1. KeçmiĢ zaman/GeçmiĢ zaman:ĠĢ ve hareketin konuĢulan zamandan önce yapıldığını bildirir. GeçmiĢ zaman iki bölümde incelenir:
ġühudi KeçmiĢ Zaman /Görülen GeçmiĢ Zaman:Olay geçmiĢte yapılmıĢ ve anlatan kiĢi olaya birebir tanıklık etmiĢtir.-dı⁴ eki görülen geçmiĢ zaman ekidir.
Örnek: yaz-dı-m,yaz-dı-n,yaz-dı, yaz-dı-q,yaz-dı-nız, yaz-dı-lar.
Neqli KeçmiĢ Zaman /Anlatılan GeçmiĢ Zaman:Olayın geçmiĢte yapıldığı kesin değildir. Olayı anlatan kiĢi tanıklık etmemiĢ baĢkalarından duymuĢtur.-mıĢ⁴ eki anlatılan geçmiĢ zaman ekidir.
Örnek: gel-miĢ-em, gel-miĢ-sen, gel-miĢ, gel-miĢ-ik, gel-miĢ-siniz, gel-miĢ-ler. Anlatılan geçmiĢ zaman ll. ve lll. Ģahıslarda -ıb⁴ eki ile de yapılabilir.
4.1.1. Görülen GeçmiĢ Zaman
Sabir‟in satiralarında tespit ettiğimiz görülen geçmiĢ zaman-dı⁴ eki fiilerdeeylemin bitmiĢlik, süreklilik ve anlık durumlarını göstermektedir.
Olmadı meqsudunuzca dövr çerxi keçmedar,
Molla Nesreddin “Lisanülgeyb” e oldun terciman. /Mahı Kenanın Batıb Ey Piri Kenan Qem Yeme /11/
Yukarıdaki satirada ol- fiili ilk mısrada bilinen geçmiĢ zamanın bitmiĢlik görünüĢünde kullanılmıĢtır. Olay konuĢma zamanından önce gerçekleĢmiĢ bitmiĢtir. Aynı satiranın ikinci mısrasında geçen ol- fiili ise süreklilik görünüĢündedir. Lisanülgeyb garipten gelen ses anlamında kullanılmıĢtır. Garipten, bilinmezlikten gelen fikirlere tercüman oldun anlamı çıkmaktadır. Molla Nasreddin‟in halkı aydınlatma olayının devam ettiği bağlamdan anlaĢıldığı için satiranın ikinci mısrasında kullanılan ol- fiilinde bir süreklilik söz konusudur..
158
Efsus qocaldım, ağacım düĢdü elimden Sed heyf cavanlıq!
YaĢlanmak anlamında kullanılan qocal- fiili süreklilik görünüĢünde geçmiĢi, Ģimdiyi ve geleceği kapsamaktadır. YaĢlanmak eylemi geçmiĢte baslayıp Ģimdi devam eden ve gelecekte de sürüp gidecektir. Aynı mısrada geçen düĢ- fiili ise bitmiĢlik görünüĢündedir. Burada eylem konuĢma zamanından önce gerçekleĢip sonlanmıĢtır.
Ze'f eyledi aciz meni qaldım emelimden Çekdim ne ziyanlıq.
Aldatdı cavanlarımızı nazü kiriĢmen /BarıĢanlara Dair /35/
Güçsüz bırakmak anlamında kullanılan ze'f eyle- fiilinde güçsüz olmak eyleminin devam ettiğibağlamdan anlaĢılmaktadır. Qal- fiili ise bitmiĢlik anlamındadır. Bağlamdan kiĢinin amacına ulaĢamadığı anlaĢılmaktadır. Yine aynı satirada geçen aldat- fiilinde gençlerin aldatıldığını ve bu olayın konuĢma anından önce gerçekleĢip sona erdiğini bağlamdan anlıyoruz.
Ümmet bele yatdı Millet bele yatdı
DaĢı kim oynatdı?/BarıĢanlara Dair/37/
BarıĢanlara Dair baĢlıklı satirada görülen geçmiĢ zaman eki alarak kullanılan yat- eylemi konuĢma eyleminden önce baĢlayıp ve devam ettiği satiranın geneline bakıldığında bağlamdan anlaĢılmaktadır. Bağlamdan yola çıkarak yine aynı satirada görülen geçmiĢ zaman eki alarak kullanılan oynat- eylemi de anlık gerçekleĢmiĢ bir olayı belirtmektedir.
Bilmem arılar menzile kim çöp uzatdı, Ġllerce teğafülde yatan xalqı kim oyatdı Fitne ağacın ekdi, hökümet yasa batdı Men xerçi çalıĢdım ki, kesem qol budaq atdı
Ehli qerez öz istediyi metlebeçatdı;/Men bilmez idim Bextide Bu Nikbet OlurmuĢ/50/
ġair yukarıda belirtilen satira metninde kafiyeyi oluĢturmak maksadıyla mısraları görülen geçmiĢ zaman eki –dı ile tamamlamıĢtır. Ġlk mısrada geçen uzat- eylemi konuĢma eyleminden önce gerçekleĢmiĢ lakin son bulmamıĢtır. Çöp uzat- bir fikir ortaya atmak anlamında kullanılmıĢ ve bu fikrin sonucunda da yeni olayların gerçekleĢtiğini bağlamdan ve sonraki mısradan anlıyoruz. Ġkinci mısrada geçen oyat- eylemi çöp uzat- eyleminin sonucunda gerçekleĢmiĢ bir olaydır. Ortaya atılan fikir sonucunda halk aydınlanmıĢ ve bu aydınlanmanın devam ettiğini sonraki mısrada gerçekleĢen olayın nedeni olduğu bağlamdan
anlaĢılmaktadır.Satira metninde geçen çalıĢ- eylemi konuĢma anından önce olup sonuçlanmıĢtır. “Kesem qol budaq atdı” ifadesi çalıĢma eyleminin sonucunda kesinleĢmiĢ bir eylemdir. Bu ifade çok para kazanmak anlamında kullanılmıĢtır. ÇalıĢma eyleminin son bularak bitmiĢlik ifade ettiğini ve “kesem qol budaq atdı” ifadesinden de kesinleĢen bir eylemin olduğu satira metninden anlaĢılmaktadır. Son mısrada geçen metlebe çat- eylemi amaca ulaĢmak anlamında kullanılmıĢ olup konuĢma eyleminden önce gerçekleĢmiĢ ve bitmiĢlik anlamı taĢımaktadır.
