3.4. ÇOK BAĞIMLI ARTGÖNDERĠM
3.4.6. Coğrafi Yer ve Mekân Adlandırmaları Ġçin Kullanılan
Coğrafi yer ve mekân adlandırmaları için kullanılan çok bağımlı artgönderim ifadeleri satira metinlerinde oldukça fazladır. ġair satiralarında ele aldığı konulara göre yer ve mekân isimlerinden sıkça yararlanmıĢtır. Satira metinlerinin konularının çeĢitlik göstermesinden dolayı satiralardaki mekân ve yer adları da çeĢitlilik göstermektedir.
Dünya vü cihan ac olur olsun ne iĢim var!
Her millet edir sefheyi - dünyada tereqqi /Niye Meni Döyürsünüz/5/ Dünyada çox adam dersden qaçıb.
Dünyam soyub eyleye hergün seni hürsend /Niye Men Dersden Qaçdım/9/ Vallah doğru sözdür ki deyirler: Dünyanın her iĢi de deyiĢilib /BaĢına Dönüm Mola Emi/42/
Asude gezin indi bu dünyanı uĢaqlar /UĢaqlara/47/
Qer min de maarif sözü dünyaya saçılsın. /ÂmâlımızEfkârımız Ġfnayi Vegendir/60/
Dünyadan olursa irtihalım. /Leyli Mecnun/83/
Ġncelemeye tabi tuttuğumuz Hophopnamedeki satiralarda geçen “dünya” sözcüğü genelde çekim ekleri alarak çok bağımlı artgönderim oluĢturmaktadır. Yukarıdaki örneklerin ilkinde hyalın halde bulunan “dünya” sözcüğü aynı satiranın sonraki mısrasında bulunma hal eki “-da” alarak dünyada Ģeklinde kullanılmıĢtır. “Niye Men Dersden Qaçtım” baĢlıklı satirada birinci tekil Ģahıs iyeklik eki “-m” alarak “dünyam” Ģeklinde kullanılmıĢtır. “baĢına dönüm molla emi” baĢlıklı satirada aynı kelime ilgi eki “-nın” alarak “dünyanın” ve sonraki satiralarda da “dünya” kelimesi bulunma hal eki “-da” ve ayrılma hal eki “-dan” alarak çok bağımlı artgönderim oluĢturmaktadır.
Men salim olum, cümle cahan batsa da batsın, /Niye Meni Döyürsünüz/5/ Bu dari cahanda.
Ġslersen eqer olmağa asude cahanda, /Niye Men Dersden Qaçdım/14/ Elm afeti can olduğu meĢhuri cahandır. /Teshili Elm/26/
Qoyma külahın keç, a bey aldatma cahanı,/Beylere Mektub/32/ EyyaĢı cahansan. /Bakı Pehlivanlarına/40/
Dünya kelimesin eĢanlamlısı olarak satira metinlerinde sıkça karĢılaĢtığımız “cahan” sözcüğü ilk örnekte yalın halde yer almıĢken satira metninde sonraki mısra ve satiralarda bulunma hal eki “-da” alarak “cahanda”; ekfiil geniĢ zaman eki “-dır” alarak “cahandır”; belirtme hal eki “-ı” alarak “cahanı” ve ekfiilin geniĢ zaman ikinci tekil Ģahıs eki “-san” alarak “cahansan” Ģeklinde kullanılarak satira metinlerinde çok bağımlı artgönderim oluĢturmaktadır.
Benzer ifadeler:âlem, çay, bulax(bulaq),derya, ümman, küçe, ölke, küreyi-
arz,eyalet,yer, biyaban,yol,ev, şeher, mekte,İran, Qazax, Şeki, Şuşa, Şirvan, Bakı, Türkiye vb.
3.4. 7.Fiillere Yönelik Yapılan Çok Bağımlı Artgönderim
Hophopname‟de yer alan Mirze Elekber Sabir‟in satiralarında fiillere yönelik çok bağımlı artgönderim örnekleri mevcuttur. Satiralarda yer alan fiiller zaman eklerini, Ģahıs eklerini, isim fiil, sıfat fiil ve zarf fiil eklerini alarak satira metinleri içerisinde çok bağımlı artgönderim oluĢturmuĢlardır. ġair Türkçe kökenli fiiler kullanmıĢ ve aynı zamanda bu fiiller günlük konuĢma dilinde sıklıkla kullanılan fiillerdir.
