Banka Kökenli – Banka Kökenli Olmayan Aracı Kurumların Yıl Bazında Etkinlik Analiz Sonuçları

Araştırmanın bu bölümünde, banka kökenli-banka kökenli olmayan aracı kurumların etkinliği, yıl bazında detaylı bir şekilde incelenmiştir. Banka kökenli-Banka kökenli olmayan aracı kurumlar, özel-kamu, yerli-yabancı sermayeli ve faaliyet kapsamında göre aracı kurumlar şeklinde sınıflandırılarak, bu sınıflandırmalara göre etkinlik skorlarındaki farklılaşma gösterilmiştir.

Yıllar itibariyle etkinlik analizi değerlendirmeleri benzerlik gösterdiği için bu bölümde yalnızca 2016 yılına ait etkinlik analiz sonuçları açıklanmıştır. Diğer yıllara ait analiz sonuçları Ek 2’de verilmiştir.

2016 Yılı Etkinlik Analizi Sonuçları

2016 yılında faaliyet gösteren banka kökenli ve banka kökenli olmayan aracı kurumlar, Tablo 4.5’de sermaye yapısı temeline ve faaliyet yetki kapsamına göre sınıflandırılarak, bu kırılımlardaki etkinlikleri değerlendirilmiştir. Sermaye yapısı temeline göre 2016 yılında banka kökenli 29 aracı kurumun 12 tanesi yerli sermayeli, 17 tanesi yabancı sermayelidir. 29 aracı kurum arasında; 2 tanesi yerli, 4 tanesi yabancı sermayeli olmak üzere 6 tanesi CCR modelinde ve 5 tanesi yerli, 13 tanesi yabancı sermayeli olmak üzere 18 tanesi BCC modelinde etkin bulunmuştur. 29 aracı kurumdan 6 tanesinin ölçek etkinliği bakımından tam etkin olduğu görülmektedir. Aynı yıl banka kökenli olmayan 42 aracı kurumun 38 tanesi yerli, 4 tanesi yabancı sermayelidir. 42 aracı kurum arasında, 7 tanesi yerli, 2 tanesi yabancı sermayeli olmak üzere 9 tanesi CCR modelinde ve 18 tanesi yerli, 3 tanesi yabancı sermayeli olmak üzere 21 tanesi BCC modelinde etkin bulunmuştur. Banka kökenli olmayan 42 aracı kurumdan 9 tanesinin ölçek etkinliği bakımından tam etkin olduğu görülmektedir.

Faaliyet yetki kapsamına göre 2016 yılında faaliyet gösteren 29 banka kökenli aracı kurumun 23 tanesi geniş kapsamlı, 5 tanesi kısmi kapsamlı ve 1 tanesi dar kapsamlı yetkilidir. 29 aracı kurum arasında; 4 tanesi geniş kapsamlı, 2 tanesi kısmi kapsamlı olmak üzere 6 tane aracı kurum CCR modelinde, 12 tanesi geniş kapsamlı, 4 tanesi kısmi kapsamlı ve 1 tanesi dar kapsamlı olmak üzere 17 tanesi BCC modelinde etkin bulunmuştur.

104

Ölçek etkinliği bakımından ise geniş kapsamlı aracı kurumların 4 tanesi, kısmi kapsamlı aracı kurumların ise 2 tanesi tam etkin olduğu görülmektedir. Aynı yıl banka kökenli olmayan 42 aracı kurumun 31 tanesi geniş kapsamlı, 8 tanesi kısmi kapsamlı ve 3 tanesi dar kapsamlı yetkilidir. Ölçek etkinliği bakımından banka kökenli olmayan 42 aracı kurum arasında yalnız 9 tane geniş kapsamlı aracı kurum tam etkin bulunmuştur.

