Sultan Süleyman’dan yardım çağrısında bulundular99.Bu bağlamda Şeyhülislam İbn Kemal de
sultana, Safevîler’in üzerine gitme konusunda telkinlerde bulunuyordu100. Özellikle
Ağalar, Kanunî Sultan Süleyman’a, Safevîler’le savaşıp onları ezip geçmesi ve babası I. Selim’in izinden gitmesi yönünde sürekli konuşmalar yapıyorlardı101.
94 Ali, Şakir Ali, Velayetü’l-Musul fi’l-Karni’s-Sadis fi Evzaiha’s-Siyasiye ve’l-İdariye ve’l-İktisadiye,
Musul Üniversitesi, 2006, s.73.
95 Hüseyin, Muhammed el-kahvati, Tarihu’l-Irak Beyne’l-İhtilaleyn El-Osmaniyyeyn El-Evvel ve’s-sani
1534-1638, Bağdat Üniversitesi, 1975, s.85.
96 Nezar, Abdullatif El-Hadisi, El-Hudud Eş-Şşarkiyye li’l-Vatan El-arabi, Tarihi Araştırma, Daru’l-
Hürriyye Basımevi, Bağdat, 1981, s.122.
97 Ala, Musa Kazım Nevres, el-Irak fi’l-Ahd el-Osmani Dirase fi’ilakat es-Siyasiye 1700-1800, Daru’l-
Hürriyye Basımevi, Bağdat, 1979, s.124.
98 Seyyar, Kevkeb el-Cemil, Hisarü’l-Musul es-Siraü’l-İklimi ve’n-Hidar Nadir Şah, el-Cumhur Basımevi,
1. Baskı, Musul, 1990, s.74.
99 Bedreddin, el-Hususi, Dirasat fi Tarihi’l-Haliçi’l-Arabi’l-Hadis ve’l-Muasir, Matbaat Darü’l-Reiyu’l-
Am, Kuveyt,1978, s.147.
100 Ahmed, Sıdki Şukeyrat, Tarih Müesseset Şuyuh El-İslam fi El-Ahd El-Osmani 1425-1922, Ürdün, s.362. 101 Harold, Lamb, Süleyman El-Kanuni Sultan Eş-Şark El-Azim, Çev. Şukri Mahmud Nadim, Bağdat, 1961,
Gerçekte Irak’a düzenlenen seferin asıl sebebi bunlar değildi. Bu seferin asıl nedeni, bazı yöneticilerin devlete bağlılıklarını bırakarak diğer devlete sığınmalarında yatmaktaydı. Yani valiler, efendilerine ihanet etmekteydiler. Bunlardan birisi Bitlis Emiri Şeref Han idi102. Kendisi 1532 yılında Osmanlılardan askeri destek almış,
ardından hıyanet ederek Osmanlılara olan bağlılığını bozup Safevî kralı Tahmasb’a sığınmıştı103.
Diğer taraftan Zülfikar adında bir Kürt kabile reisi, bu çalkantılı durumdan istifade ederek Irak’ın kuzeyinde Safevî hükümdarı İbrahim Han’a karşı bir devrim başlattı. Özellikle Safevî otoritesinin Bağdat’ta zayıflaması ve Osmanlının bölgede etkinliğini göstermesi sonucu Irak’ın merkezi, genel olarak kuşatma altına alındı104.
İbrahim Han, (1508-1524) ölümüyle sonuçlanan ayaklanmayı bastırmak ve Zülfikar ile savaşmak için Bağdat’tan çıkmak zorunda kaldı. Bağdat, yöneticisiz kaldı105. Dahası
İbrahim Han’ın çocukları da yurtlarından çıkarıldıktan sonra Bağdat kalesinde etrafları kuşatıldı. Teslim olmalarına rağmen öldürülme emri verildi106. Bağdat’a girişi esnasında
halk tarafından herhangi bir direnmeye rastlanmadı107.
Zülfikar Han, Safevî devletiyle boy ölçüşemeyeceğini anlayınca yardım istemek üzere Kanunî Sultan Süleyman’a iki elçi gönderdi108. Zülfikar Han, Osmanlı Sultan’ına
bağlılığını bildirdi109. Özellikle minberlerde adına hutbe okuttu, para bastırdı110. Belli ki
bunları Bağdat’ta başlattığı istiklal mücadelesinde Osmanlı devletinin desteğini almak için yapıyordu. Halkın desteğini aldıktan sonra Zülfikar Han, Safevî devletinin zülüm ve taşkınlıklarına son verdi. Safevî devletinin 1530 yılında Irak’tan çekilişi, Tahmasb’ın hoşuna gitmedi ve küçük yaşına rağmen –ki yaşı 16 idi- Kirmanşah güzergâhı üzerinden
102 Muhammed, Emin Zeki, Hülaset Tarih El-kurd ve kürdistan, Birinci Bölüm, s.257.
103 Andre, Klo, Süleyman El-Kanuni, Çev. Beşir bin Selame, Darü’l-Cil, 1. Baskı, Beyrut, 1991, s.153. 104 Abdulkarim, Rafık, El-Arap ve-l-Osmaniyyun 1516-1916, s.66.