Hele getmekde idi zövregi deryayı hürriyet /Ne Olur ġirin Mezaq Etse Meni Halvayi Hürriyet/ 56/
Eylemin geçmiĢte baĢlayıp bir süre devam ettiği anlamı get- fiilinin aldiğı ekten anlaĢılmaktadır.
Mirze Elekber Sabir‟in incelenen satiralarında tespit ettiğimiz görülen geçmiĢ zaman eki alarak kullanılan fiiller bitmiĢlik, süreklilik, kesinlik anlamlarına gelecek Ģekilde satira metninde kullanılmıĢtır. Benzer İfadeler:11/ 12/ 13/ 14/ 15/ 18/ 21/ 22/ 27/ 28/ 30/ 32/ 34/35/ 37 /38/ 39/ 40/ 44/ 45/ 47/ 49/ 50/ 52/ 55/ 56/ 62/ 63/ 64/ 67/ 68/ 71/ 72/ 78/ 80/ 82/ 83/ 85/ 86/ 88/ 92/ 93/ 103/ 117/ 122/ 123/ 130/ 148/ 150/ 152/ 153/ 154/ 166/ 167/ 172/ 174/ 179/ 183/ 186/ 189/ 190/ 191/ 194/ 197/ 211/ 224/ 225/ 226/ 240/ 244/ 245/ 248/ 249/ 250/ 251/ 255/ 256/ 257/ 258/ 259/ 260/ 267/ 268/ 271/ 280/ 281/ 285/ 287/ 288/ 292/ 293/
4.1.2. Öğrenilen GeçmiĢ Zaman
Azerbaycan Türkçesinde öğrenilen geçmiĢ zaman –ıb,-mıĢ ekleriyle yapılmaktadır ve metinler içerisinde bitmiĢlik ve süreklilik anlamında kullanılmıĢtır. Öğrenilen geçmiĢ zaman satira metinlerinde geniĢ bir kullanıma sahip değildir.
Ali, naxelef oğlum, ne yanman meĢge düĢübsen. /Bilmem Ne Görübdür Bizim Oğlan Oxumaqdan /13/
Yukarıdaki mısrada düĢ- fiili öğrenilen geçmiĢ zaman –üb ekini alarak bir tutkuya bağlanmak anlamında kullanılmıĢtır. Bu tutkunun geçmiĢte baĢlayıp konuĢma anında da devam ettiği bağlamdan anlaĢılmaktadır. Yukarıdaki mısrada öğrenilen geçmiĢ zaman süreklilik ifade etmektedir.
Mahi-Ken'anın batıb ey piri-Ken‟an qem yeme. /Mahi-Ken'anın Batıb Ey Piri- Ken‟an Qem Yeme. /11/
VehĢi olub ehli cahan serbeser. /Adetimiz DaĢ idi De‟va Günü/43/
Çox ömr eleyib, çox da hüner etmiĢem isbat. /Küpe Giren Qarının Qızlara Nesiheti/44/
Ele Bilirdim ki Dexi Sübh Olub
Men size terk eylemiĢem laneni /Ele Bilirdim ki Dexi Sübh Olub/52/ Haqsıza haqlı deyib bir çox qünaha batmıĢam
Derdi teĢxis etmeyib, qövm eqraba ağlatmıĢam. /Bir Meclisde On Ġki KiĢinin Söhbeti/297/
Yukarıdaki satira mısralarında öğrenilen geçmiĢ zaman –ıb ve –mıĢ eklerini alan fiiller kullanılmıĢtır. Öğrenilen geçmiĢ zaman eklerini alan fiiller eylemin konuĢma anından önce bitmiĢliğini belirtir.
Benzer İfadeler:10/ 11/ 12/ 13/ 15/ 22/ 26/ 28/ 43/ 44/ 52/ 55/ 59/ 62/ 75/ 83/ 84/ 94/
100/ 122/ 157/ 160/ 161/ 163/ 165/ 168/ 186/ 206/ 215/ 253/ 258/ 262/ 270/ 271/ 275/ 286/ 288/ 289/ 294/ 297/
Satira metinlerinde öğrenilen geçmiĢ zaman –ıb ekini alarak eylemin konuĢma anından önce baĢlayıpbittitiğini belirten fiilere –dır ekide getirilerek eylemin gerçekleĢtiğini
kuvvetlendiren anlam ortaya çıkmaktadır.
Ta gülüstanın olubdur beyti- ehsan qem yeme./Mahi-Ken'anın Batıb Ey Piri- Ken‟an Qem Yeme. /11/
Bilmem ne görübdür bizim oğlan oxumaqdan.
Senden törenibdir bizim evde bele bid‟et. /Bilmem Ne Görübdür Bizim Oğlan Oxumaqdan. /12/
DeberiĢmez de veribdir deyesen can, ölübe. Pa Atonnan, Ne Ağır Yatdı Bu Oğlan, Ölübe/79/
Benzer İfadeler: 12/ 29/ 50/ 79/ 117/ /230/ 241/ 270/ 288/