G. Sultan Süleyman’ın Irak Seferine Karşı Yerel Güçlerin Konumu
3. Osmanlı Seferi Karşısında Aşiretlerin Konumu
Osmanlılar, 1534’te Bağdat’a girdiklerinde, Basra, El Ahvaz ve El Cezayir’deki Arap aşiret liderlerinden, -kendilerine dost olan bu kabilelerin işlerine müdahale etmeyen bir siyaset izledikleri göz önünde tutulursa- onlarda sadece kâğıt üzerinde bir bağlılık sözü almıştı. 339
Ancak bazı politik ve ekonomik gelişmeler nedeniyle söz konusu siyasetin seyri, özellikle Basra ve Cezayir’in doğrudan kontrol altına alınmasıyla değişti. Bunun sonucunda, Cezayir’deki Ulyan Hanedanı ile Basra’daki Meğamis Hanedanı, 1946’da bölgeyi yönelen Osmanlı işgal kuvvetlerine karşı halkı devrim yapmaya çağırdı. Zira Arap kabileleri, doğası gereği ne olursa olsun herhangi bir hükümete, özellikle de yabancı otoritelere boyun eğmeyi kabullenmezlerdi. Bölgelerin bölünüp askeri feodalite şeklinde orduya dağıtıldığında ve kendi sahip oldukları vergilerin ve kontrolün, kendi üzerlerine uygulandığında bunu çok daha şiddetli bir şekilde karşı çıkarlardı.340
337 Tarık, Nafi-i El-Hamdani, İmaret Âl-Meğamis El-Arabiyye Fi’l- Basra, s.14.
338 İbrahim, Huri Saltanat Hürmüzü’l Arabiyye Ala’l Haliçü’l Arabi, Kutubu’l-Abhas, Resü’l-Hayme, 1999,
s.125.
339 Albert, Horani, El-Fikri’l- Arabi Fi Asri’n- Nahza 1798-1939, Çev. Kerim Askul, Darü’n-Nahza Li’
Tibaatü Ve’n-Neşir, Beyrüt, 1968, s.47.
SONUÇ
Kanûnî Sultan Süleyman Osmanlı Devleti’nin hükümdarı iken İran’da Safevi Devleti vardı ve bu devletin başında Şah Tahmasb bulunuyordu. Kanunî Şah Tahmasb’ın idresinde bulunan Safevi Devleti üzerine ayrı ayrı zamanlarda üç büyük sefer düzenledi. İşte bu seferlerden ilki kaynaklarada Irakeyn Seferi olarak zikredilmektedir.
“Irakeyn” kelimesi Arapça bir kelşme olup ‘İki Irak’ demektir. Bundan ‘Irak-ı
Arab’ denilen Bağdat ve çevresi ile, ‘Irak-ı Acem’ diye isimlendirilen Bağdat’ın
kuzeybatısıdır. Bu bölge Hemedan’dan başlayarak Tebriz, Musul ve çevresini içine alan çoğrafyayı kapsar
Bu sefer Osmanlı ordusunun doğuda yaptığı en büyük ve süresi en uzun olan askeri harekatlarından biridir. Seferde Kuzeybatı İran tarafıyla Bağdat ve çevresine girilmesinden dolayı, buna lrakeyn (iki Irak) Seferi denilmiştir. Bu sefer, Çaldıran Savaşı'nın (1514) akabinden geçen yirmi yıla yakın bir aradan sonra Osmanlı Devleti- Safevi çatşmasını tekrar başlatmıştır. Bu seferin yapılma amacı, sadece doğu sınırlarının muhafazı etmek değildir. Asıl amaç Sünni dünyasının temsilcisi olma misyonlarını dini kökleştirmek ve kendileriyle boy ölçüşmeye kalkan Safeviler'i tamamen ortadan kaldırmaktır.
Bu sefer Kanûnî’nin bilfiil iştirak ettiği altıncı seferdir. İran üzerine yapılan bu büyük sefer, Osmanlı Devleti için maddi-manevi birçok yararlar sağlamıştır. Bu sefer sonrası Devletin siyasi ve coğrafi nüfuzu artmıştır. Anadolu'da birlik ve bütünlük sağlanmıştır. Bağdat’ın yanı sıra Irak-ı Arap’ta bulunan birçok şehir ve kasabalar Osmanlı hakimiyetine aalınmıştır.
İstanbul’dan başlayan Kanûnî’nin bu seferi 1 yıl 6 ay 27 gün sürerken, Veziriazâm İbrahim Paşa'nın gidiş ve dönüşü toplam 2 yıl 2 ay 18 gün sürmüştür.
