Sevişler Baraj Havzasında Aylık Ortalama Hazne Hacim Değerleri ile Farklı Zaman Ölçeklerindeki SYİ Değerlerinin Karşılaştırılması

Sevişler Baraj havzasında 1990-2013 yılları arasındaki aylık ortalama hazne hacim değerleri kullanılmıştır. Sevişler barajı normal su kotunda 127 hm³ göl hacmine ve 6.05 km² göl alanına sahiptir [93]. SPSS programı kullanarak hazne hacim değerlerinin normal dağılıma uygun olup olmadığı kontrol edilmiştir. Yapılan değerlendirmelerde aylık hazne hacim değerlerinin 0.01 çarpıklık katsayısı ile normal dağılıma yakın dağıldığı görülmüştür. Aylık ortalama hazne hacim verileri standartlaştırılmıştır.

Havzada hidrolojik kuraklık takibi için en uygun SYİ zaman ölçeğini tespit etmek amacıyla standartlaştırılmış aylık ortalama hazne hacim değerleri ile aylık SYİ değerleri karşılaştırılmıştır. Çalışmada standartlaştırılmış hacim değerleri ilk önce sürekli veriler olarak ele alınmış ve farklı zaman ölçeklerinde SYİ değerleri ile karşılaştırılmıştır. Daha sonra, standartlaştırılmış hacim değerleri ay bazında ele alınarak aynı aya karşılık gelen farklı zaman ölçeklerindeki SYİ değerleri ile karşılaştırılma yapılarak mevsimsel değişimler incelenmiştir.

111

4.1.2.3.2.1. Sevişler Baraj Havzasında Standartlaştırılmış Hacim Değerlerini Sürekli Veriler Olarak Ele Alınarak Farklı Zaman Ölçeklerindeki SYİ Değerleri ile Karşılaştırılması

Standartlaştırılmış hazne hacim değerleri ile farklı zaman ölçeklerinde SYİ değerleri arasında elde edilen korelasyonlar analiz edilmiş ve korelasyon değerlerinin değişimi (korelogram) Şekil 4.34’de gösterilmiştir. Buna göre hacim ve SYİ arasında uzun zaman ölçeklerinde (10-14 aylık) yüksek korelasyon olduğu görülmektedir. 10 aylık zaman ölçeğinden itibaren maksimum korelasyon değerine ulaşma eğilimi gözlemlenmiş olup, bu zaman ölçeklerinde elde edilen korelasyon değerlerinin birbirine çok yakın olduğu tespit edilmiştir. 10-14 aylık zaman ölçeklerinde maksimum korelasyon değerleri yaklaşık R=0.59 olarak elde edilmiştir.Bu demektir ki küçük ölçekli söz konusu havzada herhangi bir aydaki hazne hacmi üzerinde bu ve geçmiş 9-13 aydaki yağış toplamları belirleyici rol oynamaktadır. Ayrıca Sevişler Baraj havzasında 1-18 aylık zaman ölçekli SYİ ve standartlaştırılmış hacim arasında kuvvetli bir ilişkinin olduğu ve 18 aydan uzun zaman ölçeklerinde ilişkinin giderek zayıfladığı görülmüştür.

Şekil 4.38. Sevişler Baraj Havzasında Standartlaştırılmış Hacim Değerleri ile Farklı Zaman Ölçeklerindeki SYİ Değerleri Arasında Korelasyon

112

4.1.2.3.2.2. Sevişler Baraj Havzasında Standartlaştırılmış Hazne Hacim Değerleri ile Farklı Zaman Ölçeklerindeki SYİ Değerlerinin Aylık Karşılaştırılması

Çalışmada hazne hacimlerindeki mevsimsel değişimlerin incelenmesi amacıyla karşılaştırmalar yapılmıştır. Şekil 4.35’de standartlaştırılmış aylık hacim değerleri ve farklı zaman ölçeklerindeki aylık SYİ değerleri arasında korelasyon değerleri gösterilmektedir. Burada hacim değerlerinin farklı zaman ölçeklerinde SYİ ile mevsimsel değişim gösterdiği göze çarpmaktadır. Yani hazne hacimlerinin farklı zaman ölçeklerindeki SYİ’e verdiği tepkide önemli mevsimsel farklılıklar vardır.

