Sevdirme ve İkna Etme

İnanç, davranış, özellikle ahlâk ve değerlerin öğretiminde kullanılan bu ilke40ye benzer bir yaklaşım İbn Haldun’da da görülür, o değişik yerlerde bu konuya değinirken sevdirme ve ikna etmeden daha çok sert davranmanın, şefkat ve merhameti esirgemenin olumsuz sonuçları üzerinde durmaktadır. Ona göre,

“Öğrenciye sert davranmak iyi bir usul değildir,41 şiddet kötü melekeden

olduğundan öğrenciye sert davranılması onlara zarar verir. Baskı altında tutulan bireyin ruhî yeteneklerinin gelişmesi ve genişlemesi engellenirken girişim ve hamle gücü, hevesi yok olur, böylece birey tembelliğe sürüklenir. Sonuçta sayılan bu olumsuz özellikleri huy haline getiren tembelleşen nefs faziletleri ve iyi huyları kazanma halinden uzaklaşarak yeteneklerini en üst noktasına kadar gerçekleştiremez ve esfel-i sefiline döner.”42

39 _{M, C. I, s. 410, (182).}

40 _{Selahattin Parladır, Din Eğitimi Bilimine Giriş, İzmir 1996, s. 90.} 41 _{İbn Haldun, a. g. e. (1977), s. 40-41.}

Burada İbn Haldun’un “sert davranmak”, “bireyin baskı altında tutulması” gibi ifadelerletanımladığı disiplin şekli yapıcı bir disiplin değil, aksine yeteneklerin, özgüvenin ve yaratıcılığın gelişme ve genişlemesini engelleyen yıkıcı bir disiplindir. Aslında eğitim-öğretimde amaç, özgüveni tam, kendini belirleyebilen ve ifade edebilen, özgür ve yaratıcı bireyler yetiştirmek olmalıdır, bu da bireyin düşünceleri, duyguları ve davranışlarının başkaları tarafından dikte ettirilmemesi, hayatının başkaları tarafından şekillendirilmemesi, rasyonelliğe ve hür iradesi ile kendini ve seçimlerini belirlemeye yüreklendirilmesiyle mümkün olur.

İbn Haldun başka vesilelerle sert ve cezacı tutumun diğer kötü sonuçlarına da işaret etmiştir. Ona göre,

“Şefkat ve merhametle davranılmama, eziyet etme ve cezalandırma sonucu insan korku ve zillet içinde kalır, korkunca da yalancılığa ve riyaya sığınıp hile yoluna saparak cezalardan kurtulmak ister. Bütün bunların sonucunda da kötü huylar kazanan, basiret ve ahlâkı bozulan

birey kendilerine zulmedenlere şiddetle karşılık verebilir.”43

“Yeteneklerin ve kişiliğin gelişimini baskı altına alan bir eğitim-öğretimde küçük yaşlardan beri öğretmen ve üstatların terbiyesinde ilim, hüner, sanat ve din ilimleri öğrenen ve onların terbiyelerinde yetişenlerin kahramanlıklarının ve atılganlıklarının eksildiği görülür, bu süreçteki kuralların ve bunların hâkimiyetinin baskısı ve sıkıntısı bu öğrencilerin metanetinden çok şey eksiltir. Bunlar neredeyse, kendilerine yöneltilen

saldırılara karşı bile hiçbir şekilde kendilerini savunamazlar.” 44

İbn Haldun’un öğrenciye sert davranılmasını ve şiddet uygulanmasını iyi bir yöntem olarak kabul etmemesi, geleneksel eğitim anlayışının hâkim olduğu o dönem için son derece modern bir yaklaşım olarak kabul edilebilir. Çünkü geleneksel eğitimin disiplin anlayışında daha çok öğretmen tarafından hazırlanan katı kural ve düzene önem verilerek öğrencilerin ilgi ve istekleri baskı altına alınır ve olumsuz davranışlar cezalandırılırdı.45 İbn Haldun’a göre, eğer çocuklar terbiye amacı ile cezalandırılacaklarsa bile onlara üç kereden fazla vurulmamalıdır.46 _{Hatta o, yaşadığı} dönemde toplum işleyişini kontrol eden ve eğitim-öğretimde çocukları haddinden fazla döven öğretmenleri bu davranışlarından men eden bir belediye görevinin bulunduğundan bile bahseder:

