Pay Senetleri Piyasası Faaliyetleri

Aracı kurum sektöründe pay senedi işlem hacmini birincil (ilk halka arz) ve ikincil (BİST’de işlemler) piyasa işlemleri oluşturmaktadır. BİST’de işlem gören halka açık şirketlerin 2006-2017 yılları arasındaki pazar bazında toplam piyasa değerlerine ait bilgiler Tablo 2.1.’de yer almaktadır. İlgili tabloda şirketlerin toplam piyasa değerleri, Borsa endeksindeki artışa paralel olarak yükseliş sergilemiş ve 2017 yılı sonu itibariyle 873 milyar TL’ye ulaşmıştır.

Tablo 2.1 Borsa İstanbul’da İşlem Gören Halka Açık Şirketlerin Pazar Bazında Yıl Sonu Toplam Piyasa Değerleri (Milyon TL)

^{2006 2007 2008 2009 2010 2011}

Ulusal Pazar 228,283 333,984 181,116 344,376 454,510 360,640

İkinci Ulusal Pazar 1,674 1,801 800 2,704 6,420 8,320

Yıldız Pazar* - - - - - -

Ana Pazar* - - - - - -

Kurumsal Ürünler Pazarı - - - 3,419 11,513 12,042

Piyasa Öncesi İşlem Platformu - - - - - -

Yakın İzleme Pazarı 80.77482 163.5916 109.3957 262.1933 109.1746 150.6693

Gelişen İşletmeler Pazarı - - - - - -

Toplam 230,038 335,948 182,025 350,761 472,553 381,152

49

2012 2013 2014 2015 2016 2017

Ulusal Pazar 523,333 466,581 575,854 - - -

İkinci Ulusal Pazar 9,354 17,379 23,970 - - -

Yıldız Pazar* - - - 467,665 509,936 748,708

Ana Pazar* - - - 60,447 69,221 72,607

Kurumsal Ürünler Pazarı 17,148 19,462 23,488 23,066 25,716 29,942 Piyasa Öncesi İşlem Platformu 2,459 1,663 2,059 1,848 7,585 7,149

Yakın İzleme Pazarı 216 245 1,057 1,146 761 1,156

Gelişen İşletmeler Pazarı 387 583 937 712 850 3,685

Toplam 552,898 505,914 627,365 554,884 614,069 873,246

Kaynak: Borsa İstanbul

*30.11.2015 tarihinde Ulusal Pazar ve İkinci Ulusal Pazar; Yıldız Pazar ve Ana Pazar olarak yeniden yapılanmıştır.

Sermaye Piyasası Kanunu’na göre halka arz, “sermaye piyasası araçlarının satın alınması için her türlü yoldan halka çağrıda bulunulmasını, halkın bir anonim ortaklığa katılmaya veya kurucu olmaya davet edilmesini, hisse senetlerinin borsalar veya teşkilatlanmış diğer piyasalarda devamlı işlem görmesini ve halka açık anonim ortaklıkların sermaye artırımları dolayısıyla paylarının veya hisse senetlerinin satışını” ifade etmektedir. Aracı kurumlar, halka arza aracılık faaliyeti ile, sermaye piyasasının temel işlevi olan şirketler kesimine menkul kıymet ihracı karşılığı fon aktarımı sağlamaktadır.

2006-2017 dönemleri arasında gerçekleşen halka arzlar, pay senedi piyasasında işlem gören şirket sayısı ve halka arzlardan sağlanan kaynaklara Tablo 2.2’de yer verilmektedir.