Irakeyn Seferi’nin sonucunda; Irak-Arab’ı Osmanlı Devleti’ne dahil olmuştur. Van ve Erciş dışında kalan Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu'daki bütün il ve ilçeler tamamen Ossmanlı devlete bağlanmıştır. Kafkaslar’dan Basra'ya kadar bölge İran'a kapatılmıştır. Azerbeycan geçici bir müddet içinolarak ele geçirilmiştir. Erzurum
Beylerbeyliği’nin kurulmuştur. Ulama Paşa ve Tekelü ümarasının ekseriyeti Osmanlı‘ya tabi kılınmıştır. Safeviler belirli bir sınır bölgesi dışında tutulmuştur. Türkiye'nin Kafkasya sınırı teminat altına alınmıştır.
Diğer yönden, Kanûnî çok arzu ettiği halde Şah Tahmasb’ı bir türlü yakalayamamış ve onunla bir meydan savaşı yapamamıştır. İstanbul’a dönmek üzere 27 Ağustos 1535 de Tebriz’den hareket etmiştir.. Dönüş esnasında Erciş, Adilcevaz ve Ahlat, Bitlis, Erzurum güzergahını takip etmiştir.
Erciş, Osmanlı ordusunun ayrılışından sonra Safevilere geçmiştir. Şah Tahmasbın atlı müfrezeleri, Osmanlı Ordusu’nun dönüşü esnasında orduyu taciz edici hareketlerde bulunmuşlarsa da bir sonuç alamamışlardır.
İstanbul’a dönüş esnasında Kanûnî, 20 Ekim 1535 tarihinden itibaren yirmi iki gün Diyarbakırda kalmıştır ve bu zaaman zarfında Safevîlere karşı bir takım tedbirler almıştır. Yine Diyarbakır’da Anadolu ve Rumeli askerlerini terhis eylemiştir. 5 Kasımda Cuma Selamlığına çıkmıştır. 16 Kasımda Urfaya gelen Padişah, 24 Kasımda Halep Şehrine ulaşmıştır. İstanbul’a dönüş tarihi ise 9 Ocak 1536’dür.
Irakeyn seferinde, coğrafî bölgenin dağlık ve geniş olması, seferi güçleştirdiğinden, ağır silahlar, mühimmat, iaşe, eşya, top ve cephâne naklinde ciddi zorluklarla karşılaşılmıştır. Bunun sefer sonucunda, otuz bin kadar insan, yirmi bin kadar hayvan ve yüz büyük çaplı top zayiatı olmuştur .
Diğer taraftan, Doğu bölgesinde hiç bir zaman sukunet sağlanamamıştır. Bu bölge Şah Tahmasb tarafından devamlı yakılıp-yıkılmış, taş taş üstünde bırakılmamıştır. Bitki, hayvan, ağaç, ekin vs. telef edilmiştir. İnsanlar göçe zorlanmış, arazi ıssız ve verimsiz hale getirilmiştir. Şah Tahmasb’ın amacı, Osmanlı ordusunun bölgeyi terk etmeye zorlamaktı. Şah Tahmasb, doğrudan Osmanlı ordusunun karşısına çıkmıyor, kaçmak suretiyle gücünü muhafaza etmeyi başarıyordu. Osmanlı ordusu fethettiği yerden ayrılınca hemen oraaya saldıyor ve geri alıyordu. Bu taktikle Azerbaycan Eyaletini, Van ve Erciş kalelerini kolayca yeniden ele geçirmiştir. Bu ve benzer sebeplerle seferin asıl gayesi olan Safevî tehlikesini ortadan kaldırma ve yakın doğuda hâkimiyeti rakipsiz olarak sağlama gerçekleştirilememiştir. Diğer yönden her iki devlet arasında kalıcı bir
anlaşma sağlanamamış, Kanûnî, Şah Tahmasb’ın üç ayrı zamanda barış için gönderdiği elçileri O’nu samimi bulmadığı için reddedilmiştir. Çünkü Şah Tahmasb dara düşünce elçi gönderiyor, sonra da bundan vazgeçiyordu.
Bu tarihi sefer, Kanûnî’yi Avrupa topraklarında yapmakta olduğu fütûhâtlardan da alıkoymuştur. Irakeyn Seferi sonucunda da Osmanlılarla Safevîler arasında yine barış sağlanmadı gibi her iki devlet de karşılıklı mücadeleden vazgeçmedi. Bağdat Seferi sonucu, Osmanlı Devletinin, Şattül-Arap ve Basra üzerindeki gücü arttı. Hatta Mısır’da Süveyş Limanı, Kızıldeniz, Basra Körfezi ve Hint Denizi Osmanlıların nüfuzu altında idi. Kanûnî’nin nâmı Hin’de Sin’de kadar gitmiştir.
