3.7. GÖNDERGENĠN YĠNELENMESĠYLE YAPILAN
3.7.1. Satiralarda Göndergenin Yinelenmesiyle Yapılan
incelemeye çalıĢacağız.
3.7.1. Satiralarda Göndergenin Yinelenmesiyle Yapılan
Artgönderimleri
ġahısların adlandırılmasında kullanılan gönderge örnekleri satira metinlerinde tespit ettiğimiz ilk gönderge grubudur.ġair kiĢilerin karekteristik özelliklerine göre satira metinlerinde göndergeler kullanmıĢtır.
3.7.1. 1.ġahıslar Ġçin Kullanılan Genel Adlandırmalar
Babası (Atası):
-DadaĢ, meni goy derse.
Rehmetlik meni çox isterdi… /Niye Men Dersden Qaçdım/8/
Çocuklar (Erkek-Kız):
UĢaqların da canı cehenneme, nökerlerin de. /Niye Meni Döğürsünüz/ 4/.
Ay köpeğin gizi, sen ne sebebe bu uĢağı doğdun ki gedeydi Rus dersi oRumağa ve goyunlanınızın ölmeyine bais olaydı./Niye Men Dersden Qaçdım/7/.
Gösterme tebibe o ciğerküĢeni zinhar Dünyanı soyub eyleye hergün seni hürsend
Sağ ol bele ferzend. /Niye Men Dersden Qaçdım/9/
"Men ölüm, bacıoğlu menim üreğimi sıxma.dersüvü yaxĢı ezberle… Di bele de, rehmetliğin oğlu, tâ meni niye dağa daĢa salırsan…
/Niye Men Dersden Qaçdım/6/
Puç eyledin, övret bu gözel sade cavanı
Ey nuri-düçeĢmim oxumaqdan hezer eyle /Niye Men Dersden Qaçdım/ 13/
Bu Tifli kinuri beserüĢireyi candır, /Heyatın Qopqobuna Cavap/33/
ġair tifli diye hitap ettiği kiĢiyi sonraki mısralarda oğlan diye hitap ediyor.
Ey dövletimin zevali oğlum! Ey baĢı ağır belalı oğlum!
Ey mektebü dersin aĢması (oğlu)!
Ey riĢteyi’elm mübtelası(Oğlu)! /Leyli ve Mecnun/82/ Yeni mekteb açılıb veten övladı üçün
Az deyil Adem açan medrese ehfadı üçün /Sual Cavab/117/ Gerçi bu bedbext (oğul) özü elme heveskârdır/Oxutmaram El Çekin/243/
Ġnsanlar, Halk:
Cehd eyle sen ancaq nezeri xalqda pak ol Mexlugu inandır. /18/
Terpenme, amandır, bala qefletden ayılma! /24/ Derler: a qanmaz, de yıxıl, öl, qutar
He balam, doğrusu, ay dadaĢ men dexi
Meslehet ondan o yana bilmirem…/Men Bele Eesrarı Qanabilmirem /98/.
ġairin bala diye hitap ettiği halktır. Müslüman- Türklere bu Ģekilde hitap etmiĢtir. Halkın olan olumsuzluklara ses çıkarmamalarını bu Ģekilde anlatmak istemiĢtir. Bu satiranın nakarat kısımlarında da Ģair “laylay bala laylay” Ģeklinde insanlar için bu Ģekilde hitap etmiĢtir.
Hökm eleyecekmiĢ bütün âlemde cehalet Dildadeyi irfanları neylerdin ilahi! Qeyretli danoĢbazlarımız iĢ bacarırken,
Tenbel, deli Ģeytanları neylerdin Ġlahi!/DaĢ Qelbli Ġnsanları Neylerdin Ġlahi/115/
ġairin danoĢbazlarımız, dildadeyi irfan olarak adlandırdığı okumuĢ aydın kesimdir. “deli Ģeytanlar olarak adlandırdığı grup ise âlim kesimin zıttı olan gruptur.
Atasız tiflileri basdıboranlıq bize ne?/Ger Bu Ġl XalqıTabah Etdi Giranlıq, Bize Ne?/122/
Münsif haqqa haq, batile batil söyleseydi
Elbetteki nahaq söyleyen Ģexs utanardı. /Doğru/133/
ġair münsif ifadesini adalet taraftarı olan insanlar için; nahaq ifadesini de adaletsiz insanlar için kullanmıĢtır.