Yıllar itibariyle halka arz sayıları ve halka arz tutarları incelendiğinde; SPK, Borsa İstanbul, TOBB ve TSPAKB arasında 2008 tarihinde imzalanan protokolle başlayan borsada işlem gören firma sayısını artırmayı amaçlayan “Halka arz seferberliği” çalışmasının sonuçlarının yansıdığı görülmektedir. Yapılan çalışmalar sonucunda, özellikle 2010 yılından itibaren halka arz edilen firma sayısında yıllar itibariyle artış gözlenmiştir. 2010 yılında 17 yeni şirket halka arz edilmiş, 2011 yılında 22 yeni şirket halka açılmış ve 2012 yılında ise 15 yeni şirket ile halka arzlar devam etmiştir. 2014 yılından itibaren sermaye piyasalarında halka arz edilen şirket sayısında azalış dikkati çekmektedir.

Tablo 2.2.’de yer alan halka arz tutarlarına bakıldığında ise 2015 ve 2016 yıllarında şirket kesiminden sağlanan halka arz hasılatının 50 milyon TL’nin altında kaldığı görülmektedir.

2017 yılında halka arz hasılatı, büyük bir şirketin halka açılmasıyla artsa da halka açılan şirket sayısı sınırlı kalmıştır.

50

Tablo 2.2 Halka Arz Tutarları İlgili Bilgiler

2006 2007 2008 2009 2010 2011

Kaynak: Borsa İstanbul (*Belirli miktarın üzerindeki pay senetlerinin ikincil halka arzı ile tahsisli veya toplu satışı ve bedelli sermaye artırımları Toptan Satışlar Pazarında yapılabilmektedir.)

Halka arz seferberliği çalışmalarının yoğunlaştığı dönemde gerçekleştirilen “Halka Arzda Kurumsal Otoritelerin Rolü” konulu, sermaye piyasası kurumlarının yöneticilerinin tamamının bir araya geldiği konferansta halka arz seferberliği çalışmalarına ilişkin değerlenlendirmeler ortaya koyulmuştur. İlgili dönemde şirket sayısının artmasına rağmen, özellikle kurumsal yatırımcı sayısının beklenildiği kadar artmadığı, sermaye piyasalarındaki yatırımcı sayısının artırılmasının öncelikle yatırımcı güveninin kazanılmasına bağlı olduğu bütün sermaye piyasası kurum yöneticileri tarafından önemle vurgulanmıştır (Aras, 2010).

51

Pay senedi işlem hacmi verileri ise Tablo 2.3’de görülmektedir. Toplam işlem hacminin, 2008 yılından itibaren artış trendinde olduğu ve 2017 yılında, 2006 yılına göre yaklaşık %350 arttığı görülmektedir. Ayrıca, toplam işlem hacmindeki artış trendinin 2013 yılında daha yüksek olduğu göze çarpmaktadır. Bu durum, 2012 yılı sonunda kredi derecelendirme kuruluşlarının Türkiye’nin notunu yatırım yapılabilir seviyelere yükseltmesinin ve sermaye piyasalarına özellikle yabancı para girişlerinin artmasının bir sonucu olarak görülebilir. Son yıllarda Borsa İstanbul pay piyasasında işlem gören menkul kıymet sayıları varantlar sayesinde artsa da, Borsada işlem gören şirket sayısında artış olmadığı gözlenmektedir.

Tablo 2.3 2006-2017 Yılları Arası Pay Senedi İşlem Hacmi (Milyon TL)

2006 2007 2008 2009 2010 2011

Ulusal Pazar 314,894 375,624 320,729 456,844 577,901 602,187

İkinci Ulusal Pazar 5,495 4,979 2,580 9,737 18,019 27,156

Toplam İşlem Hacmi 325,020 387,612 332,406 481,946 634,962 695,174

2012 2013 2014 2015 2016 2017

Ulusal Pazar 548,142 732,478 794,058 863,208 - -

İkinci Ulusal Pazar 27,274 28,450 23,787 24,008 - -

Yıldız Pazar* - - - 83,840 896,837 1,217,868

Ana Pazar* - - - 4,413 64,253 142,943

Kurumsal Ürünler Pazarı 46,450 53,602 52,847 48,970 50,929 105,048

Borsa Yatırım Fonu 8,257 8,368 3,829 3,726 2,419 2,378

Toplam İşlem Hacmi 623,326 816,858 872,931 1,025,874 1,013,562 1,468,001 Kaynak: Borsa İstanbul (*30.11.2015 tarihinde Ulusal Pazar ve İkincil Ulusal Pazar, Yıldız Paza ve Ana Pazar olarak yeniden yapılanmıştır.