İslâm alemi Kanûnî Sultan Süleyman’ı, Müslümanların halifesi ve yer yüzündeki hâmisi, sığınılacak kapısı kabul ederken, Osmanlı Devletini de halifenin yönettiği bütün Müslümanların güven kapısı, İslâm âleminin her sıkıntısının çözüme kavuşturulduğu bir Cihan Devleti kabul etmekteydi.
BİBLİYOĞRAFYA
Abdulhakim, Mansur, es-Sultan Süleyman el-Kanunî, Darü’l-Kitabü’l-Arabi Li’n-Neşr, 1. Baskı, Kahire, 2013, C.1.
Abdülhekim Murtaza, Avraq Bağdat, Kahire 2003.
Abdulkadir En-Neccar, Mustafa, Et-Tarihü’s-Siyasi Li-ilakatü’l-Irak Ed-düveliye Bi’l-
Haliçi’l-Arabi, Matbaat Camiatü’l-Basra, Basra, 1975.
Abdullatif El-hadisi, Nezar, El-Hududu’ş-Şarkiyetü li’l-Vatani’l-Arabi, Tarihi Araştırma,Daru’l-Hürriye, Bağdat, 1981.
Abdulazizi El Duri, “Bağdat”, DİA, C.IV, İstanbul 1986.
Adamov, Aleksender, Velayetü’l-Basra Fi Maziiha ve Haziruha, Çev.Haşim Et-Tikriti, Matabiü’t- Talimü’l-Âli Li’l-Basra, Basra, 1989, C.2.
Afyoncu, Erhan, Muhteşem Süleyman, Kanûnî Sultan Süleymanve Hürrem Sultan, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2011.
Ahmed Et-Temimi, Hamid, El-Basratü Ve’s-Siyasetü’l-Osmaniye Fi’l-Haliçi’l-Arabi
1546-1871, Mecellet Adâbü’l-Basra, Sayı.31, 2001.
Ahmed Hureydi, Salah, Dirasat fi tarihü’l-Arapü’l-Kadim, Ayn li’d-Dirasat ve’l- Buhusü’l-İnsaniye ve’l-İctimaiye, 2005.
Ahmed İyas, Muhammed, Bedayiü’z-Zuhur Fi Vekayiü’d-Duhur, El-Matbaatü’l- Emiriyetü’l-Kubra, Kahire, 1961, C.9.
Ahmed Şeho El-hestiyani, Tarık, Hareket Zülfikar El-kurdi 1524-1530 Safha Matviyye
Fi Tarih El-Kurd Fi Bağdat, Mecellet Nojin, El-imadiyye, 2008.
Ahmed Yaği, İsmail, Ed-Devletü’l-Osmaniyye Fi’t-Tarihi’l-İslami’l-Hadis, Mektebetü’l -Abikan, 1. Baskı, Riyad, 1996.
Ak, Çoşkun, Muhibbi Divanı-İzahlı Metin-Kanunî Sultan Süleyman, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987.
Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, c.I-IV, Fey Vakfı, İstanbul, 1990-1993.
Andre, Clot, Kanûnî Süleyman, Çev. El Beşir b. Selame, 1.Basım, Daru’l-Cil, Beyrut, 1991.
Asrar, N. Ahmet, Kanûnî Sultan Süleyman Osmanlı Dini Siyaseti, 2. Baskı, Hilal Yayınevi, İstanbul, (t,y)
_________ , Kanûnî Sultan Süleyman ve İslam Alemi, 2. Baskı, Hilal Yayınları, İstanbul, (t.y.),
Atalar, Münir, Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümayun ve Surre Alayları, D.İ.B. Yayınları, Ankara, 1991
Bahadıroğlu, Yavuz, Muhteşem Osmanlı Kanunî Sultan Süleyman, Nesil Yayınları, İstanbul, 2010.
Balcıoğlu, Tahir Harimi, Türk Tarihinde Mezhep Cereyanları, Kanaat Kitabevi, Ankara, 1940.
Baron Joseph Von Hammer Purgstall, Osmanlı Devleti Tarihi, (Sultan IV. Murad’ın Cilusundan Vefatına Kadar 1032-10949/1623-1640), c.IV, Üçdal Neşriyat, Tasvir Matbası, İstanbul, 1985.
Bin Beke Bey, Memun Bey, Muzekkerat, Çev. Muhammed Cemil, Matbaatü’l- Mucammaü’l-İlmi’l-Iraki, Bağdat, 1980.
Bitlisi, ŞerefHan, Şerefname, Çev. Muhammed Ali Avni, Dar İhyaü’l-Kutubu’l- Arabiye, 1985.