Tablo 4.6 2016 Yılı Etkinlik Analizi Sonuçları

Banka kökenli aracı kurumların etkinliği sermaye yapısı temeline göre incelendiğinde, yerli sermayeli aracı kurumların CCR modeli etkinlik skoru ortalaması 0.71, BCC modeli etkinlik skoru ortalaması 0.77 ve ölçek etkinliği skor ortalaması 0.92 olarak bulunmuştur. Aynı yıl banka kökenli, yabancı sermayeli aracı kurumların CCR modeli etkinlik skoru ortalaması 0.74, BCC modeli etkinlik skoru ortalaması 0.95 ve ölçek etkinliği skor ortalaması 0.78 olarak bulunmuştur. Banka kökenli aracı kurumlar ölçek etkinliği açısından karşılaştırıldığında, yabancı sermayeli aracı kurumların ortalama etkinlik skorunun, yerli sermayeli aracı kurumlara göre daha yüksek olduğu görülmektedir.

Tam Etkin

Banka Kökenli Aracı Kurumların Etkinliği 29 6 21% 18 62% 6 21%

Yerli Sermayeli 12 2 17% 5 42% 2 17%

Özel 9 2 22% 4 44% 2 22%

Kamu 3 - - 1 33% -

-Yabancı Sermayeli 17 4 24% 13 76% 4 24%

Geniş Yetkili 23 4 17% 12 52% 4 17%

Kısmi Yetkili 5 2 40% 4 80% 2 40%

Dar Yetkili 1 - - 1 100% -

-Banka Kökenli Olmayan Aracı Kurumların Etkinliği 42 9 21% 21 50% 9 21%

Yerli Sermayeli 38 7 18% 18 47% 7 18%

Yabancı Sermayeli 4 2 50% 3 75% 2 50%

Geniş Yetkili 31 9 29% 14 45% 9 29%

Kısmi Yetkili 8 - - 4 50% -

-Dar Yetkili 3 - - 3 100% -

-Sermaye Yapısı Temeline Göre Aracı Kurumların Etkinliği

Faaliyet Yetki Kapsamına Göre Aracı Kurumların Etkinliği 2016 Yılı Etkinlik Sonuçları

Aracı Kurum

Sayısı

CCR Modeli BCC Modeli Ölçek Etkinliği

Sermaye Yapısı Temeline Göre Aracı Kurumların Etkinliği

Faaliyet Yetki Kapsamına Göre Aracı Kurumların Etkinliği

105 Yerli Sermayeli Yabancı Sermayeli

0.72 0.79

CCR Modeli BCC Modeli Ölçek Etkinliği Özel Kamu

Grafik 4.10 2016 Yılı Banka Kökenli Aracı Kurumların Etkinlik Analizi Sonuçları

Yerli-özel, yerli-kamu ayrımına göre aracı kurumların etkinlikleri incelendiğinde ise; özel sermayeli aracı kurumların, CCR modeli etkinlik skoru ortalaması 0.72, BCC modeli etkinlik skoru ortalaması 0.79 ve ölçek etkinliği skor ortalaması 0.91 iken, kamu sermayeli aracı kurumların CCR modeli etkinlik skoru ortalaması 0.69, BCC modeli etkinlik skoru ortalaması 0.74 ve ölçek etkinliği skor ortalaması 0.95 olduğu görülmektedir. Yerli-özel ve Yerli-kamu ayrımına göre aracı kurumlar karşılaştırıldığında kamu sermayeli aracı kurumların ölçek etkinliğinin daha yüksek olduğu görülmektedir.

106

107

BÖLÜM 1

BÖLÜM 5

SONUÇ

108

5. SONUÇ

Bu çalışmanın amacı, Türkiye sermaye piyasasında faaliyet gösteren aracı kurumların finansal performanslarını analiz etmek ve faaliyetlerinin etkinlik düzeyini belirleyerek elde edilecek sonuçlar doğrultusunda sektörün gelişimi için önerilerde bulunmaktır. Bu çercevede çalışma iki ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde 2005-2016 döneminde Türkiye Sermaye Piyasası’nda faaliyet gösteren aracı kurumların finansal performansları TOPSIS (Technique for Order Preference by Similarity to Ideal Solution) yöntemi ile ölçülmüştür. İkinci bölümde ise aracı kurumların ilgili dönemdeki etkinliklerinin ölçümü Veri Zarflama Analizi (VZA) ile gerçekleştirilmiştir.