İlgili dönemde, aracı kurumların borsa işlem hacimleri artarken, pay senedi yatırımcı sayıları ise yıllar içinde önemli bir değişim göstermemiştir. Portföy büyüklüğü yönünden yabancı yatırımcılar, Borsada işlem gören halka açık şirketlerin ortalama %60-65’ne, yerli yatırımcılar ise ortalama %35-40’na sahiptir. Bu oranlar piyasa koşullarına göre artış veya azalış gösterebilmektedir. Yatırımcı profili açısından bakıldığında ağırlıklı olarak yabancı yatırımcıların kurumsal yatırımcı, yerli yatırımcıların ise bireysel yatırımcılardan oluştuğu görülmektedir.

52

BIST-TÜM Yabancı BIST-TÜM Yerli

Kurumsal yatırımcılar finansal sistemin işlevlerini yerine getirmesi için önemli rol üstlenmektedir. Kurumsal yatırımcılar küçük yatırımcıların tasarruflarını toplayarak, kabul edilebilir risk, getiri maksimizasyonu ve vade uyumu amaçlarına yönelik olarak yöneten uzmanlaşmış finansal kurumlardır (Aras ve Müslümov, 2003a). OECD ülkeleri üzerine yapılan çalışmalarda, kurumsal yatırımcıların gelişmesi ile sermaye piyasası likiditesi arasında ise çift-yönlü nedensellik ilişkisinin olduğu ve gelişmiş sermaye piyasaları için kurumsal yatırımcıların geliştirilmesi gerektiği sonuçlarına ulaşılmıştır (Aras ve Müslümov, 2003b).

Piyasaların istikrarlı büyümesinde önemli bir faktör de yatırımların ortalama vade süresidir.

2012-2017 döneminde yatırımcıların ortalama yatırım süresi, Grafik 2.1’de görülmektedir.

İlgili grafikte pay senetlerini elde tutma süresine göre yerli ve yabancı yatırımcı dağılımında önemli bir farklılık olduğu görülmektedir. Yabancı yatırımcıların pay senetlerini ortalama elde tutma süresi, son yıllarda düşme eğiliminde olmasına rağmen, yerli yatırımcıların üzerindedir.

Yabancı yatırımcıların 2017 yılında ortalama yatırım süresi 201 gün (7 ay) iken, yerli yatırımcılarda ise sürenin çok kısa 35 gün (bir ay) olduğu görülmektedir. Elde tutma süreleri arasındaki farkın önemli nedenlerinden birisi yabancı yatırımcıların ağırlıklı olarak kurumsal yatırımcılardan, yerli yatırımcıların ise ağırlıklı olarak bireysel yatırımcılardan oluşmasıdır.

Grafik 2.1 Yatırımcıların Ortalama Yatırım Vadesi (Gün)

Kaynak: TÜYİD-MKK Borsa Trendleri Raporu (2018)

53

İlgili dönemde pay senedi yatırımcı sayılarının değişimi Tablo 2.4’de görülmektedir. Pay piyasasında yatırımcı sayılarının 2014 yılından itibaren azaldığı dikkati çekmektedir. 2017 yılında toplam yatırımcı sayısı, bir önceki yıla göre sadece %0,5 artmıştır. İlgili artış, büyük ölçüde toplam yatırımcı sayısının tamamına yakınını oluşturan (yaklaşık %99) yerli bireysel yatırımcı sayısının artmasından kaynaklanmıştır.. Yabancı pay senedi yatırımcısı sayısı da fon ve tüzel yatırımcı sayısındaki artış sonucunda 2017 yılı sonunda 9,569 olmuştur.