105 Ali, Zarif El-Azami, Muhtasar Tarih Bağdat, Matbaatü’l-Fırat, Bağdat,1926, s.172.
106 Şeref Han, Bitlisi, Şerefname, Çev. Muhammed Ali Avni, Dar İhya El-Kutup El-Arabiyye, 1985, C.1,
s.154.
107 Tarık, Ahmed Şeho El-Hestiyani, Hareket Zülfikar El-Kurdi 1524-1530 Safha Matviyye Fi Tarih El-
kurd Fi Bağdat, Mecellet Nojin, El-İmadiyye, 2008, s.52.
108 Ali, Zarif El-azami, Muhtasar Tarih Bağdat, s.173.
109 Riçard, Kok, Bağdat Medinetü’s-selam, çev. Fuad Cemil, Mustafa Cevad, Metbaat Şefik, 1.Baskı,
Bağdat, 1962, C.1, s.315.
110 Abbas, El-Azzavi, Tarih El-Nukud El-Irakiyye Lima ba’de’l-Uhud El-abbasiyye 1258-1917, Maarif
hızlı bir şekilde Bağdat’a hareket etti. Ne var ki yapılan onca saldırı ve hücumlar bir sonuç vermedi. Çünkü Zülfikar Han Bağdat’ı çok önce ele geçirmiş, savunurken de metanet göstermişti111. Bu yüzden Kanunî Sultan Süleyman, Zülfikar Han’ı, emirlerini
uygulasın diye 12 Nisan 1529 yılında Bağdat’ın sancaktarı yaparak metalik kubbeden yapılmış gümüşten bir Ser-âlem verdi. Ser âlem, parlak ipek kumaştan yapılmış 12 arşın boyunda olur ve Bayrak direğine bağlanırdı. Daha sonra Kanunî Sultan Süleyman ona renkli kumaştan yapılmış iki kaftan daha gönderdi112.
Tahmasb’ın kışkırtma ve tahriki neticesinde Zülfikar Han yatağında sırt üstü uzanmışken Ali Bey ve Ahmet Bey isimli iki kardeşi tarafından gafil avlanarak öldürüldü113. Neticede savaşta bileğini bükemedikleri adamı, ihanetle ortadan
kaldırdılar114. Suikastı gerçekleştiren iki kardeş, Tahmasb tarafından bazı hediyeler ve
idarî makamlarla ödüllendirildi. Mehmet Han Tekeli, Safevîler tarafından 1530 yılında Bağdat valisi tayin edildi. Kendisi Türkmen kökenli olup Anadolu’nun Teke bölgesinden olan bir emirdi. Mehmed Han’ın Bağdat valiliği, Osmanlı ordularının 1534 yılında Bağdat’ı işgal etmelerine değin sürdü115. Ayrıca Mehmed Han’a Halifetü’l-
Hülefa lakabı verildi. Kerkük Sufi Kulher’e ile Bandlicin livasına (sancak) Gazi Han
atandı. Irak’ın güneyinde yer alan Merkez Cevazir livasına Kansu Bey, Hille livasına ise Seyyid Bey atandı116.
II. IRAKEYN SEFERİ ÖNCESİ GELİŞMELER
Bu bölümde, Bağdat Valisi Zülfikar Hanın Osmanlı Devleti’ne bağlanma isteği, Bitlis Yöneticisi Şeref Han’ın Şah Tahmasb’a ve Azerbaycan Valisi Ulama Han’ın Kanûnî Sultan Süleyman’a ilticası, Irakeyn seferi öncesi Avusturya ile barış antlaşması’nın yapılması, Osmanlı Devleti’nin İran üzerine yürüme hazırlıkları, üzerinde duracağız.
111 Stivin, Lonkrik, Erbaet Kurûn Min Tarih El-Irak El-hadîs, (çev. Caafar El-hayyat,) 6. Baskı, 1985, s.35. 112 Halil, Sahillioğlu, Min Tarih El-Aktâr El-Arabiyye Fi El-Ahd El-Osmani, İstanbul, 2000, s.508.
113 Murtaza Efendi, Nazmi Zâde, Gülşen-i Hulefâ, Çev. Ala Musa Kazım, Necef, 1976, s.188. 114 El-Kahvati, Tarihu’l-Irak Beyne’l-İhtilaleyn El-Osmaniyyeyn El-Evvel ve’s-sani 1534-1638, s.82. 115 Abdulemîr, Er-Refî-i, El-Irak Beyne’s-Sukût Ed-devletü’l Abbasiyye ve Sukût Ed-Devletü’t- Osmaniyye,
Şeriketü’l Binâ li’t-Tibaa, 1. Baskı, Bağdat, C.1, s.74.