Tir boyunlar (insanlar), ĢiĢ qarınlar (insanlar), canlılar. /Qurban Bayramı/272/
Kadın EĢ:
Ay köpeğin gizi, sen ne sebebe bu uĢağı doğdun ki gedeydi Rus dersi oxumağa ve goyunlanınızın ölmeyine bais olaydı./Niye Men Dersden Qaçdım/7/.
Söz etmez eser, çare qalıb indi duaye
Tedbir ele, övret. /Niye Men Dersden Qaçdım/12/.
Övretsen ancaq eyle itaet qavur qızı (eĢi-övret)! /Qavur Qızı/147/.
Biç veledüznalara (eĢlerine) söz batmayır. Gel bu Haramzadelerin at daĢın. /Üç Arvad/139/
ĠĢçi (Fehle): El çek bala dövletlilere xidmetin olsun. /Bakı Fehlelerine/16/ ġair “bala” ifadesini iĢçi sınıfını adlandırmak için kullanmıĢtır. Pulsuz kiĢi insanlığı asan mı sanırsan?
Axmaq kiĢi insanlığı asan mı sanırsan?
Caiz deyil insanca danıĢmaq füqeraye, /Fehle Özünü Sende Bir Ġnsan Mı Sanırsan?/72/
Ne soxulmuĢsan areye a baĢı belaliFehle Nücabeleri görende ayağa durardı kasıb
Ayağı çarıqlılar da gelib isteyir müsavat /Teraneyi Esilane/80/ Teraneyi Esilane baĢlıklı satiranın farklı mısralarında Ģair iĢçiler için “kasıb, ayağı çarıqlı” ifadelerini kullanmıĢtır.
Mehemmedeli ġah: Gemü möhnet Füzun oldu,
Sebeb boynu yoğun (Mehemmedeli ġah) oldu. /Sebeb Boynu Yoğun Oldu/179/
Çiftçi (Ekinçi):
Lal ol a balam baĢlama feryade ekinçi
Cütçü babasan, buğdanı ver darı yeyersen, /Ekinçi/85-86/ ĠĢ rencberin, güc öküzün, yer özününkü,!/ DaĢ Qelbli Ġnsanları Neylerdin Ġlahi/115/
Koca EĢ: Vermeyeydiz meni bu eblehe (kocası), kaĢ!
Ere verdiz de bu qaffala (kocası) meni /Çatlayır Xambacı Qemden Üreyim/186/.
Ay baĢı daĢdı kiĢi, dinme uĢagdır uĢağım!
Yoxsa, ay herze kiĢi, bir guru sözden öteri /UĢaqdır/155/. Erdir, özü biler neçe övret alar alar,
ġairler: ġairleri naqqal edib, avara qoyandır Ol zahiri sürhün üreyi qara qarandaĢ, Mirzelere yoldaĢ. /Teshili elm/26-27/ Ay adama oxĢamaz bir üzüne baxsana
Yox xeberin, bineva, hiç özünden senin /Sen BelesenmisĢ Ay Barekallah Sene /124/.
Kâfir olduqları yetmezmi ki bu herzelerin (Ģair). /Ay Haray, Bir Neçe ġair Neçe ġair Kimiler/134/.
ġair leqebinde neçe idbarı ayıldı./Ey Vah ki Xesiyyeti Millet Götürüldü/232/
“Ġdbar” ifadesi bedbaht anlamında, Ģairler için kullanılmıĢtır. Ġranlilar: Qansızları (Ġranlı) heç qanmayın allahı seversiz. /Yatmayın
Alahı Seversiz/149/
Neçe ac bey,neçe tox molla, neçe kök gazi
Üzv olub meclise hell etdiler istigrazi /Ehli Ġranda Pa Oğlan Yene Himmet Görünür!/258/
Yukarıdaki ifadeler Ġranlılar için kullanılmıĢtır.
Öğretmenler (Müellimler):
Qanan kim qandıran kim, neĢri irfan eyleyen kimdir?
Sizi irĢad edir, görmüsünüz, fettanlar, insanlar/Seraden Bir Deli ġeytan Deyir: Ġnsanlar Ġnsanlar!