Tablo 2.4 Pay Senedi Yatımcı Sayıları

2006 2007 2008 2009 2010 2011

Yerli 921,099 934,070 983,264 993,253 1,035,612 1,090,059

Fon 206 216 222 223 255 277

Yatırım Ortaklığı 37 0 34 37 39 42

Tüzel 1,889 2,223 2,458 2,392 2,640 3,111

Bireysel 918,787 931,433 980,337 990,388 1,032,456 1,086,400

Diğer 180 198 213 213 222 229

Toplam 927,100 940,766 989,850 1,000,261 1,043,135 1,097,791

2012 2013 2014 2015 2016 2017

Yerli 1,080,262 1,100,854 1,065,473 1,049,578 1,031,309 1,081,334

Fon 294 331 338 332 334 337

Yatırım Ortaklığı 35 32 29 31 31 31

Tüzel 4,317 5,064 5,176 4,962 4,696 4,580

Bireysel 1,075,364 1,095,162 1,059,633 1,043,953 1,025,942 1,076,082

Diğer 252 265 297 300 306 304

Toplam 1,088,566 1,110,409 1,075,368 1,059,313 1,040,794 1,090,903 Kaynak: MKK

Tablo 2.5, 2006-2017 yıllarına ait yerli ve yabancı pay senedi portföy değerlerini göstermektedir. Araştıma dönemi olan 2006-2017 yıllarını kapsayan son oniki yıl süresince, yabancı yatırımcıların portföy payının ortalama %65, yerli yatırımcıların portföy payının ise ortalama %35 olduğu görülmektedir. 2007 yılında yabancı yatırımcıların portföy payı en yüksek düzeye (%72) ulaşmış, 2012 yılından sonra ortalamanın altında kalmıştır. 2017 yılında ise %65 portföy büyüklüğüne sahip olan yabancı yatırımcıların portföy büyüklüğünün, bir önceki yıla göre yaklaşık %48 artarak 232 milyar TL’ye ulaştığı, toplam pay senedi yatırımlarının %35’ini oluşturan yerli yatırımcıların portföy değerinin ise %36 artarak yaklaşık 123 milyar TL’ye yükseldiği görülmektedir. 2017 yılında pay senetlerinin toplam portföy

54

değerine bakıldığında ise, bir önceki yıla göre yaklaşık %44 artarak 355 milyar TL’ye yükseldiği bununla birlikte toplam yatırımcı sayısının ise sadece %0,5 artarak 1,046,900 olduğu görülmektedir. Bu durum, özellikle finansal kriz döneminde sermaye piyasalarının dışa bağımlı biçimde kırılganlığa açık bir yapı sergilemesine yol açabilir. Dolayısıyla, yabancı yatırımcıları doğrudan yatırımlara yöneltecek bir politika izlenmesi hem istihdam hem de kalıcılık bakımından önem taşırken; yerli yatırımcılar bakımından da sermaye piyasalarına yatırımı özendirecek politikalar izlenmesinin önemi ortaya çıkmaktadır.

Tablo 2.5 Pay Senedi Portföy Değerleri (Milyon TL)

2006 2007 2008 2009 2010 2011

Özel sektör borçlanma araçları piyasasının 2015 yılına kadar hızlı büyüme gösterdiği, 2016 yılında ise özel sektör borçlanma araçlarında ilk kez yaşanan iflas erteleme vakalarının da etkisiyle büyümenin yavaşladığı görülmektedir. Yıllar itibariyle yerli yatırımcıların hakim olduğu piyasada, 2017 yılında toplam yerli özel sektör borçlanma senedi yatırımlarının portföy değerinin yaklaşık %35, yabancı yatırımlarının portföy değerinin ise %66 artarak, toplam yatırımların portföy değerinin yaklaşık 67 milyar TL’ye yükseldiği görülmektedir.

55

Tablo 2.6 Özel Sektör Borçlanma Senedi Portföy Değerleri (Milyon TL)

2006 2007 2008 2009 2010 2011