43 _{M, Ugan, C. I, s. 475-476.}

44 _{M, C. I, s. 332; Ugan, C. I, s. 318, (126).} 45 _{Büyükkaragöz & Çivi, a. g. e., s. 255.} 46 _{M, Ugan, C. I, s. 319-320.}

“Hisbe (zabıta) adı verilen bu görevi üstlenenler kötü olan şeyleri araştırır, kötülüğün miktarına göre kınama ve ıslah cezası verir, halkın şehirdeki kamu yararına göre hareket etmelerini sağlamak için yolların ve sokakların daraltılmasına engel olur, hamalların ve gemi sahiplerinin haddinden fazla yük taşımalarını önler, düşmek ve yıkılmak üzere olan binaların yıkılmasına hükmeder, yoldan geçenlere zarar vermesi muhtemel olan şeyleri ortadan kaldırır, mektep ve diğer yerlerde öğretmenlik yaparken, tahsil gören çocukları haddinden fazla döven

muallimleri bu hareketten men eder.”47

Görüldüğü gibi İbn Haldun’un cezaya mutlak olarak karşı olmak gibi bir düşünceye sahip olduğunu söylemek doğru değildir. Ona göre cezaya edep öğretmek ve terbiye etmek amacıyla erken yaşlarda -makul ve yasal sınırlar içerisinde- başvurulabilir. Bu ceza çocuğu az çok korkutur, onu itaate alıştırır ve çocukta bir cesaret kırıklığına da yol açmaz. 48

İbn Haldun baskıcı ve cezacı eğitimin bu kişisel kötü sonuçları yanında sosyal yansımalarına da işaret etmektedir. Ona göre, baskıcı bir eğitim ve öğretim sonucu ortaya çıkan bu olumsuz özellikler toplumsal ve siyasî hayatta da gözlenebilir. Örneğin, çöllerin bir köşesine çekilerek yaşayan göçebelerin, hâkim ve valilerin şiddetli muameleleri altında yaşayanlardan daha kahraman oldukları görülür.49 Bunun nedeni, bedevilerin sultandan, kanunlardan, eğitim ve öğretimden uzak kalmış olmalarından dolayı güven duygularının zarar görmemesidir.50 İbn Haldun’un bu görüşü natüralistlerin ve yeni eğitim anlayışının öncülerinden olan Rousseau’nun görüşleri ile örtüşmektedir. Rousseau baskı altına alınan, kundaklanan bebeğin bedeni sakat, çarpık ve orantısız olacağı gibi, gelişmek isteyen ruhun da baskı altına alınıp engellenmesi halinde sürekli olarak gücünü tüketen gereksiz bir çaba harcayacağını51_{belirtiken, İbn Haldun da doğal ortamda yaşayan bedevilerin} özgüvenlerinin zarar görmediğini söylemektedir. Her ikisinde de baskı altında olma yeteneklerin ve kişiliğin gelişimine zarar vermektedir.

Hâkim ve valilerin şiddetli muameleleri altında yaşayan hadarilerin dayanıklılık, direnç ve kahramanlıklarını yitirmeleri, bu yerleşim bölgelerinde uygulanan hükümlerin cezaya ve şiddete dayanmasındandır. Bu tür hükümler şiddet 47 _{M, C. I, s. 470, (225).} 48 _{M, Ugan, C. I, s. 316-318.} 49 _{M, Ugan, C. I, s. 316-318.} 50 _{M, C. I, s. 673, (333).} 51 _{Rousseau, a. g. e., s. 28.}

ve cezaya başvurularak uygulanmaya kalkışılınca, bu durumla karşı karşıya kalan birey kendisini savunamaz durumda kalır ve aşağılık duygusuna kapılır. Eğitim- öğretimde de bu durumdaki söz konusu zillet hissi şüphesiz bireyin metanetindeki gücü ve etkiyi kırar.52