Ġnsanlara eğitim veren kiĢiler öğretmenlerdir. ġair yukarıdaki mısrada “fettan” ifadesini de onlar için kullanmıĢtır.
Etdik ne qeder boĢ yere sohbet, uçitiller!
Bu herzevü hedyanlara kimler qulaq asdı. /Uçiteller/88/ Tâ eylemeseydiz de bu qafilleri aqâh!/Vay Vay Ne Yaman MüĢküle DüĢdü ĠĢim Allah/68/.
Ne bir para oxumuĢlarda bu zekâvet olaydı! /Arzu/175/ “Arzu” baĢlıklı satiranın ilk mısralarında mektepten ve muallimlerden bahsedilmektedir. Satiranın sonraki mısrasında da muallimler için“bir para oxuuĢlar”ifadesi kullanılmıĢtır. Beyler, Zenginler
(Dövletliler):
Beyzadeleri, Xanları neylerdin ilahi! !/DaĢ Qelbli Ġnsanları Neylerdin Ġlahi/115/
Vermese pul, pullu da muhtaçlara, /Sebr Ele/ Bayram olcaq Ģövkelliler, Ģanlılar,
Dövletliler, pullular, milyanlılar,
Tir boyunlar, ĢiĢ qarınlar, canlılar./Qurban Bayramı/272/ ġair “Qurban Bayramı” baĢlıklı satirasında yukarıda belirttiğimiz ifadeleri zenginler, parası olanlar anlamında kullanmıĢtır.
Gazeteciler (Qezetçiler):
Hamısı kâfire benzer o haramzadelerin,
Ġndi bu xırda uĢaqlar da edirte‟ne bize /A KiĢi Bundan Evvel Xalqda Hörmet Var idi/145-146/
Qezet iĢin töreden nabekare le‟net olaydı /Arzu/175/
Nabekâr, iĢe yaramaz anlamında kullanılmıĢtır. ġair gazetecileri iĢe yaramayan kiĢiler olarak adlandırmıĢtır.
Kesmeli her növ ile olsa nüfuzun, hörmetin
Serbeser avareyi nan etmeli bundan sonra /Bir Bahane Elde Unvan Etmeli Bundan Sonra/177/
Serbeser avere ifadesini Ģair baĢıboĢ gezen anlamında kullanmıĢ ve gazetecilere ithafen kullanmıĢtır.
Yox iĢimiz mecmei Ġslam ile
Püxte (tecrübeli) nasıl sohbet eder xam ile? /Ürefa MarĢı/221/ ġair püxte ifadesini mollalar için xam ifadesini de gazeteciler
için kullanmıĢtır.
ġekli islama gülen kimdir o ifritsiyer/Giley Yaxud Umu Küsdü/228/
ġeytan anlamına gelen bu ifade gazeteciler için kullanılmıĢtır. Mecmue yazan bir para biarı ayıldı /Ey Vah Ki Xeysiyyeti Millet Götürüldü!/232/
Mollalar: DüĢer Ģe‟nü Ģerefden mollalar, iĢanlar, insanlar! /Seraden Bir Deli ġeytan Deyir: Ġnsanlar Ġnsanlar!/57/
Piri-hidayet deye qandıqları,
Nur görürlerdi qarandıqları, /Ah Ah/159/ Ay nene bir qırmızı saqqal kiĢi
Ağzı dualı qoca baqqal kiĢi Qelbi mehebbetli xoĢ ehval kiĢi
Rüstemi dastana dönen Zal kiĢi /Ay Nene Bir Qırmızı Saqqal KiĢi/141/
Vaiz qelem ehlin yene tekfir eleyirsen
Ey ebri siyah, nuri ne testir eleyirsen! /Vaiz Qelem Ehlin Yene Tekfir Eleyirsen/206/
Yox iĢimiz mecmei Ġslam ile
Püxte (tecrübeli) nasıl sohbet eder xam ile? /Ürefa MarĢı/221/ ġair püxte ifadesini mollalar için xam ifadesini de gazeteciler için kullanmıĢtır.
Çox da deme servetü samanlıyam, ey filan!