Buşurub, Ahmed, Musahemetü’l-Vesaikü’l-Burtugaliye Fi Kitabet Tarihü’l-Gezvü’l-
Burtugali Li-Sevahili’l-Magrib Ve’l-Bahrü’l-Ahmar Ve’l-Haliçü’l-Arabi,
Mecelletü’l-Vasika, Bahreyn, 5.yıl, El-aded 10, 1987.
Celalzâde Koca Nişancı Mustafa Çelebi, Selim-nâme (Mesâsir-i Selim Hânî), Haz. Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar, Baskı, K.B. Yayınları, Ankara, 1990. _________ , Tabakatü’l-Memalik fi Derecati’l-Mesalik, Fatih Kitaplığı, Nr. 4423
(Türkçe Yazma) Süleymaniye Ktb., İstanbul, (t.y.)
Celalzade Salih Çelebi, Hadikatü’s-Selatin (İnceleme-Metin), Haz. Hasan Yüksel, H. İbrahim Delice, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2013.
Cevad Merze, Munzir, Bağdad ve Hakimuhâ Abre’l-Usûr 1424-2003, Matbaatü el- İzzî’l-Hadîse, Necef, 2007.
Cevad, Mustafa ve Suse, Ahmed, Delilü-Haritatü-Bağdad, Matbaatü’l-Mucammai’l- İlmi El-Iraki,Bağdat, 1958.
Cevad, Mustafa, Müvcezü Tarihü’t-Türükman Fi’l-Irak, 1. Baskı, 1958.
Danışman, Zuhuri, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, I-XIV, Yeni Matbaa, İstanbul, 1965. Danişmend, İsmail Hamdi, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I-IV, Türkiye Yayınevi,
Demirtaş, Funda, Şehzade Mustafa’nın Öldürülmesi-Tahlili Bir Yaklaşım-Erciyes Ü. İlahiyat Fak. Dergisi, Bilimname XV/IL 2010/1, 205-227.
Downey, Fairfax, Soliman le Maganifique (Kanunî Sultan Süleyman), Çev. Enis Behiç Koryürek, 1. Baskı, M.E. Basımevi, Ankara, 1950.
Dyurant, Vıl, Kissatü’l-Hazara, Çev. Zeki Necib Mahmud, Darü’l-Cil, Tunus-Beyrut, C.26.
Ed-Durure, Ali, Tarihü’l-İhtilal El-Butugali Li’l-Katif 1521-1572, El-Mucamma Es- Sakafi, Abu Dabi, 2001.
El-Abbasi, Eş-Şeyh Abdulkadir Baş, El-Basratü Fi Edvariha’t-Tarihiye, Matbaata Darü’l-Basri, Bağdat, 1961.
El-Ahbabi, Nayif, El-Mevkifü’l-Arabi Ve’l-İklimi Mine’l-Heymeneti’l-Burtugaliye Fi’l-
Haliçi’l-Arabi 1507-1650, Yüksek lisans Tezi, Bağdat Üniversitesi-
Edebiyat Fakültesi, 1988.
El-Asali, Bassam, El-Kanunî El-Kaid, Darü’n-Nakkaş, 1.Baskı, Beyrüt, 1986.
El-Azzavi, Abbas, Mevsuatü Tarihü’l-Irak Beyne’l-İhtilaleyn, Ed-Darü’l-Arabiye Li’l- Mevsuat, C.4.
_________ , Tarihü’n-Nukudü’l-Irakiye Lima ba’de’l-Uhudü’l-Abbasiye 1258-1917, Maarif Bakanlığı, Bağdat, 1958.
El-Cemil, Seyyar, Bakaya ve Cuzurü’t-Tekvinü’l-Arabi’l-Hadis, El-Ehliye li’n-Neşri ve’t-Tevzii, Amman, 1997.
El-Cevahiri, İmad, Siraü’l-Küvvetü’s-Siyasiyye Fi’l-Meşrikü’l-Arabi, Musul, 1990, El-Halili, Caafar, Mevsuatü’l-Atabâtü’l-Mukaddese, 1.Baskı.
El-Histiyani, Tarık, Ed-Devletü’l-Osmaniyye Ve’l-Maşrikü’l-Arabi Fi Ahdi’s-Sultan
Süleyman El-Kanunî 1520-1566, Musul Üniversitesi, 2008.
El-Hususi, Bedreddin, Dirasat fi Tarihi’l-Haliçi’l-Arabi’l-Hadis ve’l-Muasir, Matbaat Darü’l-reiyi’l-Âm, Kuveyt,1978.
El-İzzi, Halid, El-Haliçü’l-Arabi Fi Mazîh-i Ve Hazirih, Matbaatü’l-Cahız, Bağdad, 1972.
El-Kâbi, Eş-Şeyh Fethüllah, Zadü’l-Müsafir Lehfetü’l-Mukim ve’l-Hazir, Matbaatü’l- Maarif, 2. Baskı, Bağdat, 1958.
