Siyâù (bağlam)

Siyâù (bağlam/context), bir dil birimini çevreleyen, ondan önce veya sonra ge- len, birçok durumda söz konusu birimi etkileyen, onun anlamını, değerini belirleyen

birim veya birimler bütünü, kontekst şeklinde açıklanır.289 _{Bir dil biriminin bitişiğinde}

285 _{Muhammed Hasen Abdulazîz, el-Ùıyâó fi’l-Luğati’l-‘Arabiyye, Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, Mısır, 1995, s.}

202.

286 _{Bkz. Mecduddîn Muhammed b. Yâkub el-Firûzâbâdî, el-Bulğa fî Terâcimi Eimmeti’n-Naðvi ve’l-}

Luğa, tah. Muhammed el-Mıórî, Dâru Sa‘didîn li’õ-Õıbâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, Dımeşù, 2000, s. 183.

287 _{Ebu’l-Berekât Kemaluddîn Abdurrahman b. Muhammed b. Abdullah b. Ebî Sa‘îd el-Enbârî (İbnu’l-}

Enbârî), Luma‘u’l-Edille (fî Uóûli’n-Naðv), tah. Sa‘îd el-Efğânî, Matba‘atu’l-Câmiati’s-Sûriyye, Dımeşù, 1957, s. 93.

288 _{et-Tenûñî ve el-Esmer, el-Mu‘cemu’l-Mufaóóal fî ‘Ulûmi’l-Luğa, I, ss. 473-474.} 289 _{TDK, Türkçe Sözlük, “Bağlam”, s. 230.}

ya da çevresinde bulunan ve onu anlam, işlev ve yapı bakımından etkileyen şeylerdir. Sesbilimde, ses ögelerini çevreleyen, birçok durumda bu ögelerin değerini belirleyen

çevre şeklinde de açıklanmıştır.290 _{Bağıntılı birimlerin toplamına da bağlam denilmekte-}

dir. Evrendeki tüm canlı ve cansız varlıklar evrenin bir parçasıdır. Bir varlık veya olay, kendisini kuşatan başka varlık ve olaylarla beraber bir bağlam oluşturur. Fizik dünyanın bu yapısı, insanın bütünüyle toplumsal uzlaşılara dayalı saymacalardan oluşan dil birim- lerine de yansımış gibidir. Dil kullanımında bir metnin bağlamını, gönderici ve alıcısının da içinde bulunduğu bütün şartlar ve çevresi oluşturur. Mesele dil kullanımı düzeyinde ele alınacak olursa, sözcükler ve cümleler anlamlarını ancak bulundukları çevreden, başka bir ifadeyle bağlamdan alırlar. Buna göre ses birimleri, biçim birimleri düzlemin- de; biçim birimleri sözdizimi (söz öbeği veya cümle) düzleminde; cümleler de metin ve bağlam düzlemlerinde gerçekleşir ve değer kazanırlar. Ses için söz değiştirmek, söz için çevre değiştirmek veya cümle için bağlam değiştirmek, anlam değiştirmek manasına

gelir. Kısaca belirtmek gerekirse bağıntılı birimlerin toplamına bağlam denir.291 _Bağlam

mefhûmuna “sözün akışı”292 _{nitelemesiyle de işaret edilmiştir.}

Yine bir dil kullanımının taşıdığı özelliklerin toplamı, bağlam olarak değerlendi- rilmektedir. Söz, söz öbeği, cümle veya metnin taşıdığı bütün özellikler, onun bağlamı- dır, çevresidir. Bir söz ya da söz öbeğinin bağlamı, içinde kullanıldığı cümle; bir cümle- nin bağlamı, içinde geçtiği metin; bir metnin bağlamı, metnin ortaya çıktığı bütün bi- reysel ve toplumsal koşullarıdır. Kısacası, bir dil biriminin bağlamı, onun çevresidir, başka bir ifadeyle içerisinde kullanıldığı birimdir. Mesela: baş sözcüğü, ‘Dün başım çok ağrıyordu.’ cümlesinde ‘insan başı’ anlamına geldiği halde, havuz başı, ocak başı, man- gal başı sözlerinde ‘bir şeyin en önemli parçası, yakını, çevresi’; başı çekmek deyiminde ‘bir işe ön ayak olmak, öncülük etmek’; ‘Her işin başı sağlıktır.’ cümlesinde ‘ana, esas,

temel’ anlamına gelmektedir.293

Sözcüklerin anlamını, kullanıldıkları cümle belirlerken, metnin anlamını kulla-

nıldığı bağlam belirler.294 _{Bu haliyle bağlam, her hangi bir olgunun, içinde ortaya çıktığı,}

