Metin içerisinde cümleler birleĢik, bağıntılı ve sıralı cümleler Ģeklinde farklı iĢlevlere sahip aynı zamanda birbiriylriyle iliĢki içerisindedirler.Birbirine bağlayıcı öğelerle bağlı cümleler yazarın olayları değerlendirmesi bakımından önemlidir.“Türkçe‟ de geniş yer tutan bağıntı öğeleri; kelimeleri, kelime gruplarını, cümleleri ve kimi zamanda paragrafları şekil ve anlam bakımından birbirine bağlayan ve yüklendikleri işlevlerle, bağlandıkları sözler arasında türlü anlam ilişkisi kuran dil öğeleridir.”218
Günay ise; “bağıntı öğelerini iki ya da daha fazla sözcükselyerdeşlik arasında ilişki kuran dilsel göstergelere bağıntılayan denir.”219Bağlayıcı öğeler sözcükler ve olaylar arasında
bağlantı kurarak söz ve düĢünceyi bütünleĢtirirler. Türk dilinde kullanılan bağıntı öğelerini Korkmaz kökenleri ve iĢlevleri bakımından üç gruba ayırarak incelemiĢtir:Yabancı kökenli bağıntı öğeleri, Karışık kökenli bağıntı öğeleri, Türkçe kökenli bağıntı öğeleri.220
Mirze Elekber Sabir‟in Hophopname‟de yer alan satira metinlerini belirttiğimiz Ģekilde üç baĢlık altında inceleyeceğiz.Bağıntı öğelerinin kökenlerini tespit etmede özellikleEli Ġsa ġÜKÜROV‟un, “Azerbaycan Dilinin TarixiQrammatikası” adlı eseri ile Ferit Devellioğlu‟ nun Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügatı‟ndan yararlanılacaktır. Köken bakımından tespit edilen bağlayıcı öğeleri sürekli kaynak belirtip tekrardan kaçınmak ve çalıĢmamızda akıcılığın sağlanması açısından bu tür açıklama yapılmıĢtır.
Türkçede bir kısmı yabancı bir kısmı da Türkçe olan bağıntı öğelerini Günay iĢlevleri bakımından sınıflandırmaktadır: “Karşıtlık ifade eden bağıntı öğeleri, amaç ifade eden bağıntı öğeleri, sebep ifade eden bağıntı öğeleri, sonuç ifade eden bağıntı öğeleri, katkı/ sürerlilik anlamı ifade eden bağıntı öğeleri, zaman ifadesi eden bağıntı öğeleri, karşılaştırma ifadesi veren bağıntı öğeleri, birlik ifade eden bağıntı öğelerialmaşım (art arda gelme) ifade eden bağıntı öğeleri.”221
1. KarĢıtlık Ġfade Eden Bağlayıcı Öğeler:“İki unsurdan birini öbürüne karşı çıkaran bağıntı öğelerine karşıtlık ifade eden bağıntı öğeleri denir.”222
Bu bağlayıcı öğelerini Günay Ģu Ģekilde belirtmiĢtir: “ama yine de, ama ayrı olarak, böyle olmakla beraber, böyle olmakla birlikte, buna karşılık, buna karşın, bununla beraber, bununla birlikte, -diği halde, -e aykırı olarak, -e zıt olarak, fakat halbuki -in tersine, -ise de, ne var ki, oysa ki, oysa, -sine rağmen, tam tersine, tersine, yalnızca… bile, yine de.”223
218Korkmaz, a.g.e, s.1091 219Günay, a.g.e, s.102 220 Korkmaz, a.g.e, s,1095 221Günay, a.g.e, s.85-86
222 Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2004, s.391 223
2. Amaç Ġfade Eden Bağlayıcı Öğeleri:“İki unsurdan birinin ötekini gerçekleştirme amacı taşıdığını ifade eden bağlayıcı öğelerine denir.”224Bu bağlayıcı öğelerini Ģu Ģekilde verebiliriz:“amacıyla, için, -sin diye, -mesi için.”225
3. Sebep Ġfade Eden Bağlayıcı Öğeleri:“Bunlar, iki cümleden birini ötekine sebep gösterme ilişkisi ile bağlayan bağıntı öğeleridir.”226Bu bağıntı öğelerini Ģu Ģekilde verebiliriz:
“zira,çünkü, mademki, gerçekten, doğru, öyle, gerçekten de, gerçi.”227