El-kahvati, Hüseyin, “1534 yılında Kanûnî Sultan Süleyman’ın Bağdat’a Yönelişi”, el Mevrid Dergisi “Bağdat” Özel Sayısı, c.II, Sayı:4, 1979, S.73, Daru’Hürriyyeti’t-Tıbaa, Bağdat, 1979.
_________ , “Kanûnî Süleymanın Bağdat Seferi”, El Mevrid Dergisi, Cilt: 8, Sayı:4, 1979, Özel sayı.
_________ , Tarihu’l-Irak Beyne’l-İhtilaleyn El-osmaniyyeyn El-evvel ve’s-sani 1534-
1638, Bağdat Üniversitesi, 1975.
El-Karamanî, Ebu’l-Abbas, Ahbarü’d-Duvel ve Asârü’l-Üvel, Âlemü’l-Kutub Li’n- Neşr, Beyrut.
El-Kaysi, Abdulvehhab, Mevkifü’l-Osmaniyin Mine’l-Gezvü’l-Burtugali Li’l-Miyahi’l-
Arabiyye, Mecelletü’l-Haliçü’l-Arabi, Basra Üniversitesi, C.12, Sayı 1,
1980.
El-Kaysi, Envar, El-Haliçü’l-Arabi El-Ehemmiye Es-Stratijiye ve Melamihü’s-Siyeseü’l-
Burtugaliye, Mecelletü’l-Vasika, Bahreyn, Sayı 14, 1989.
El-Verdi, Ali, Lemehat İctimaiye Min Tarihi’l-Iraki’l-Hadis, Mektebetü’l-Hayderiye, 3.Baskı, C.1.
Emecen, Feridun, ‘Kanunî Sultan Süleyman Çağı ve Cihan Devleti’, D.G.B.İ.T., X. Zafer Matbaası, Çağ Yayınları, İstanbul, 1989, (sS. 313-382).
--- Osmanlı Klasik Çağında Savaş, Timaş Yayınları, !. Baskı, İstanbul 2010.
---DİA, “Süleyman I” md. C.38
Emin Zeki, Muhammed, Hülasetü Tarihü’l-Kurd ve Kürdistan, Matbaatü’s-Saade, Mısır, 1939.
Enderi Kalu, Süleyman El Kanûnî, (Kimlik ve modernite arasında karıştırmaya bir örnek) Çev. El Beşir b. Selame, I. Baskı, Daru’l-Cil, Beyrut, 1991.
Enis, Muhammed, Ed-Devletü’l-Osmaniye Veş’Şarkü’l-Arabi, Mektebet Anclo El- Masriye, Mısır, 1993.
En-Nebhani, Eş-Şeyh Muhammed, Et-Tuhfetü’n-Nebhaniye Fi Tarihü’c-Ceziretü’l-
Arabiye, Menşurat Merkez Dirasatü’l-Haliç,2. Baskı, Basra, 1980.
En-Nehrevani, Kotbe’d-Din, El-Alâm Bi-Alâmi Beytü’l-llahi’l-Haram, 3.baskı, Beyrüt, 1964.
Er-Refî-i, Abdulemîr, El-Irak Beyne sukûtü’d-Devletü’l Abbasiye ve sukûtü’d-devletü’l-
Osmaniye, Şeriketü’l-Binâ lit-Tibaa, 1.Baskı, Bağdat, C.1.
_________ , El-Irak Beyne Sukûtü’d-Devletü’l-Abbasiye ve S ukûtü’d-Devletü’l-
Osmaniye, Şeriketü’l-Binâ lit-Tibaa, 1.Baskı, Bağdat.
Eyyubi, Menakıb-ı Sultan Süleyman, Haz. Mehmet Akkuş, 1. Baskı, K.B. Yayınları, (1001 Temel Eser), Ankara,1991.
Faik, Süleyman, Tarihü’l-Muntefik, Çev. Muhammed En-Nasiri, Matbaatü’l-Maarif, Bağdat, 1961.
Falih El-Hamdi, Sabri, El-Bahreyn Hilale’s-Seytaratü’l-Burtugaliye 1507-1602, Mecelletü’l-Vasika, Sayı 34, 1998.
Ferid El-Muhami, Muhammed, Tarihü’d-Devletü’l-Aliyetü’l-Osmaniye, Darü’l-Cil, Beyrut, 1977.