Şekil 4.39. Sevişler Baraj Havzasında Standartlaştırılmış Aylık Hazne Hacim Değerleri ve Farklı Zaman Ölçeklerindeki Aylık SYİ Değerleri Arasında Korelasyon Katsayıları

Çalışmada, en yüksek korelasyon değerleri (R≤0.75) ilkbahar mevsiminde görülmektedir. İlkbahar mevsiminde maksimum korelasyon değerine 21 aylık zaman ölçeğinde mart ayında (R=0.71), 19 aylık zaman ölçeğinde nisan ayında (R=0.75) ve 6 aylık zaman ölçeğinde mayıs ayında (R=0.72) ulaşılmıştır. Şekil 35’de görüldüğü

113

gibi, ilkbahar mevsiminde özellikle 12 aydan uzun zaman ölçeklerinde (R≥0.63) yüksek korelasyonlar elde edilmiş ve en yüksek korelasyon değerine ilkbahar mevsiminde nisan ayında 19 aylık zaman ölçeğinde (R=0.75) ulaşılmıştır. Ayrıca mart, nisan ve mayıs aylarında 13-24 aylık zaman ölçeklerindeki korelasyon değerleri birbirine çok yakın değerlere sahip olup, bu ölçeklerde bulunan korelasyon değerlerinin maksimum değere ulaşmaya çalışması dikkat çekmiştir. En yüksek korelasyon değerlerinin elde edildiği bu zaman ölçeklerinde, özellikle sonbahar mevsiminde (ekim ve kasım) ve kış mevsimi başlangıcında (aralık) korelasyon değerlerinin nispeten düşük olduğu belirlenmiştir. Korelasyon değerlerinin düşük (R≤0.53) olduğu bu aylarda, maksimum korelasyon değerlerine ekim ayında 11 aylık zaman ölçeğinde (R=0.53), kasım ayında 12 aylık zaman ölçeğinde (R=0.50) ve aralık ayında 13 aylık zaman ölçeğinde (R=0.52) ulaşılmıştır. Ayrıca, kış mevsiminde (ocak ve şubat) 23-24 aylık zaman ölçeğinde, yaz mevsiminde 7, 8 ve 9 aylık zaman ölçeklerinde ve sonbahar mevsiminde (eylül) 10 aylık zaman ölçeğinde elde edilen maksimum korelasyon değerlerinin R=0.60 değerini aştığı ve bulunan değerlerin (0.60≤R<0.69) birbirine yakın olduğu görülmüştür.

Genel olarak bütün mevsimlere bakıldığında, en yüksek korelasyon değerleri 6-24 aylık zaman ölçeğinde bulunarak, maksimum korelasyon değerlerine yaz mevsiminde 7 aylık zaman ölçeğinde (R=0.69) haziran ayında, sonbahar mevsiminde 10 aylık zaman ölçeğinde (R=0.60) eylül ayında, kış mevsiminde 24 aylık zaman ölçeğinde (R=0.68) şubat ayında, ilkbahar mevsiminde 19 aylık zaman ölçeğinde (R=0.75) nisan ayında ulaşılmaktadır. Her mevsim için bulunan en yüksek korelasyon değerleri R=0.60 değerini aşmıştır. Maksimum korelasyon değeri kasım ayında ise 12 aylık zaman ölçeğinde en düşük seviyeye (R=0.50) inmektedir. Sonuç olarak, en yüksek korelasyon değerleri ilkbahar mevsiminde (nisan), en düşük korelasyon değerleri ise sonbahar mevsiminde (kasım) elde edilmiştir. Ayrıca, özellikle sonbahar mevsimde (eylül ve kasım) 1-5 aylık kısa zaman ölçeklerinde korelasyon değerleri (R<0.25) çok düşüktür. Fakat maksimum korelasyon değerlerine uzun zaman ölçeklerinde ulaşılmıştır. Yaz mevsiminde diğer mevsimlere göre daha kısa zaman ölçeklerinde (7-9 aylık) maksimum korelasyona ulaşılması dikkat çeken diğer bir durumdur. Buradan yola çıkarak havzada, 5 aylık zaman ölçeğinden daha kısa zaman ölçeklerinin hazne hacimlerinde kuraklığı izlemede kullanılışlı olmadığı sonucuna varılmıştır.

114

Şekil 4.36’da 19 aylık zaman ölçeğinde SYİ ile nisan ayının standartlaştırılmış hacim değerleri birlikte gösterilmiştir. Burada, bu zaman ölçeğinde SYİ yardımıyla havzada daha önce kuraklık sebebiyle hazne hacminde meydana gelen önemli değişimler (1992, 1993, 2001, 2004, 2005, 2007 ve 2008 kuraklıkları) kolayca ayırt edilebilmektedir. Buradan anlaşılan şudur ki, havzadaki kuraklık takibinde nisan ayında hazne hacimde meydana gelen değişmeler üzerinde ekim ayından itibaren meydana gelen yağış toplamları daha açıklayıcı bir etkiye sahiptir.