290 _{Buna dil içi bağlam da denir. Bkz. İmer, Dilbilim Sözlüğü, s. 41.} 291 _{Karaağaç, Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, ss. 174-175.}

292 _{Muhammed Vehbi Dereli, Tefsirde Yanılgı Sebepleri ve Bunlardan Korunma Yolları, Fecir Yayınları,}

Ankara, 2009, s. 94.

293 _{Karaağaç, Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, s. 175.} 294 _{İmer, Dilbilim Sözlüğü, s. 41.}

olaylar, durumlar, ilişkiler örgüsünü ifade eder.295 _{Mesela, Londra dil okuluna göre ke-}

limelerin kullanıldıkları siyâùın dışında manaları yoktur. Kelimelere anlam veren kulla-

nıldıkları bağlamdır. Burada kelimeye yakın yapılar önem arz etmektedir. Kelime dağı-

lımı (Linguistic distrubution) bu hususta ele alınabilir.296

Tanımı ve teorik temelleri yukarıda zikredilen çerçeveye yakın ifadelerle belir- lenmeye çalışılan bağlam kavramı genel olarak iki kısımda incelenmiştir.

Dil İçi Bağlam (Dilsel Bağlam): Metnin yapısı, metni oluşturan alt metinler ve özellikleri, yüzey yapıda yer alan ve aralarında dilbilgisel bir bağdaşıklığın bulunduğu bağlam dil içi bağlamdır. Bu bağlam dil içi birimlerin kullanımıyla oluşturulur.297 _Bu

açıklamalardan hareketle dil içi bağlamın doğrudan metinle ilgili olduğu belirtilebilir. Dil Dışı Bağlam (Dilsel Olmayan Bağlam): Cümlelerin bağdaşıklık durumuna, konuşucu ve dinleyicinin dil dışı toplumsal, kültürel, ruhsal nitelikli deneyim ve bilgile- rine ilişkin verilerin tümü ve aralarında mantıksal tutarlılığın bulunduğu bağlam, dil dışı

bağlamdır.298 _{Buna durum bağlamı (context of situation) da denilmiştir. Örnek: Zaman,}

yer, konuşan kişinin durumu, cinsiyeti gibi dil birimlerini etkileyen dil dışı etmenlerin

tümü.299 _{Buradan açıkça anlaşılacağı üzere dil dışı bağlam, metnin dışında gerçekleş-}

mektedir. Öyleyse metnin içindeki kelime ve cümlelerin birbiriyle münasebetinin belir- lenmesinde etkili olmayacağı açıktır.

Dil içi ve dil dışı bağlam bir bütünlük oluşturur. Dil içi bağlam, sözlüğe veya sözdizime ilişkin bağdaşıklık eksenli olup dil dışı bağlam ise, zaman, kişi, konu, durum

vb. bakımlardan mantıksal tutarlılık eksenlidir.300 _{İlki metnin içiyle diğeri de o metnin}

çevresindeki durumlarla ilgilidir.

295 _{Karaağaç, Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, s. 175.}

296 _{Ahmed Muñtâr Ömer, ‘Ilmu’d-Delâle, ‘Âlemu’l-Kutub, Kahire, 1998, ss. 68-69.}

297 _{Bkz. İmer, Dilbilim Sözlüğü, s. 41; Karaağaç, Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, s. 175; Ayrıntılı bilgi için}

Bkz. Frank Robert Palmer, Semantik: Yeni Bir Anlambilim Projesi, çev. Ramazan Ertürk, Kitâbiyât, Ankara, 2001, ss. 111-122.

298 _{Karaağaç, Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, s. 175.}

299 _{Bkz. İmer, Dilbilim Sözlüğü, s. 41; Karaağaç, Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, s. 175; Ayrıntılı bilgi için}

Bkz. Palmer, Semantik, ss. 59-74.

Metin içi asıl ölçülerinin en kuvvetlilerinden biri bağlamdır. Çünkü ‘udûllerin çoğunu siyâù ölçütüyle belirlemek mümkündür. Burada bağlamın, ‘udûlün tespiti husu- sunda hem okuyucuyu hem de metni yakından ilgilendirdiği belirtilebilir.

