Azerbaycan Türkçesinde fiilin mürekkeb Ģekli olarak adlandırılan bileĢik zamanlar,zaman eklerinden ya da kip eklerinden birini alan fiile -idi, -imiĢ, -ise eklerinden birini getirmekle olur. Fiilin mürekkeb Ģekli üçe ayrılır; hekayesi, revayeti, Ģerti.
4.7.1.Fiil ġekillerinin Hikâyesi
Azerbaycan Türkçesinde fiilin sade (basit) Ģekillerine „-idi‟ eki getirilerek yapılır. -Ġdi eki sonu ünsüzle biten fiil Ģekillerinde hem ayrı hem de birleĢik yazılır.
Örnek: yazmıĢ idi-yazmıĢdı, gelir idi- gelirdi, gelecek idi-gelecekdi. -Ġdi eki sonu ünlü ile biten fiil Ģekillerinde ayrı yazılır.
Örnek: KaĢ ala idi, almalı idi, alası idi.
Sonu ünlü ile fiil Ģekillerinin telaffuzu yazılıĢından farklıdır. Almalı idi=almalıydı alası idi=alsaydı.
Satira metinlerinde bileĢik zamanlı filerin kullanımı sınırlı sayıdadır. Genellikle bileĢik zamanlı filer kullanıldıkları satira mısrasına bitmiĢlik görünümü katmaktadır.
4.7.2.Öğrenilen GeçmiĢ Zamanın Hikâyesi
Evvel bu felek cümleden eymiĢdi damağı /22/ Tebrizde ger olmuĢ idim cüm‟e imamı Tedric ile salmıĢdım ele bunca dehatı
Rencber elemiĢdim özüme çöllünü, tatı /Men Bilmez idim Bextide Bu Nikbet OlurmuĢ /49/
Tövfiq edilmiĢdi nağıl Gence siyezdi
OlmuĢduq eceb biz dexi rahet uçiteller/ Uçiteller/ 88/ Bir kaftara dönübdü bu nikbet qavur qızı /Qavur Qızı /147/ VermiĢdi atam ger size qanuni esasi /Ġran Özümündür /150/
GörmemiĢdi sen kimi bir Ģahi- vala mertebet /Doğrudan da Memmedeli Qeyret Helal Olsun Sene /198/
Elli il ölkede vurmuĢdun, a zalım iĢini /Bura Say /204/
Satira metinlerinde fiilerde kullanılan öğrenilen geçmiĢ zamanın hikâyesi ekleri eylemin sona erdiğini belirtir. Bağlamdan ve eklerden de anlaĢılacağı gibi yukarıda belirtilen eylemler bitmiĢlik görünümündedir.
4.7.3. ġimdiki Zamanın Hikâyesi
Bunca denilen sözlere mexluq inanırdı.
Elbette ki nahaq söyleyen Ģexs utanırdı. /Doğru /133/
Yukarıdaki satira metninin iki mısrasında Ģimdiki zamanın hikâyesi eklerini alan inan- ve utan- fiilerinde olay önceden gerçekleĢmiĢ ve bitmiĢ gibi göründsede aslında inan- ve utan- eylemlerinin son bulmadığı bağlamdan anlaĢılmaktadır. Yukarıda belirtilen eylemler süreklilik görünüĢündedir.
Ġsteyirdiz bizi bir fenn ile iğfal edesiz /Ay Haray Bir Neçe ġair, Neçe ġair Kimiler /134/
“Ay Haray Bir Neçe ġair, Neçe ġair Kimiler” baĢlıklı satira metni genellikle Ģimdiki zaman eki almıĢ eylerden oluĢmaktadır ve bu eki alan eylemler süreklilik görünüĢündedir. satira metninin son iki mısrasında da Ģimdiki zamanın hikayesi eki kullanılmıĢ.lakin bu ek yleme bitmiĢlik görünümü katmamaktadır. Satira metninin son mısralarında Ģair dönemin Ģairlerine soru sormaktadır. Sorduğu sorulardan anlaĢılıyor ki iste- eylemi önceden baĢlamıĢ ve devam etmektedir. Eylemde süreklilik görünümü mevcuttur.