Araştırmanın ilk aşamasında, aracı kurumların finansal performanslarını temsil eden öncelikli göstergelerin ve bu göstergelerin önem düzeylerinin (ağırlıklarının) belirlenmesi için Türkiye Sermaye Piyasası’nda faaliyet gösteren aracı kurumların orta ve üst düzey yöneticilerine bir anket uygulanmıştır. Finansal performansı temsil eden öncelikli göstergeler tespit edildikten sonra ağırlıklar, anket yoluyla uygulamacılardan alınan görüşler ve objektif ağırlıklandırma yöntemlerinden biri olan Entropi ile belirlenmiştir. Belirlenen finansal göstergeler çerçevesinde, 2005-2016 döneminde Türkiye Sermaye Piyasası’nda faaliyet gösteren aracı kurumların performans gelişimi, 3 farklı boyutta incelenmiştir:

 İlk olarak; 2005-2016 döneminde faaliyet gösteren tüm aracı kurumların yıl bazında finansal performans skorları hesaplanmıştır.

 İkinci olarak; 2005-2016 döneminde aralıksız faaliyet gösteren aracı kurumlar tespit edilerek (55 aracı kurum), yıl bazında finansal performans gelişimleri izlenmiştir.

 Son olarak, her yıl performansı en iyi olan 10 aracı kurumun performans ortalaması hesaplanarak, sektörün en iyilerinin performans gelişimi değerlendirilmiştir.

Performans analizi çerçevesinde elde edilen ilk bulgulara göre, faaliyet karlılığı, hem entropi yöntemi hem de anket sonuçlarına göre en önemli performans göstergesi olarak belirlenmiştir. Analiz sonuçlarına göre, 2005-2016 döneminde aralıksız faaliyet gösteren aracı kurumların performans ortalamasının, bu dönemde faaliyet gösteren tüm aracı kurumların performans ortalamasının üstünde olduğu görülmektedir. Bununla birlikte, her yıl performansı en iyi olan 10 aracı kurumun sahip olduğu ortalama skor, diğer ortalamalar ile

109

karşılaştırıldığında, ilk 10 kurumun performansının sektörün performans ortalamasının çok üzerinde olduğu tespit edilmiştir. Bu durum, Türkiye’deki aracı kurum sektöründe yoğunlasma ve oligopolistik yapının varlığı konusunda önemli bir göstergedir. Ayrıca Türkiye Sermaye Piyasası’nda aralıksız faaliyet gösteren 55 aracı kurumun TOPSIS yöntemi ile elde edilen finansal performans skorları arasındaki korelasyon incelenmiş ve bu skorlar arasında istatistiki olarak anlamlı yüksek bir korelasyon olduğu görülmüştür. Bu durum yıllar itibariyle aracı kurumların sahip oldukları skorlar bakımından istikrarlı bir görüntü sergilediklerini ve sıralamalarının fazla değişkenlik göstermediğini ifade etmektedir.

Araştırmanın ikinci aşamasında, 2005-2016 döneminde Türkiye Sermaye Piyasası’nda faaliyet gösteren aracı kurumların göreli etkinlik ölçümü VZA kullanılarak gerçekleştirilmiştir.