Derler oxumuĢlar: oxumaqyaxĢidir,/Niye Men Dersden Qaçdım/12/
“Niye Men Dersden Qaçdım” baĢlık satirada geçen “oxu-“ fiili ilk mısrada isim fiil eki “-maq” alarak isimleĢmiĢ ve ayrılma hal eki “-dan” alarak oxumaqdan Ģelklinde ifade edilmiĢtir. Aynı satiranın sonraki mısrasında “oxu-“ fiili sıfat fiil eki “-muĢ” ve çoğul eki “-lar” alarak “oxumuĢlar” Ģeklinde çok bağımlı artgönderim oluĢturmuĢtur.
Hal ise getirmeyi eleyim dolmanı, nanı/Niye Meni Döyürsünüz/5/ …Mektebe gelerem ve ne de sene halva getirerem.
Bir qün geldim rehmetlik dadaĢıma dedim : /Niye Men Dersden Qaçdım/6/
Satira metinlerinde sıkça karĢılaĢtığımız “gel-“ fiili aynı satirada ya da baĢka bir satirada farkli ekler alarak çok bağımlı artgönderim oluĢturmuĢtur. “Niye Men Dersden Qaçdım” baĢlıklı satirada geniĢ zaman eki “-er” ve birinci tekil Ģahıs eki “-em” alarak “gelerem” Ģeklinde ifade edilmiĢtir. Aynı satiranın sonraki mısrasında görülen geçmiĢ zaman eki “-di” ve birinci tekil Ģahıs eki “-m” alarak “geldim” Ģeklinde artgönderim oluĢturmaktadır. “QuluĢapovun Geri Çağrılması” baĢlıklı satirada emir kipinin ikinci çoğul Ģahıs eki “-in” alarak “gelin” Ģeklinde ve “Küpe Giren Qarının Qızlara Nesiheti” baĢlıklı satirada da emir kipinin üçüncü tekil Ģahıs eki “- sin” kullanılarak “gelsin” ve yine aynı satirada “dikde” zarf fiil eki alarak “geldikde” Ģeklinde çok bağımlı artgönderim oluĢturmaktadır.
Ne qeder dedim, getmeyin, gelin bu daĢı eteğinizden tökün… Get, yatgile Ģamsız! …/QuluĢapovun Geri Çağrılması/20/ Axırda tutaq, olmayıb, onversete getdin /Ata Nesiheti/28/
Satira metinlerinde örnek olarak vermeye çalıĢtığımız fiillerden bir diğeri de “get-“ fiilidir. Ġkinci çoğul Ģahıs emir kipinin olumsuzluk ekini alarak “getmeyin” ve aynı satirada ikinci tekil Ģahıs emir kipi ile kullanılarak “get” Ģeklinde ve görülen geçmiĢ zaman eki “-di” alarak “getdin” Ģeklinde çok bağımlı artgönderim oluĢturmaktadır.
Getsin qabağa qonĢular, Ġslam dayandı. /Heyatın Qopqobuna Cavab/33/ Gelsin hele helbet.
Geldikde getirsin neçe övretleri zinhar. /Küpe Giren Qarının Qızlara Nesiheti/44/
Son olarak örnek olarak vermeye çalıĢtığımız “getir-“ fiili satira metinlerinde farklı ekler alarak kullanılmıĢtır. “Niye Meni Döyürsünüz“ baĢlıklı satirada ikinci tekil Ģahıs emir kipi Ģeklinde kullanılarak “getir” Ģeklinde; “Niye Men Dersden Qaçdım” baĢlıklı satirada geniĢ zaman eki “-er” ve “birinci tekil Ģahıs eki “-em” alarak “getirerem” Ģeklinde kullanılmıĢtır. “Küpe Giren Qarının Qızlara Nesiheti” baĢlıklı satirada da üçüncü tekil Ģahıs emir kipi eki “-
sin” alarak “getirsin” Ģeklinde çok bağımlı artgönderim oluĢturmaktadır.
Benzer İfadeler: ayıl-, yat-, ol-,gel-, yaz-, öl-,gör-, qoy-, et-, sev-, bil-, tap-, axtar-,
gönder-, çal-, öyren-, eyle-, gir- vb. fiiller kullanılarak çok bağımlı artgönderim oluşturulmuştur.