Hansı mebleğe bu sövdanı bitirdi eceba /Yeke Tazilane /294/ Merhem olurdu,sağalırdı yara
Elde qalırdı yene can sapbasağ./Adetimiz DaĢ idi Deva Günü /42/ Eyle bilirdim ki dexi sübh olub / Eyle Bilirdim ki Dexi Sübh Olub/52/ Bele idi adet evvel, beye yalvarırdı kasıb
Bize verdiyi tek, elbet sene hem verirdi pul mul /Teraneyi Esilane/80-81/ Hem de olurdu uĢaq ders ile bedetiqad /Bextever/138/
Bax budur islamı getirdik qabaq /Kim Ne Deyer Bizde Olan Qeyrete /218/ Her evden gelirdi neçepay mene /Neçin Mektebe Reğbetim Olmuyur /254/
ġimdiki zamanın hikâyesi ekini alan eylemlerde olayın bir süre devam edip sona erdiği yukarıdaki satira mısralarında görülmektedir. Satira metinlerinin tamamına bakıldığında bağlamdan yukarıdaki eylerin bitmiĢlik görünümünde olduğu anlaĢılmaktadır.
Ağa her yana ki, anqır dese xalq anqırırdı /A KiĢi Bundan Ezel Xalqa Hörmet Var idi/145/
ġimdiki zamanın hikâyesi ekini alana anqır- fiil geçmiĢte baĢalyıp bir süre devam eden ve sona eren bir eylem gibi görünsede yukarıdaki satira metni geçmiĢte yaĢanan olayları Ģair tanık olmuĢ gibi anlatmıĢtır. Satira metninin tamamında gerçekleĢen olaylarda kesinlik ifadesi bağlamdan anlaĢılmaktadır.
Hep dinimiz verirdi bade
Bir Ģairdi yazırdı hedyan / Vagieyi Yubileykarane /281/
“Vagieyi Yubileykarane” baĢlıklı satirada Ģair bir rüyayı anlatmaktadır. Rüyanın bir bölümünde Ģairlerden bahsediyor. ġimdiki zamanın hikâyesi ekini alan yaz- eylemini Ģair Seyyid Ezim ġirvanı için kullanmıĢtır. ġairin önceki dönemlerde yaĢadığı biliniyor ve yazma eyleminin bittiği bağlamdan anlaĢılmaktadır. Ayrıca ver- eylemi devam ediyor gibi görünsede Ģair satiranın sonunda rüyadan uyandığını belirtiyor. Rüya bittiğine göre eylemde son bulmuĢtur yani bağlamdan da anlaĢıldığı gibi her iki fiilde bitmiĢlik görünümündedir.
4.7.4.GeniĢ Zamanın Hikâyesi
Satira metinlerinde geniĢ zamanın hikâyesi ekini alan eylemler genellikle ihtimal görünümündedirler ve aynı mısra içerisinde eylemlerden biri koĢul kipi –sa ekini alırken diğer eylem geniĢ zamanın hikâyesi eklerini almıĢtır. Satira mısrasına ihtimal anlamını veren de koĢul kip –sa ekidir. AĢağıda verilen örneklerde de bu durum açıkça görülmektedir.
Doğru deyen olsaydı yalançı usanardı. AĢiq deri qaçmazdı beladen dayanardı. Avare qalanlar dexi bir söz de qanardı. Qefletle yatan gözlerimiz bir oyanardı. Bir Ģem ki asude yanır, hem de yanardı.
Haqqü meger öz fikrini gizledi, danardı./Doğru /133/
“Doğru” baĢlıklı satira metninin ilk mısrasında ol- fiili koĢul kipinin hikâyesi ekini almıĢtır. Bu ek satira metninde geniĢ zamanın hikâyesi eklerini alan eylemlere geçmiĢte gerçekleĢmeleri ihtimalmiĢ gibi anlam yüklemektedir.
Ziddime söz deyen olsaydı ederdim tekfir /A KiĢi Bundan Ezel Xalqa Hörmet Var idi/145/
Yukarıdaki satira mısrasında da Ģart kip –sa ekini alan ol- fiili et- fiiline geçmiĢte yapılması ihtimal anlamı yüklemiĢtir.
Herkese değseydi ederdi haman. /Âdetimiz DaĢ idi Deva Günü /42/ Tebrizde rahat yeyib, asude doyardım.
Mö‟minleri her töhmete olsaydı qovardım. /Men Bilmez idim Bextide Nikbet OlurmuĢ/49/
Nücabeleri görende ayağa durardı kasıb /Teraneyi Esilane/80/ Bilmezdim olursan elme Ģeyda, /93/
Çöreyi hürriyete gülmezdi el
Gözlerini bir kere silmezdi el /Ax.. Ax/158/
Yad olsun o günler ki muradımca gezerdim /Qocalıqdan ġikayet/15/
Ġsterdim o da men kimi bir hörmete çatsın /Bilmem Ne Görübdür Bizim Oğlan Oxumaqdan /13/
Yukarıda satira mısrasında geniĢ zamanın hikayesi eklerini alan fiilerde eylem geçmiĢte baĢlamıĢ bir süre devam etmiĢ ve son bulduğu için bitmiĢlk görünümündedir.