Fakat yönetim yumuşak ve adil olursa hüküm, kararlar, engeller ve yasaklar zora ve baskıya dayanmazsa, halk güven içinde yaşar ve kendilerine güven onların doğal hali olur,53 bu güven ortamında halkın emel ve arzuları açılır, toplumsal kalkınma için neşe içinde çalışırlar, böylece umran daha da bollaşmış ve nüfus çoğalmış olur.54

“Yumuşak (rıfk) muameleye dayanan iyi ve güzel bir hükümdarlığın tamamlayıcı unsurları, tebaya ihsanda bulunmak, onlara rıfk ile muamele

etmek, geçimleri konusunda durumlarına bakarak, onları savunmaktır.”55

İbn Haldun yönetimde bulunanların, idarecilerin çok keskin bir zekâya sahip olmamaları gerektiğini de düşünür, çünkü ona göre, keskin zekâ zulmün bir kaynağını

oluşturabilir, bunlar emirleri altındakilere ağır yükler yükleyebilirler.56

İbn Haldun’a göre, şiddete ve baskıya dayanan yönetimden başka hadarî, ayrıca refaha alıştığından ve baskı altında eğitim-öğretim görerek yetiştiğinden dolayı da direnme gücünü yitirir ve kendisine zarar veren şeyleri uzaklaştıramaz. Bundan dolayı da, kendisini savunacak hamilerin ve askerlerin bakımı ve gözetimine muhtaç bir aile bireyi gibidir, onlara bağımlıdır.57

İbn Haldun eğitim-öğretim, toplumsal ve siyasi hayat için geçerli olan şiddet ve cezaya dayanan yaklaşım ile ilgili söylediklerinin kültürler arası ilişkilerde de etkili olduğuna dikkat çeker. Ona göre bir millet yenilgiye uğrayıp başka bir milletin egemenliği altına girerse ruhlarına miskinlik çöker, emelleri azalır, nesillerin çoğalması eksilir ve bayındırlık hareketleri zayıflar.58 Başka milletlere ait kahredici pençenin altına düşen ve bunun eziyet ve sıkıntısını çeken her millette görülen şey

52 _{M, C. I, s. 331-332, (126).} 53 _{M, C. I, s. 331, (125-126).} 54 _{M, C. I, s. 569, (301).} 55 _{M, C. I, s. 419, (188-189).} 56 _{M, Ugan, C. I, s. 477.} 57 _{M, C. II, s. 638, 673, (349, 374).} 58 _{M, C. I, s. 362; Ugan, C. I, s. 376-377, (148).}

böyledir.59 Hor görülen ve başkalarına boyun eğmek zorunda kalan milletlerin birbirlerine yardım etme duyguları da körelir ve hamiyetlerinin keskinlik ve şiddetleri söner.60 İbn Haldun bunun yanında zulüm ve şiddete boyun eğen milletlerin özgüven eksikliğinden dolayı hiçbir zaman devlet kuramayacaklarını da ileri sürer.61 O buna örnek olarak İsrailoğullarını gösterir. İsrailoğulları yüzyıllar boyunca firavunların ve Kıptilerin kahır ve zulümleri altında yaşayarak horlanmaya alıştıklarından kendilerini koruma ve memleketlerine sahip olma isteklerini yitirmişlerdir.62 _{Şiddet ve baskı altında bulunanlar özgüvenlerini kaybederek, silik} kişilikli olduklarından Halife Ömer de komutanlarına kuvvet ve kahramanlığı kaybettirecek şekilde davranmayı yasak etmiştir.63

Bütün bunlardan aşırı disiplinin insani duyguları azalttığı, körelttiği veya yok ettiği ve baskı altında olanların kendilerini gerçekleştiremeyeceği anlaşılır. İbn Haldun şiddet ve baskıya dayanan bir yaklaşımın ve disiplin anlayışının olumsuz etkilerine böyle dikkat çekerken, kaynağı ilahi olan disiplinin ise bireyin güven duygusuna zarar vermediğini kabul eder, çünkü insanlar imanlarından dolayı bu hükümlere gönüllü uymaktadır.64