Elde edilen sonuçlara göre, 12 yıllık dönem boyunca hem faaliyet gösteren aracı kurum sayısının hem de tam etkin aracı kurum sayısının düştüğü görülmektedir. Ayrıca, aynı dönemde faaliyet gösteren aracı kurumların etkinlik skorları hesaplanarak ortalama değer alınmış ve ortalama değerin üstünde kalan aracı kurumların yüzdesi hesaplanmıştır. Buna göre, ortalama etkinlik skorunun %70’den %57’ye düştüğü, ortalama değerin üstünde kalan aracı kurum yüzdesinin ise zaman içinde değişmekle birlikte 2016 yılında %51 olduğu görülmektedir. 2007 yılı, ortalama etkinlik skorunun ve ortalama etkinlik skorunun üstünde kalan aracı kurum yüzdesinin en yüksek olduğu yıl olarak tespit edilmiştir. Tam etkin aracı kurum yüzdesi incelendiğinde, bu oranın 2005-2016 döneminde %21’den %13’e gerilediği görülmektedir. Ortalama etkinlik skoru üstünde kalan aracı kurum yüzdesi ve tam etkin aracı kurum yüzdesi birlikte değerlendirildiğinde, tam etkin aracı kurum yüzdesinin düştüğü yıllarda ortalama etkinlik skoru üstünde kalan aracı kurum yüzdesinde artış olduğu görülmektedir. Bu durum, aracı kurumların tam etkin olamasalar bile, yüksek bir etkinlik skoruna sahip olduklarını göstermektedir.

Araştırmada aracı kurumlar, etkinlik analizinin homojenlik varsayımı doğrultusunda, banka kökenli - banka kökenli olmayan olmak üzere iki ayrı grupta değerlendirilmiş; bu iki grubun etkinliği aynı zamanda sermaye yapısı temeline ve faaliyet kapsamına göre detaylı olarak analiz edilmiştir. Bu amaçla, 2005-2016 döneminde faaliyet gösteren banka kökenli ve banka kökenli olmayan aracı kurumlar için en verimli girdi bileşimi ile en yüksek çıktıyı elde etme başarısını gösteren teknik etkinlik, en uygun ölçekte faaliyet gösterme başarısını temsil eden ölçek etkinliği ve ölçek etkinliği ile teknik etkinliğin çarpımı ile elde edilen toplam etkinlik skorları hesaplamıştır. Buna göre, 2008 yılı dışında banka kökenli aracı kurumların ortalama ölçek etkinliği skorunun, banka kökenli olmayan aracı kurumların ortalama skorundan daha yüksek olduğu görülmektedir. Ayrıca, banka kökenli ve banka kökenli olmayan aracı

110

kurumların ortalama etkinlik skorları arasında fark test edildiğinde, bu farklılaşmanın 2013 yılından itibaren istatistiki olarak önemli olduğu tespit edilmiştir.

Etkinlik analizi sonucuna göre; araştırma dönemi boyunca hem banka kökenli hem de banka kökenli olmayan aracı kurumlar arasında tam teknik etkinliğe sahip aracı kurum sayısının tam toplam etkinliğe sahip aracı kurum sayısından fazla olduğu görülmüştür. Bu sonuç her iki grupta da toplam etkinsizliğin ölçek etkinsizliğinden kaynaklandığını göstermektedir. Bir diğer bulgu, tam teknik etkinlik açısından 12 yıllık dönemin 6 yılında banka kökenli olmayan aracı kurum oranının diğer gruba eşit veya daha yüksek olmasıdır.

Son döneme ait sonuçlar incelendiğinde, yabancı sermayeli aracı kurumların yerli sermayeli aracı kurumlara göre ölçek etkinlik düzeylerinin daha yüksek olduğu bulunmuştur. Bununla birlikte yerli-özel ve yerli-kamu ayrımına göre aracı kurumlar karşılaştırıldığında kamu sermayeli aracı kurumların ölçek etkinliğinin daha yüksek olduğu görülmektedir.

Etkinlik ile ilgili sonuçlar elde edildikten sonra, kullanılan girdi ve çıktılar bazında her üç etkinlik türünde de tam etkinliğe sahip aracı kurumların sektör içindeki payları incelenmiştir.