Feridun Ahmet Bey, Münşeatü’s-Selatin, c.I-II, 2. Baskı, İstanbul, 1274-1275 h. Gökbilgin, M. Tayyip, “Süleyman I”,İ.A.,XI, M.E. Basımevi, İstanbul, 1970, (sS. 99-
155)
_________ , Arz ve Raporlarına Göre İbrahim Paşa’nın Irakeyn Seferindeki İlk
Tedbirleri ve Fütuhatı,, Belleten, T.T.K. Basımevi, S. 83, XXI, Ankara,
1957, (ss. 449-483).
_________ , Kanunî Sultan Süleyman, 2. Baskı, M.E.B. Yayınları, İstanbul, 1992. Gölpınar, Abdrulbaki, ‘Kızılbaş’, İ.A., VI, M.E. Basımevi, İstanbul, 1977, (sS.789-795). Grammont, Jean-Louis Becaue, Osmanlı İmparatorluğu Doruğu Olaylar (1512-1606)’
Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Çev. Server Tanilli, 1. Baskı, Say
Yayınları İstanbul, 1992, (ss. 171/194).
Gücüyener, Şükrü Fuad, Kanunî Sultan Süleyman, Ahmed Sait Matbaası, İstanbul, 1945.
Gündüz, Tufan, Şah İsmail md. TDV İslâm Ansiklopedisi, C.38, s.256 _________ , Tahmasb md., TDV İslâm Ansiklopedisi, C.39, s.413-415
Halil Ahmed, İbrahim, Tarihü’l-Vatanü’l-Arabi Fi’l-Ahdi’l-Osmani 1516-1916, Musul, 1985.
Halim, İbrahim, Tarihü’d-Devletü’l-Osmaniyyetü’l-Aliyye, Alemü’l-Kutub li’t-Tibaati ve’n-Neşri ve’t-Tevzi, 1. Baskı, 2002.
Hamed Sadun, Hamid, İmaretü’l-Muntefik Ve Eseruha Fi Tarihü’l-Irak 1546-1918, Darü Vail Li’t-Tibaati Ve’n-Neşir, 1.Baskı, Amman, 1999.
Hammer, Joseph Pustgall, Devlet-i Osmaniyye Tarihi, Terc. Mehmed Atâ, I-X, Selânik Matbaası, İstanbul, 1330 h.
Hammud Es-Sadun, Halid, El-Evza Fi Velayeti’l-Basra Hilale’l-Hukmü’l-Osmani’l-
Ahîr Ve’l-İhtilale’l-Biritani 1908-1918, Darü’l-Arabiyye Li’l-Mevsuat,
Harb, Muhammed, El-Osmaniyyun Fi’t-Tarih ve’l-Hazara, El-Merkezü’l-Masri Li’d- Dirasatü’l-Osmaniyye, Kahire, 1994.
Hilmi, M., Kanunî Sultan Süleyman’ın 1533-1535 Bağdad Seferi, Askeri Basımevi, İstanbul, 1932.
Horani, Albert, El-fikri’l-Arabi Fi Asri’n-Nahza 1798-1939, Çev. Kerim Askul, Darü’n- Nahza Li’t-Tibaati Ve’n-Neşir, Beyrut, 1968.
Huri, İbrahim, Saltanatü Hürmüzü’l-Arabiye Ala’l-Haliçü’l-Arabi, Kutubu’l-Abhas, Resü’l Hayme, 1999.
İbnü’l-Esîr, Ali Bin Ebi Kerem, El-Kamil Fi’t-Tarih, Darü’l-Kitabü’l-Arabi, Beyrüt, 1997, C.5.
İbrahim Eş-Şeyhli, Sabah, Dirasat An Tarihü’l-Haliçü’l-Arabi ve’c-Ceziretü’l-Arabiye, Basra Üniversitesi, 1985.
İpçioğlu, Mehmet, Kanunî Sultan Süleyman’ın Nahçıvan Seferi, Nobel Yayınları, Ankara, 2013.
---, Kanunî Sultan Süleyman Estergon Seferi 1543, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, S.X, İstanbul, 1990
İsmail Es-Sabbağ, Abbas, Tarihü’l-İlakatü’l-Osmaniyetü’l-İraniye, Darü’n-Nefais, 1.Baskı, 1999.
İvanof, Nikolay, El-Fethi’l-Osmani li’l-Aktari’l-Arabiye 1516-1574, 2.baskı, 2004. İyice, Semavi, “Budin ” md., DİA., C.6.
John, Gordon Lorimer, Delilu’l-haliç, El-Kismü’t-Tarih, c.1.
Kantemir, Dimitri, Osmanlı İmparatorluğunun Yükseliş ve Çöküş Tarihi, Çev. Özdemir Çobanoğlu, I-III, I. Baskı, K.B. Yayınları, Ankara, 1979.
Karaçelebi-zâde, Abdu’l-Aziz, Süleyman-nâme, Hacı Mahmud Kitaplığı, nr. 4823, Süleymaniye Ktb., (Bulak Matbaası-Mısır), İstanbul,1248 H.