Olmazdı bunca zehmete temkinin ey emu /Aldanmaram ki Doğrudur Ayinin Ey Emu /121/
Bir tifl olabilmezdi leyaqetde menim tek /Sed ġükr ki Ġndi Bu Saatde Menim Tek /167/
Mümkün olsaydı baĢın tenden kenar etmezmidim? /Füzuliye Benzetme/205/ Ġsterdi ede bir az da göftar /Vaqieyi Yubileykarane / 282/
Yukarıdaki satira metinelrdinde de görüldüğü gibi geniĢ zamanın hikâyesi ekini alan fiiler çoğunlukla bitmiĢlik görünümündedir.
4.7.5. KoĢul Kipinin Hikâyesi
KoĢul kipinin hikâyesi ekini alan eylemlerin bulunduğu muısrada genellikle geniĢ zamanın hikâyesi ekini alan eylemlerde mevcuttur. Hem bağlamdan hemde bu eklerin satira mısrasına kattığı anlamdan anlaĢılıyor ki geçmiĢte yaĢanması mümkün olabilecek bir eyleme ihtimal anlamı yüklemiĢtir. AĢağıdaki örneklerde de bu durum mevcuttur.
Doğru deyen olsaydı yalançı usanardı. /Doğru /133/ Ġslam ülumunda ger olsaydı leyaqet /Cavablar Cavabı/38/
Herkese değseydi ederdi haman. /Adetimiz DaĢ idi Deva Günü /42/
Mö‟minleri her töhmete olsaydı qovardım. /Men Bilmez idim Bextide Nikbet OlurmuĢ/49/.
Eger isteseydi Allah ki seni edeydi meğlub / /Teraneyi Esilane/81/ Sövmü selatdan sene ger çıxmasaydı ey pul /121/
Sabit qedem olsaydı eger yar vefadar, Doğru deyen olsaydı yalançı usanardı. Eqval ile e‟mel bir olsaydı, yeginem
Münsil haqqa haq, batile batil söyleseydi. /Doğru /133/
Ziddime söz deyen olsaydı ederdim tekfir /A KiĢi Bundan Ezel Xalqa Hörmet Var idi/145/
Mümkün olsaydı baĢın tenden kenar etmezmidim ? /Füzuliye Benzetme/205/ Bu perilerle doyunca hemzeban olsaydım ah /AltmıĢ Ġllik Ömrüm Oldu Sende Berbed Erdebil /231/
Yukarıdaki satira mısralarında koĢul kipinin hikâyesinin ekini alan eyler, bağlamdan da anlaĢılacağı gibi geçmiĢte gerçekleĢmemiĢ eylemlerdir. Bu eylemlerin geçmiĢte gerçekleĢmesi ihtimalmiĢ gibi anlaĢılmaktadır.
4.7.6. Ġstek Kipinin Hikâyesi
Ġstek kipinin hikâyesi ekini alan eylemler satira metinlerinlerinde geçmiĢte hiç yaĢanmamıĢ olayları gösteriyor. Belirtilen eylemler istek olarak kalmıĢtır ve bu istek süreci satira metinlerinin tamamına bakıldığında son bulmadığı görülmektedir.
Qaretler edib ta ki tapaydı serü seman. Bir ad qazanaydı.
Ey kaĢ usanaydı. Bu gübhü qanaydı /13/
Ax birce göreydim seni ey sevgili varis, /Ax Eylediyim NeĢeyi Gelyanın Üçündür/30/
Herkese deyseydi ederdi haman/Adetimiz DaĢ idi Deva Günü 42/ Eger isteseydi Allah ki seni edeydi meğlub / /Teraneyi Esilane/81/ Ġcad edeni olaydı Ģil kaĢ /Leyli Ve Mecnun / 83/
Ne ders olaydı ne mekteb ne elmü senet olaydı /Arzu/ 175-176/ Olaydın sen dexi bir mömini pak /Canın Çıxsın / 213/
Satira örneklerinden de anlaĢıldığı gibi istek kipinin hikayesi eki gerçekleĢmesini istediği eyleme bitmemiĢlik görünümü katmaktadır. Metinlerde geçen ol-, iste-, de-, gör-, qan- ,usan-, qazan-, eylemleri gerçekleĢmemiĢtir ama gerçekleĢmesi ifade edilen metinde arzu edilmektedir.