Buna göre; tam etkin aracı kurumların tüm girdi ve çıktılarda sektör içindeki payları özellikle 2008 ve 2011 yıllarında kırılmaya uğramış ve önemli ölçüde düşmüştür.

Tam etkin aracı kurumlar 2005-2011 döneminde sektördeki işlem hacminin %26-%39’unu, 2012-2016 döneminde ise işlem hacminin hemen hemen %50’sini gerçekleştirdikleri belirlenmiştir. Bir diğer bulgu, 2013 yılından bu yana banka kökenli aracı kurumların işlem hacmi içindeki payının, banka kökenli olmayan aracı kurumların payından daha düşük olmasıdır.

İşlem hacmi dışında, tam etkin aracı kurumların 2012-2016 döneminde sektördeki özsermaye büyüklüğü açısından payı %28 ile %15 arasında, faaliyet geliri açısından payı

%43 ile %29 arasında, faaliyet gideri açısından payı %34 ile 26 arasında, personel sayısı açısından payı %22 ile %27 arasında değişmektedir. Şube sayısı bakımından sektör içindeki payları ise, %19 ile %1.4 arasında yer almaktadır.

Çalışma kapsamında aynı zamanda, TOPSIS yöntemi ile gerçekleştirilen performans ölçümü ve VZA yöntemi ile gerçekleştirilen etkinlik analizi sonuçları karşılaştırılmış ve TOPSIS analizinde performansı yüksek çıkan işletmelerin etkin kurumlar olup olmadıkları incelenmiştir. Buna göre, VZA etkinlik skorları ile TOPSIS performans sıralamaları arasında önemli farklılıklar olduğu gözlenmiştir. Aracı kurumlar arasında hem etkinliği hem de

111

performansı yüksek olanlar bulunduğu gibi her iki gösterge bakımından skoru düşük olanlar yer almaktadır. Bazı aracı kurumlar ise, bir gösterge bakımından yüksek skora sahipken, diğeri açısından düşük skor elde etmiştir. Bu durum, çeşitli özellikteki girdi/çıktılar ile elde edilen göreli etkinliklerin, finansal performans sıralamaları ile paralel olmadığını ve belirgin düzeyde farklılaştığını göstermektedir. Elde edilen bu bulgu, aracı kurumların belirli bir performans düzeyinde daha etkin çalışma konusunda önemli gelişme alanları bulunduğuna işaret etmektedir.

Araştırma sonuçları, Türkiye Sermaye Piyasası’nda faaliyet gösteren banka kökenli aracı kurumların son beş yılda ortalama olarak %27’sinin, banka kökenli olmayan aracı kurumların ise son beş yılda ortalama olarak % 20’sinin ölçek etkinliğine sahip olduğunu göstermektedir.

Bu durum aracı kurumların büyük çoğunluğunun en verimli oldukları ölçek büyüklüğünde faaliyet göstermedikleri yönünde bir bulgudur. Diğer bir ifade ile, sektörde faaliyet gösteren ve etkin olmayan aracı kurumların kaynaklarını yeterince etkin kullanamadıkları, dolayısıyla maliyetlerinin de sektördeki diğer aracı kurumlara göre daha yüksek olduğu anlamını taşımaktadır. Bununla birlikte, etkinlik kavramının sadece girdiler ve çıktılar arasındaki ilişkiyi değil aynı zamanda yönetim yaklaşımına da atıfta bulunması, aracı kurumların etkinlik sorununun aynı zamanda yönetim performansı ile de ilişkili olduğuna işaret etmektedir. Aracı kurumların optimal girdi bileşimlerini oluşturarak etkinliklerini artırma yönünde gelişim göstermeleri ise sektörün genel etkinlik düzeyini ve performansını olumlu yönde etkileyecektir.

112

113

BÖLÜM 1

BÖLÜM 6