Sen ki Ģerietçisen, eybîneva, qıl heya! /Çox Da Deme Servetü Samanlıyam, Ey Filan!/279/
Tacirlerin indi deyiĢib tineti yekca/Ey Vah Ki Xesiyyeti Millet Götürüldü./232/
Dönemin mollaları dini kendi çıkarları için kullandıklarından dolayı Ģair onlar için tacir ifadesini kullanmıĢtır.
Osmanlı Kabine Üyesi: ġad olmayın ey sevgili millet vükelası /Yatmayın Allahı Seversiz/148/
AlqıĢlayır ol sesleri hep qırmızı fesler /Ġran Özümündür/150/
Satira metinler içinde Ģahıslar için kullanılan genel adlandırmalar genellikle kızgınlık ya da mutlu anlarda kullanılmıĢ ifadelerdir.
3.7.1.2.AĢağılama Bildiren Ġfadelerinin Kullanımıyla GerçekleĢtirilen
Göndergenin Yinelenmesiyle YapılanArtgönderim
Fehle de özün daxili insan edir imdi!
Get, ey fegiri bineva, kefen bürün, mezarı gör! /Bakı Fehlelerine/16/. Fe’le özünü sen dc bir insanını sanırsan?
Pulsuz kiĢi insanlığı asanmı sanırsan? Axmaq kiĢi- insanlığı asanmı sanırsan?
Caiz değil insanca danıĢmag fügeraye, /Fehle Özünü Sen De Bir Ġnsanmı Sanırsan/72/
Ayağı Çarıqlılar da gelib isteyir müsavat
3.7.1.3. Sevgi Bildiren Ġfadelerinin Kullanımıyla GerçekleĢtirilen
Göndergenin Yinelenmesiyle Yapılan Artgönderim
Hophopname‟de geçen sevgi ifadelerini Ģiir baĢlıklarına göre incelenmiĢtir. AĢağıda Ģiir baĢlıkları verilerek Ģiirlerin içlerinde geçen sevgi ifadeleri belirtilmiĢtir.
Gösterme tebibe o cigerküĢeni zinhar/Niye Men Dersden Qaçdım/9/ Puç eyledin, övret bu gözel sade cavanı./12/.
ġair yukarıdaki mısrada oğluna “gözel sade cavan” ifadesi ile seslenmiĢtir. Ey nuri-düçeĢmim oxumaqdan hezer eyle. /12/.
“Gözümün nuru” anlamına gelen bu sevgi ifadesi ile Ģiirde bir baba oğluna seslenmiĢtir. Yine aynı Ģiirde geçen “ciger köĢeni” ifadesi sevgi ifade atmektedir.
Pendi-pedernem, eĢit ey sade cavanım /Teshili Elm/26/.
Ah birce göreydim seni ey sevgili varis/Ah Eylediyim Naleyi Gelyanın Üçündür/30/.
Bu tifli ki nuri beserü Ģireyi candır, Tabı tenü arami dilü ruhi revandır. Min zehmet ile beslediğin taze cevandır, Bu bülbüli Ģuride ki pakizenefesdir,
Aludeyi gem elme ki bihude hevesdir, /Heyatın Qopquna Cavab/33/. Ey milletin ümmidi, dilü canı uĢaqlar!
Validelerin sevgili cananı uĢaqlar! /uĢaqlara/ Gari nenenin sözlerini sanma çerendir.
Canım gözüm ay Qız! /Küpe Giren Qarının Qızlara Nesiheti/44/ Bir söyüĢten öteri etme eziyyet balama,
Sözü lezzetli, Ģirin dilli uĢagdır uĢağım! /UĢaqdır/155/. Getme getme ay dilber, /Cavan/157/.
Nuri çeĢmanımmısaney pul, ya cammmısan? Ġsmetim, namusum, irzim, geyretim, gammmısan? Hörmetim, fexrim celâlim Ģövketim, Ģanımmısan? Müshefim, Mekkem Medinem, giblem, erkânımmısan? Mezhebim, dinimmi, ayinimmi, imanımmısan?
Sevdiyim bundan bele hini zevalindir senin /Nuri ÇeĢmanımmısan Ey Pul, Ya Canımmısan? /222/
Satira metni insanların paraya olan sevgisini anlatmaktadır. ġairin yukarıda kullandığı sevgi ifadeleri para içindir.