Şekil 4.40. Sevişler Baraj Havzasında 19 Aylık Zaman Ölçeğinde SYİ ile Nisan Ayının Standartlaştırılmış Hacim Değerleri

Sevişler Baraj havzasında yapılan hidrolojik kuraklık analizi sonucunda, farklı zaman ölçeklerinde elde edilen SYİ serileri ile havzadaki nehir akımları ve hazne hacimleri üzerindeki kuraklık etkisi incelenmiştir. Standartlaştırılmış nehir akımı değerleri sürekli veriler olarak ele alınarak farklı zaman ölçeğindeki SYİ değerleri ile karşılaştırılması sonucunda ise, standartlaştırılmış nehir akımı değerleri ile kısa zaman ölçekli (2-4 aylık) SYİ arasında kuvvetli bir ilişki olduğu saptanmış ve zaman ölçeği arttıkça bu ilişkinin giderek zayıfladığı görülmüştür. Karşılaştırmada maksimum korelasyon (R=0.39) 3 aylık zaman ölçeğinde elde edilmiştir. Aylık olarak yapılan karşılaştırmalarda ise, nehir akımlarının farklı zaman ölçeklerindeki SYİ’e verdiği tepkide önemli mevsimsel farklılıkların olduğu gözlemlenmiştir. En yüksek

115

maksimum korelasyon değerine, kış mevsiminde 4 aylık zaman ölçeğinde şubat ayında (R=0.79), en düşük maksimum korelasyon değerine yaz mevsiminde 12 aylık zaman ölçeğinde haziran ayında (R=0.28) ve değerlendirilen zaman ölçeklerinde (1-12 aylık) en düşük korelasyon değerlerine kasım ayında ulaşılmıştır. Standartlaştırılmış hazne hacim değerleri sürekli veriler olarak ele alınarak farklı zaman ölçeğindeki SYİ değerleri ile karşılaştırılması sonucunda ise, standartlaştırılmış hazne hacimleri ile uzun zaman ölçekli SYİ arasında kuvvetli bir ilişki olduğu saptanmış maksimum korelasyona (R=0.59) 10-14 aylık zaman ölçeklerinde ulaşılmıştır. Aylık olarak yapılan karşılaştırmalarda ise, hazne hacimlerinin farklı zaman ölçeklerindeki SYİ’e verdiği tepkide önemli mevsimsel farklılıkların olduğu gözlemlenmiştir. En yüksek maksimum korelasyon değerlerine ilkbahar mevsiminde 19 aylık zaman ölçeğinde nisan ayında (R=0.75) ve en düşük maksimum korelasyon değerine sonbahar mevsiminde 12 aylık zaman ölçeğinde kasım ayında (R=0.50) ulaşılmıştır.

Hidrolojik kuraklık takibi için yapılan teorik çalışmalarda akım için 2-4 aylık ve hacim için 9-12 aylık SYİ zaman ölçeği tespit edilmiştir [86,95]. Literatürde farklı havza veya bölgeler üzerinde yapılan benzer çalışmalarda akım için kısa süreli 1-3 aylık ve hacim için uzun süreli 7-10 aylık SYİ zaman ölçekleri elde edilmiştir [96,51,54]. Bu çalışmada da görüldüğü gibi hidrolojik kuraklık takibinde kullanılmak amacıyla elde edilen SYİ zaman ölçekleri hem teorik hem de literatür çalışmalarında belirtilen sınırlar içerisindedir.

Hidrolojik kuraklık çalışmasına ek olarak, havzada yağış eksikliğinden kaynaklanan kuraklıklar ve hava sıcaklığının hem akım hem de hazne hacim değerleri üzerinde görülen etkileri incelenmiştir. Şekil 4.37 ve 4.38’de görüldüğü gibi ay bazında 1990-2013 yılları arasındaki standartlaştırılmış yağış ve sıcaklık değerleri ile nehir akım ve hazne hacim değerleri ay bazında birlikte karşılaştırılmıştır. Burada, havzada meydana gelen yağış eksikliği veya sıcaklık artışının hem nehir akımları hem de hazne hacminin üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Çalışmada, havzada yağış eksikliğinden kaynaklanan farklı büyüklüklere sahip kuraklıklar ve sıcaklık artışı hem hazne hacimleri üzerinde hem de nehir akımları üzerinde etkili olduğu görülmüştür. Ayrıca, bazı aylar yağışlı olup kuraklık görülmemiştir. Bu sebeple, bu aylarda sıcaklık artışı ile beraber buharlaşma etkisinin olduğu düşünülmektedir.

116

Şekil 4.41. Sevişler Baraj Havzasında Standartlaştırılmış Yağış, Akım ve Sıcaklık Değerlerinin Karşılaştırılması

Şekil 4.42. Sevişler Baraj Havzasında Standartlaştırılmış Yağış, Hacim ve Sıcaklık Değerlerinin Karşılaştırılması

117