Aracı Kurum Sektörü İstatistikleri

Son on yılda, aracı kurumlar Yerli ve Yabancı Ortaklık ile Özel ve Kamu Ortaklıkları açısından sınıflandırıldığında, 2013 yılından itibaren toplam aracı kurum sayısının azaldığı görülmektedir. Sektörde, 2016 yılı sonu itibariyle 68 özel ve 3 kamu ortaklığına sahip toplam 71 aracı kurum faaliyet göstermektedir.

Tablo 2.10 Ortaklık Yapısına Göre Faaliyette Olan Aracı Kurumlar

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Özel 96 93 94 91 87 87 87 91 92 82 71 68

Yabancı 11 19 24 23 23 24 25 25 27 24 18 21

Yerli 85 74 70 68 64 63 62 66 65 58 53 47

Kamu 4 5 4 4 4 4 4 3 3 3 3 3

Genel Toplam 100 98 98 95 91 91 91 94 95 85 74 71 Kaynak: Ortaklık yapısına göre aracı kurum sayıları araştırmacılar tarafından, TSPB yıllık faaliyet raporları, SPK istatistikleri ve aracı kurumların resmi web sayfalarındaki veriler doğrultusunda elde edilmiştir.

Bankaların sermaye piyasası faaliyetleri, borsada hisse senedi işlemleri ve halka arza aracılık işlemlerini kapsamayacak şekilde düzenlenmiştir. Bu yüzden bankalar kurdukları aracı kurumlar ile sermaye piyasasında ağırlıklarını sürdürmek istemektedirler. Bu doğrultuda, aracı kurumlar, faaliyet izinlerine göre banka kökenli ve banka kökenli olmayan aracı kurumlar şeklinde iki başlık altında sınıflandırılır. Buna göre, ortaklık yapısında Türkiye’de faaliyet gösteren bir bankanın dolaylı ya da doğrudan %50’den fazla payı bulunan aracı kurumlar “Banka Kökenli”, diğer kurumlar ise, “Banka Kökenli Olmayan” olarak tanımlanır (TSP 2010 Raporu, s.83).

Türkiye’de ilgili dönemde faaliyette olan aracı kurumların sayısal dağılımı Grafik 2.2. de verilmektedir. Faaliyeti geçici olarak durdurulmuş ya da sadece sabit getirili menkul tescil işlemi gerçekleştiren aracı kurumlar, değerlendirme kapsamına alınmamıştır. 2016 yılı sonu itibariyle sektörde faaliyet gösteren 71 aracı kurumun, 42’sinin banka kökenli, 29’unun ise banka kökenli olmadığı görülmektedir.

59

Grafik 2.2 Banka Kökenli–Banka Kökenli Olmayan Aracı Kurumların Sayısal Dağılımı

Alım satıma aracılık, daha önce ihraç edilmiş olan sermaye piyasası araçlarının aracılık sıfatıyla ve ticari amaçla alım satımını ifade eder. Aracı kuruluşlar, daha önce halka arz edilmiş veya özel mevzuatları gereğince işlem gören sermaye piyasası araçlarının alım satımına aracılıkta bulunabilirler. Aracı kurum sayısının sahip olunan yetki belgelerine göre dağılımı incelendiğinde aracı kurumların en fazla alım satım aracılığı faaliyetlerinde yoğunlaştığı görülmektedir.

Tablo 2.11, 2007-2014 yıllarına ilişkin yetki ve izin belgelerine göre aracı kuruluşların dağılımını vermektedir. Halka arza aracılık yetki belgeleri 2008-2013 döneminde azalmakla birlikte 2014 yılında ise en düşük seviyede olduğu görülmektedir. Sektörde çok sayıda aracı kurum bulunmakla birlikte halka arzlarda az sayıda aracı kurum aktif rol oynamaktadır. Halka arza aracılık faaliyetleri sürecinde aracı kurumların plasman gücünün göründüğü kadar etkin olmadığı aynı zamanda sektördeki yöneticiler tarafından da ifade edilmektedir (Aras, 2010a).

Dövize, emtiaya ve kıymetli madenlere dayalı olarak gerçekleştirilen kaldıraçlı alım-satım işlemleri (KAS) Ağustos 2011 itibariyle SPK’nın düzenlemesine tabi olmuştur. Buna göre, yalnızca aracı kurumlar bu piyasada faaliyet gösterebilmektedir. Bu kapsamda 2011 yılı içerisinde 7 aracı kuruma kaldıraçlı işlemleri yapması konusunda geçici yetki verilmiştir.

32 32 35 36 36 36 34 35 34 Banka Kökenli Aracı Kurumlar Sayısı Banka Kökenli Olmayan Aracı Kurum Sayısı Toplam Aracı Kurum Sayısı

60

SPK tarafından, 2015 yılında yapılan düzenleme ile aracı kurum faaliyetleri yeniden düzenlenmiştir. Yeni düzenleme ile birlikte 2015-2017 yıllarını kapsayacak şekilde faaliyet iznine göre aracı kuruluşların dağılımı Tablo 2.12’de yer almaktadır.