_________ , Tarih-i Ravzatu’l-Ebrâr, Hüsrev Paşa Kitaplığı, nr. 397, Süleymaniye Ktb. (Bulak Matbaası-Mısır), İstanbul, 1238 h.
Kevkeb El-Cemil, Seyyar, Hisarü’l-Musul Es-siraü’l-İklimi ve’n-Hidar Nadir Şah, El- Cumhur Basımevi, 1.Baskı, Musul, 1990.
Kevserâni, Vecih, El-Fakih ve’s-Sultân (Osmanlı ve Safevilerde Din-Devlet İlişkisi), Çev. Muhlis Canyürek, Denge Yayınları, İstanbul, 1992.
Kılıç, Remzi, Kanûnî Devri, Osmanlı-İran Münasebetleri (1520-1566), Araştırma- İnceleme, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, I. Baskı, İstanbul 2006.
--- Osmanlı Yönetiminde Irak ve Suriye Tarihi Coğrafyası, XIX. Yüzyılda
İdare Yapısı, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2011.
Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Kars Tarihi 1, Işıl Matbaası, İstanbul, 1953.
_________ , Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590) T.T.K Basımevi, Ankara, 1993.
Klo, Andre, Süleyman El-Kanunî, Çev. Beşir bin Selame, Darü’l-Cil, 1.Baskı, Beyrut, 1991.
Kok, Riçard, Bağdat Medinetü’s-selam, Çev.Fuad Cemil ve Mustafa Cevad, Metbaat Şefik, 1. Baskı, Bağdat, 1962, C.1.
Kumcu İlal, Sühendan, Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irâkeyn-i Sultan Süleyman Han,
Minyatürlerinin Doğa ve Bitki Örtüsünün İncelenmesi, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1995
Kütükoğlu, Bekir Sıdkı ‘Tahmasp 1’, İ.A., XI, 1. Baskı M.E. Basımevi, İstanbul 1970, (ss. 637-647).
Lamartine de, A., Cihan Hâkimiyeti (Türkiye Tarihi), Haz. M. R. Uzmen, I-III, Tercüman (1001 Temel Eser), İstanbul. (t.y.).
Lamb, Harold, Süleymanü’l-Kanunî Sultanü’ş-Şarka’l-Azim, Çev. Şukri Mahmud Nadim, Bağdat, 1961.
Lonkrik, Stivin, Arbaetü Kurûn Min Tarihi-Iraki’l-Hadîs, Çev. Cafer El-Hayyat, 6.Baskı, 1985.
Lotiski, Tarihü’l-Aktarü’l-Arabiyetü’l-Hadîs, Çev. Afife El-Bustani, Darü’t-Takaddum li’t-Tibaati ve’n-Neşir, Moskova, 1971.
Matrakçı Nasuh es-Sılahi, Beyan-i Menazil-i Sefer-i Irakeyn Sultan Süleyman Han, Haz. Hüseyin Gazi Yurdaydın, T.T.K Basımevi, Ankara, 1976.
Mehdi El-Beyyatî, Fazıl, Dirasat Fi Tarihü’l-Arab Fi’l-Ahdi’l-Osmani, Darü’l- Medarü’l-İslami Li’n-Neşir, 1.baskı, Beyrüt, 1983.
_________ , Ed-Devletü’l-Osmaniye Fi’l-Mecali’l-Arabi, Merkez Dirasatü’l-
Vahdetü’l-Arabiye Li’n-Neşr, 1.Baskı, Beyrüt, 2007.
Mughul, Muhammed Yakub, Kanûnî Devri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları:735, Kültür Eserleri Dizisi, 74, I. Baskı, Ankara, 1987.
Muhammed El-Irhayım, Faysal, El-Irak Tahte Hukmü’l-İttihadiyin 1908-1914, Ain Şems Üniversitesi, Kahire, 1975.
Musa Kazım Nevres, Ala, El-Irak fi’l-ahd El-Osmani Dirase fi’ilakat Es-siyasiyye
1700-1800, Darü’l-Hürriye, Bağdat, 1979.
Müneccimbaşı, Ahmed b. Lütfullah, Sahaifu’l-Ahbar fi Vekây-i ü’l-Asâr, (Müneccimbaşı Tarihi) Terc. İ. Erünsal, c.I- III, Tercüman (1001 Temel Eser), İstanbul, (t.y)
_________ , Sahâifu’l-Ahbâr fi Vekây-i ül’l-A’sâr, Trc. Nedim Ahmed, I-III, Hacı Mahmud Kitaplığı, nr. 4741, Süleymaniye Ktb., İstanbul, 1285 h.