4. Sonuç Ġfade Eden Bağlayıcı Öğeleri:“Bu bağıntı öğeleri iki cümleden birini diğerine sonuç bildirme, sonuca götürme yönünden bağlayan öğeleridir.”228Bu bağıntı öğelerini
Ģu Ģekilde sıralayabiliriz:“böyle düşünüldüğünde, böylece, bu açıdan bakıldığında, bu nedenle, buna göre, bundan şu sonuç çıkar ki, demek ki, demek, dolayısıyla, imdi, o halde, o sırada, o zaman, öyleyse, sonuç olarak, sonuçta, şu durumda, şu halde.”229
5. Katkı/ Sürerlilik Anlamı Ġfade Eden Bağlayıcı Öğeleri:Eylemler arasındailiĢkilerin devam ettiğini belirten bağlayıcı öğeleridir. Bu bağlayıcı öğelerini Ģu Ģekilde gösterebiliriz:“ardından, ayrıca, az önce, bir zamanlar, biraz önce, bugün, bundan başka da, bundan başka, bununla birlikte, daha sonra, dahası, -den önce, dün, eskiden, her şeyden önce, ilkin, -meden önce, nihayet, ondan sonra, oysaki oysa önce, öte yandan, -sinden önce, sonra, sonuç olarak, sonunda, şimdi, üstelik vaktiyle ve yarın.”230
6. Zaman ifadesi Eden Bağlayıcı Öğeleri:Metin içerisindeki cümlelere zaman ifadesi yükleyen bağlayıcı öğeleridir. Bu bağlayıcı öğelerini Ģu Ģekilde verebiliriz:“önce, sonra, daha sonra, sonunda, nihayet.”231
7. KarĢılaĢtırma Ġfadesi Veren Bağlayıcı Öğeleri: “Bunlar karşılaştırılan iki veya daha çok unsuru birbirine bağlayan bağıntı öğeleridir.”232
Bu bağlayıcı öğelerini Ģu Ģekilde gösterebiliriz:“böylece, aynı biçimde, aynı şekilde, -e göre.”233
8. Birlik Ġfade Eden Bağlayıcı Öğeleri:Bu bağlayıcı öğeleri bulundukları cümleleri eĢitlik, birlikte olma anlamlarıyla birbirine bağlar. Bu bağlayıcı öğelerini Ģu Ģekilde gösterebiliriz:“ve, hem… hem (de), ne…ne.”234
9. AlmaĢım (art arda gelme) Ġfade Eden Bağlayıcı Öğeleri:“İki unsur arasında almaşık bir değişme ilişkisini gösteren bağıntı öğelerine denir. Bunlar he ikili bağlamlar
224 Bahtiyaroğlu, a.g.e, s.162 225 Günay, a.g.e, s.102 226 Korkmaz, a.g.e, s.1131 227 Günay, a.g.e, s.102 228 Korkmaz, a.g.e, s.11127 229 Günay, a.g.e, s.102 230 Günay, a.g.e, s.102 231Günay, a.g.e, s.102 232
Muharrem Ergin, Üniversiteler İçin Türk Dili, istanbul, Bayrak yayınları, 2000, s.342 233 Günay, a.g.e, s.102
234
olur.”235
Bu bağlayıcı öğelerini su Ģekilde gösterebiliriz: “ya… ya da, veya ya da tersi, yahut, gerek… gerek (se), ister… ister, ..olsun.. olsun, kah…kah, ya…ya.”236
ĠĢlevlerine göre sınıflandırdığımız bağlayıcı öğeler sözcükler ve cümleler arasında iliĢkiyi belirlemede büyük önem taĢırlar. Bağlayıcı öğeler sayesinde metinde bütünlük sağlanır ve metni olusturan mısralar, cümleler ve kelimeler arasında geçiĢ sağlanır. Azerbaycan Türkçesinde yardımcı kelime grupları “bağlayıcılar, edatlar, qoĢmalar” yukarıda belirtilen bağlayıcı öğelerinin görevlerini yerine getirmektedirler. Özellikle bağlayıcı denilen yardımcı kelime grubu, “cümle öğelerini ve cümleler arasında alaka oluĢturup onları gramatik yönden birbirine bağlar. Cümle içerisindeki görevleri bakımından bağlayıcılar iki gruba ayrılır: tabesizlik ve tabelilik bağlayıcılar. Aynı zamanda bağlayıcılar anlam bakımından 6 gruba ayrılır:
1- BirleĢtirme bağlayıcıları: “ve, ile”
2- KarĢılaĢtırma bağlayıcıları: amma, ancaq, lakin halbuki ise
3- PaylaĢtırma (bölüĢtürme) bağlayıcıları: ya, ya da, ya da ki, ve ya, gah, gah da, gah da ki, ister, isterse de.