Tablo 2.11 Yetki ve İzin Belgelerine Göre Aracı Kuruluşlar (VİAŞ dahil) (2007-2014)

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Alım satıma aracılık 104 104 103 103 101 100 100 88

Türev araç sözleşmeleri 63 68 71 79 81 86 81 65

Yatırım danışmanlığı 59 59 57 57 57 57 55 46

Halka arza aracılık 61 55 54 54 55 59 58 43

Repo/ters repo işlemleri 63 59 56 56 52 53 47 -

Portföy Yönetimi 59 52 48 48 49 52 53 38

Kaldıraçlı alım-satım işlemleri (geçici) - - - - 7 24 34 35 Kredili menkul kıymet, açığa satış ve

menkul kıymetlerin ödünç alma ve verme işlemleri

96 97 98 98 95 97 93 82

Kaynak: TSPB Verileri (2007-2011), SPK İstatistikleri (2012-2014)

*İlgili tabloda aracı kurum sayıları, faaliyeti geçici olarak durdurulan kurumları da içermektedir.

Tablo 2.12 Faaliyet İznine Göre Aracı Kuruluşlar (VİAŞ dahil) (2015-2017)

2015 2016 2017

Emir iletimine aracılık faaliyeti 67 68 67

İşlem aracılığı faaliyeti 12 13 14

Portföy aracılığı faaliyeti 48 53 52

Bireysel portföy yöneticiliği faaliyeti 44 43 44

Yatırım danışmanlığı faaliyeti 50 50 55

Halka arza aracılık faaliyeti 51 52 52

Saklama hizmeti 70 72 71

Kaynak: SPK İstatistikleri

Kredili menkul kıymet, açığa satış ve menkul kıymetlerin ödünç alma ve verme işlemleri sadece izin belgesine tabi iken, diğer faaliyetler yetki belgesine tabidir. Yukarıdaki tablolarda görüleceği üzere tüm aracı kurumlar alım satıma aracılık faaliyetinde yoğunlaşmış, son yıllarda özellikle vadeli işlemler borsasının faaliyete geçmesiyle türev araçlarının alım satımına aracılık faaliyeti de giderek ağırlık kazanmaya başlamıştır.

Türev araçlarının alım satımına aracılık faaliyeti, sermaye piyasası araçlarının mala, kıymetli madenlere ve dövize dayalı vadeli işlem ve opsiyon sözleşmeleri dahil her türlü türev araçlarının aracı sıfatıyla ve ticari amaçla alım satımını ifade etmektedir. 2005 tarihinde

61

Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nın (VOB) faaliyete başlamasıyla birlikte aracı kurumlarda türev araç sözleşmelerine aracılıkta bulunmaya başlamışlardır.

Mevcut düzenleme, paya dayalı bir dayanak varlığın BİST’de işlem gören bir türev sözleşmesi olması durumunda, aynı dayanak varlığa dayalı olarak tezgâh üstünde müşterisiyle türev sözleşme yapma imkanı tanımamaktadır. Bu durum, türev ürünlere dayalı faaliyetlerin artması için, tezgâhüstü işlemlerin gelişmesini engellemektedir. Türev araçların alım satımına aracılık yetki belgelerinde 2016 yılına kadar sürekli olarak bir artış olduğu görülmektedir. Bunun önemli nedenlerinden birisi, yıllar itibariyle türev araçlarda farklı yatırım araçlarının faaliyete geçmesidir. Ancak 2017 yılında kaldıraç ve teminat oranlarına ilişkin SPK düzenlemesi sonrasında türev piyasaların büyüme trendinde değişim gözlemlenmiştir.

Aracı kurumların merkez ve merkez dışı örgütlerinde istihdam ettikleri çalışan sayısı yıllar itibarı ile Grafik 2.3’de gösterilmiştir. Aracı kurum çalışan sayısında 2017 yılında gözlemlenen önemli düşüşün nedenlerinden biri, türev işlemlerde asgari teminat ve kaldıraç oranlarına ilişkin SPK düzenleme değişikliği sonrasıdır. Bu düzenleme, gelirlerinin önemli bir kısmını kaldıraçlı işlemlerden elde eden aracı kurumların küçülmeye gitmesine sebep olmuştır. Aracı kurumların bazıları merkez dışı birimlerini kapatmış ve yurtiçi satış birimlerinde istihdamı azaltmıştır. Bazı aracı kurumlar ise faaliyetlerini tamamıyla sonlandırmıştır.

Grafik 2.3 Aracı Kurum Çalışan Sayısı

Kaynak: TSPB, Aracı Kurumların Toplu Faaliyet Verileri (2002-2017) 5,882 5,895 5,851

5,091 4,715

4,948 5,093 5,258

5,480 5,657

6,632 6,478

4,741

4,000 4,500 5,000 5,500 6,000 6,500 7,000

Çalışan Sayısı

62