Muâsır dil araştırmalarında bağlam, metin içi ya da dışı tüm dil kullanımlarını kapsayan bir içerik kazanmıştır. Bundan dolayı genel olarak iç ve dış bağlam olmak

üzere iki kısımda incelenir. Bu kısımlardan iç bağlama “dilsel bağlam” da denir.301 _Dil-

sel bağlamda, ibare veya cümlelerdeki kelimeler, kendilerinden önce geçen ya da kendi- lerinden sonra gelecek olan kelimelere göre anlam kazanırlar. Buradaki alâka terkîb düzeyinde düşünüldüğünde ses, sarf, nahiv, delâlet gibi durumlarda ortaya çıkabilir. Dilsel bağlam, söz konusu bağlamsal ilişkiden (syntagmatic relation) dolayı bazı gramer olgularında kendini gösterebilir. Cümledeki takdîm-te‘hîr, ðaøif, zâidlik gibi durumların kontrolünde faydalı olur. Yine, fiil-fâil, mubtedâ-haber ve óıfat-mevóûf gibi unsurlar arasındaki uyum ve uyumsuzluğu (muvâfaùât ve muñâlefet) ortaya çıkarmada faydalı-

dır. Ayrıca bazı i‘râb ve mebnîlik olgularının incelenmesinde belirleyici bir etkendir.302

Özellikle belirtilmelidir ki, bağlamın (siyâù) lafızlarının anlamının yönlendiril-

mesinde rolü vardır.303 _{Kur’ân âyetleri bütünlük arz ederler ve birbiriyle bağlantılıdırlar.}

Dolayısıyla Kur’ân yorumunun bağlama –konunun gelişine- aykırı olmaması gereklidir. Kur’ân tefsirinde düşülen yanılgıların büyük bir oranı Kur’ân’ı bütünlük içinde ele al-

mak demek olan siyâù-sibâù ilmine riâyetsizlikten kaynaklanır.304 _{Öğrenmeyi kolaylaştı-}

ran bağlam305_{, Kur’ân’ın hem anlamsal hem de üslûpsal tahlilinde önemlidir.}

Bu araştırmada öncelikle Kur’ân ‘udûllerinin sağlıklı bir şekilde belirlenmesi he- deflendiği için, söz konusu bağlam türlerinden en çok dil içi bağlamların faydalı olacağı düşünülmektedir. Bu bağlam türünden özellikle sarf ‘udûllerinin belirlenmesi aşama- sında ve gerekli görüldüğü yerlerde nahiv ‘udûllerinin tespitinde faydalanılacaktır.

301 _{Cumân b. Abdulkerîm, İşkâlâtu’n-Naóó: el-Mudâñale Enmûòecen (Dirâse Lisâniyye Naóóıyye), en-}

Nâdî el-Edebî ve el-Merkezu’ï-Ïeùâfî, Riyad-Beyrut, 2009, ss. 400-401.

302 _{Abdulkerîm, İşkâlâtu’n-Naóó, ss. 400-401.}

303 _{Óâhıb Ebû Cenâð, Dirâsât fî Naøariyyeti’n-Nahvi’l-‘Arabî ve Õatbîkâtihâ, Dâru’l-Fikr li’t-Tıbâ‘a ve’n-}

Neşr ve’t-Tevzî‘, Ammân, 1998, s. 220.

304 _{Dereli, Tefsirde Yanılgı Sebepleri ve Bunlardan Korunma Yolları, s. 94.}

305 _{Muhiddin Okumuşlar, Yapılandırmacı Yaklaşım ve Din Eğitimi, Yediveren, Konya, 2014, ss. 110-}

Sonuç olarak, araştırmada tespit edilmeye çalışılan ‘udûller nazara alındığında

bu araştırmanın tabiatına en uygun bağlam türünün ayet içi bağlam olduğu açığa çık-

maktadır. Öte yandan Kur’ân’ın genel bağlamında da çok sayıda ‘udûl meydana gel-

mektedir. Genel bağlamdan anlaşılan ‘udûller önceden beyan edildiği üzere bu araştır- mada incelenmeyeceği için genel bağlam ölçütünü işletmenin pratik olarak pek faydası olmayacağı ifade edilebilir.