4- ĠĢtirak bağlayıcıları: hem, hem de, hem de ki, o cümleden, hetta, habele, hemçinin, da-da, de-de, da, de
5- Ġnkar, yok sayma bağlayıcısı: ne, ne de, ne de ki.
6- AydınlaĢtırma bağlayıcıları: yeni, yeni ki, meselen vb. bağlayıcıların yanında bir de tabelilik bağlayıcılarının anlamca türleri vardır:
1- Sebep bağlayıcıları: çünki, ona göre ki, ona göre de, ondan ötrü, onun üçün ki, buna göre de,
2- ġart bağlayıcıları: eger, hergah, indi ki, madam ki, bir halda ki. 3- GüzeĢt bağlayıcıları: herçend, herçend ki.
4- AydınlaĢtırma bağlayıcıları: ki, bele ki”237vb. bağlayıcılardır.
Biz de bu açıklamalar doğrultusunda Mirze Elekber Sabir‟in satiralarında tespit ettiğimiz bağıntı öğelerini gerek kökenleri bakımından gerekse karĢıladıkları iĢlevler bakımından gruplara ayırarak incelemeye çalıĢacağız.
Mısralardan oluĢan satira metinlerinde bağlayıcı öğeler hem aynı mısra içerisinde hem de mısralar arasında anlam iliĢkisi kurarak metinde bütünlüğü sağlar. Türkiye Türkçesinde olduğu gibi Azerbaycan Türkçesinde de yabancı kökenli birçok bağlayıcı öğe kullanılmaktadır. Ġnceleme metnimizde tespit ettiğimiz Arapça ve Farsça kökenli birçok bağlayıcı öğeler metnin yazıldığı dönemde kullanılmakla kalmayıp günümüz Azerbaycan Türkçesinde de yoğun olarak kullanılmaktadır. Satira metinlerinde bağıntı öğelerini tespit etmek için Azerbaycan Türkçesinde
235Banguoğlu, a.g.e, s.391
236 Günay, a.g.e, s.102-103 237Nağısoylu-Zeynallı, a.g.e, s.98
bağlayıcı özelliğe sahip “qoĢma, edat ve bağlayıcı” söz gruplarından yararlandığımız için baĢlıklarımızı bağlayıcı öğeler Ģeklinde belirttik. Yaptığımız bu çalıĢmada Mirze Elekber Sabir‟in incelemeye tabi tuttuğumuz Hophopname‟de yer alan satira metinlerinde tespit ettiğimiz bağıntı öğelerini sırasıyla yabancı kökenli bağıntı öğeleri, karıĢık kökenli bağıntı öğeleri ve Türkçe kökenli bağıntı öğeleri olmak üzere çeĢitli baĢlıklar altında vermeye çalıĢtık. Satira metinlerinde tespit ettiğimiz örneklerde kullanılan bağıntı öğelerinin hangi dilden Azerbaycan Türkçesine geçerek kullanıldığı çeĢitli kısaltmalarla verilmektedir. Örneklerde yer alan “Ar.” kısaltması Arapçayı, “Far.” kısaltması Farsçayı ve “Tür.” kısaltması da Türkçeyi karĢılamak üzere kullanılmıĢtır. Ayrıca karıĢık kökenli bağıntı öğeleri kısmında parantez içinde verilen bu kısaltmalar sırasıyla hangi sözcüğün hangi dilde kullanıldığını verecek biçimde kullanılmıĢtır.