Nafi El-Hamdani, Tarık, Ticaretü’l-Basratü’l-Hariciye Ve Devruha Fi’l-Haliçi’l-Arabi
Hilale’l-Karni’s-Sadis Aşar, Mecellet Dirasatü’l-Haliç ve’l-Ceziretü’l-
Arabiye, Kuveyt Üniversitesi, Sayı 34, 1983.
_________ , İmaret Âl Meğamisü’l-Arabiye Fi’l-Basra Hilale’n-Nisfu’l-Evvel Mine’l-
Karni’s-Sadis Aşar.
Nasır Muhenna, Muhammed, El-İslam Fi Asya Münzü’l-Gazvü’l-Mağuli, Mektebü’l- Camiü’l-Hadis, İskenderiye, 1990.
Nasuh, Matrakçı, Rihlet Nasuhü’l-Matrakçı, Çev. Subhi Nazım, Tahkik. İmad Abdusselam, Elmuctmaü’s-Sakafi, Abu Dabi, 2003.
Nazmi Zâde, Murtaza Efendi, Gülşen-i Hulefâ, Çev. Ala Musa Kazım, Necef, 1976. Nazmi Zade Murteza, Gülşen-i Hulefa Bağdat Tarihi 762-1717, Tahlil ve Metin
Tenkidi Mehmet Karataş, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014. Özberan, Salih, El-Etrakü’l-Osmaniyyun ve-l-Burtugaliyyun fil-Haliçi’l-Arabi 1534-
1581, Çev. Abdulcebbar Naci, El-İrşad Basımevi, Bağdat.
Öztuna, Yılmaz, “Kanûnînin Türk ve Dünya Tarihindeki Yeri”, Kanûnî Armağanı, T.T.K Basımevi, Ankara, 1970.
_________ , Büyük Türkiye Tarihi, I-XIV, İrfan Matbaası, Ötüken Yay., İstanbul, 1977.
Öztuna, Yılmaz, Kanunî Sultan Süleyman, K.B. Yayınevi, Ankara, 1989.
Peçevi, İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, Haz. Bekir sıtkı Baykal, I-II, 2. Baskı K.B. Yayınları, Ankara, 1992.
_________ , Tarih-i Peçevi, I-II, Amire Matbaası, İstanbul, 1281-1283 h. Rafık, Abdulkerim, El-arap ve-l-osmaniyyun 1516-1916, 1.baskı, Şam, 1974.
Rasim, Ahmed, Resimli Haritalı Osmanlı Tarihi, I-IV, 1. Baskı, Şems Matbaası, İstanbul, 1326-1328 h.
Sahillioğlu, Halil, Min Tarihi’l-Aktârü’l-Arabiye Fi’l-Ahdi’l-Osmani, İstanbul, 2000. Sakaoğlu, Necdet, Bu Mülkün Sultanları, Alfa Yayınları, 1981.
Salim, Es-Seyyid Mustafa, El-fethü’l-Osmani’l-Evvel Li’l-Yemen 1538-1635, Mahedü’l- Buhus Li’d-Dirasatü’l-Arabiye, Kahire, 1969.
Saray, Mehmet, Türk-İran Münâsebetlerinde Şiiliğin Rolü, T.K.A.E. Yayınları, Ankara, 1990.
Sarı Abdullah Efendi, Düstürü’l-İnşâ, Es’ad Efendi Kitaplığı, nr. 3332, (Türkçe Yazma) Süleymaniye Ktb., 1053h.
_________ , Münşeat-ı Fârisi, Es’ad Efendi Kitaplığı, nr. 3333, (Yazma), Süleyaniye Ktb., İstanbul., 1039 h.
Selanikli Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki, c.I-II, 2. Baskı, İstanbul, 1281.
Sertoli Salis, Renzo, Muhteşem Süleyman, Çev. Şerafettin Turan, A. Ü. Basımevi, Ankara, 1963.
Sıdki Şukeyrat, Ahmed, Tarih Müesseset Şuyuhu’l-İslam fi’l-Ahdi’l-Osmani 1425-1922, Ürdün.
Solak-zâde Mehmed Hemdemi, Solak-zâde Tarihi, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul, 1297 h.
_________ , Solak-zâde Tarihi, Sad. Vahid Çubuk, I-II, 1. Baskı, K.B. Yayınları, Ankara, 1989.
Suheyl Kattuş, Muhammed, Tarihü’l-Osmaniyîn Min kıyâme’d-Devle İla-l-İnkilâb Ala-
l-Hâlife, Darü’n-Nefâis, 2. Baskı, Lübnan, 2008.
Süleyman En-Nevvar, Abdülaziz, Eş-Şuûbü’l-İslamiye, Darü’n-Nahzatü’l-Arabiye,