Üçüncü Tekil ġahıs Adıllarıyla Kurulan Artgönderimler

Türkiye Türkçesinde üçüncü tekil Ģahıs adılı olan “o”, Azerbaycan Türkçesinde de hiçbir değiĢime uğramadan aynı görevde kullanılır. ġairin satiralarında geçen Ģahısları belirtmek için aynı satiranın sonraki mısralarında kullanılan üçüncü tekil Ģahıs adılı hem yalın halde hem de çeĢitli çekim ekleri alarak kullanılmıĢtır.

Bilmem ne görübdür bizim oğlan oxumaqdan Deng oldu qulağım.

Ġsterdim o da men kimi bir hörmete çatsın Azade dolansın. /Niye Men Dersden Qaçdım/9/ Bilmem ne görüp biz bizim oğlan okumaktan? Tıs oldu kulağım.

Ġsterdim o da ben gibi bir hürmete varsın, Azade dolansın.92

Yukarıdaki örnekte de görüldüğü gibi “oğlan” kiĢisini karĢılamak maksadıyla aynı satira içerisinde üçüncü tekil Ģahıs adılı kullanılmaktadır. AĢağıda sırasıyla üçüncü tekil Ģahıs adıllarını çeĢitli gruplara ayırarak artgönderim oluĢumlarını vermeye çalıĢacağız.

Ağlarsa uĢaq derdinin axtarma davasın Ancaq söy anasın.

Qorxudsun o da damdabaca ile çağasın

Kessin de sedasın. /Niye Men Dersden Qaçdım/9/ Ağlarsa çocuk, derdinin arama devasın,

Ancak söy anasın.

Korkutuver hortlak ile, cin ile balasın, Kessin de sedasın.93

Niye Men Dersden Qaçdım” adlı feyletonun devamı niteliğinde konuĢma havasında yazılmıĢ olan yukarıdaki satiranın ilk mısrasında belirtilen“ana” kiĢisini karĢılamak için sonra ki mısralarda üçüncü tekil Ģahıs adılı kullanılmıĢtır.

Bilmem ne görübdür bizim oğlan oxumaqdan Deng oldu qulağım.

Ġsterdim o da men kimi bir hörmete çatsın Azade dolansın. /Niye Men Dersden Qaçdım/9/ Bilmem ne görüp biz bizim oğlan okumaktan? Tıs oldu kulağım.

Ġsterdim o da ben gibi bir hürmete varsın,

92 _{Öztürk, a.g.e., s.8}

93

Azade dolansın.94

“Oğlan” kiĢisini karĢılamak için sonraki mısralarda “o” adılı kullanılmıĢtır.

Bive övretlerinemri alınırım nezere?

Canı çıxsın o da getsin yene bir tazeere! /Sual Cavab/117/ Dul kadınların fikri alınır mı dikkate?

Canı çıksıno da yeniden evlensin.

“Bive övretler” ifadesini karĢılamak için “o” adılı kullanılmıĢtır. “bive övretler” çoğul eki almasına rağmen Ģair sonraki mısrada bu ifadeyi karĢılamak için “o” tekil adılını kullanmıĢtır.

Benzer Ġfadeler:Mir Haşımın Tebrizi/165/ Ey Vay Ki Heysiyyeti Millet Götürüldü/233/ Ehval Pürsanlıq Yaxud Qonuşma/234/235/ Oxutmaram El Çekin/248/ İran Niye Viran Oldu?/291/ Ay Can Ay Can?/292/

3.1.1.3.1. Belirtme Hal Eki Alarak Artgönderim OluĢturan Üçüncü

Tekilġahıs Adılı

UĢaq gelir mektebe ve hemiĢe müelliminden artıg hörmet, iltifat ve mehribanlıq görür; meselen müellim hemiĢeonu öz yanında oturdur. /Niye Men Dersden Qaçdım/ 6-7/

Çocuk gelir okula ve her zaman öğretmeninden hürmet ve sevgi görür; örneğin öğretmen her zaman onu yanında oturtturur.

Feyletonda geçen “uĢaq” kiĢisini karĢılamak için aynı metinde belirtme hal eki alan üçüncü tekil Ģahıs adılı “onu” kullanılmıĢtır.

Ol gün ki xalıq eder lütfu bir övlad

Gezdir onuel el. /Niye Men Dersden Qaçdım/ 8/ Ol gün ki Halik eder lütuf bir evlat,

Gezdir onu el el.95

Göz nurudu uyğu, onu dur etme gözünden,

Yol verme mebada çıxa bir lehze sözünden. /Terpenme, Amandır Bala Qefletden Ayılma/ 25/

Göz Nurudur uyku, onu yok etme gözünden, Yol verme bir daha çıka asla sözünden,96

Üçüncü tekil Ģahıs adılı satiralarda cansız varlıklar içinde kullanılmıĢtır. Yukarıdaki 94 Öztürk, a.g.e., s.8 95 _{Öztürk, a.g.e., s.5} 96 Öztürk, a.g.e., s.23

mısrada “uyğu” ifadesini karĢılamak için adıl kullanımı görülmektedir. ġair konusuna göre bazı nesneleri kiĢiselleĢtirmiĢ ve bu nesneleri karĢılamak için adıllardan yararlanmıĢtır.

Ġki gözlerimdi pulum, kiĢi bir meğer qan ırsan?

Onu vermek olmur axır her ölen qalana ya Reb! /AğlaĢma/64/. Ġki gözümdür param, a kiĢi nasıl kanıyorsun?

Onu vermek olmaz her ölene kalana, ya Rab!97

-Ölkenizde açılıbdırmı qiraatxane

-Tazeler açmıĢ idi goydug onu virane! /Sual Cavab/117/. -Ülkenizde açılmıĢ mı kıraathane

- Yeni açılmıĢtı onu ettik virane.

Yukarıdaki örneklerde “o” üçüncü tekil Ģahıs zamiri belirtme hal eki alarak yukarıdaki isimlerin yerine kullanılarak artgönderim oluĢturulmuĢtur. Azerbaycan Türkçesinde de Türkiye Türkçesindeki gibi bir kullanıma sahiptir.

3.1.1.3.2. Yönelme, Bulunma, Ayrılma Hal Eki Alarak Artgönderim

OluĢturan Üçüncü Tekil ġahıs Adılı

Azerbaycan Türkçesinde yönelme hali -a,-e çekim eklerinin isme getirilnmesiyle, ayrılma hali –dan, -den çekim eklerinin getirilmesiyle oluĢturulurken bulunma hali de – da , -de eklerinin getirilmesiyle oluĢturulur. Bu ekler eklendikleri isme cümle içerisinde farklı görevler yükler.

Ol gün ki Xalıg eder lüft bir övlad Te'yin ele cindarı ki, etsin ona imdad Öyret ona özün bir neçe mövhum Tek tek dil açanda ona telim ele hedyan

Bildir ona min dürlu qebahetleri her an /Niye Men Dersden Qaçdım/ 8/ Ol gün ki Halik eder lutuf bir evlat,

Çağır bir cinciyi k, etsin ona imdat, Öğret ona, elbette kendin birkaç mefhum, Dili açılanda ona de olsun nadan

Bildir ona bin türlü kabahati her an,98

ġair “Niye Men Dersden Qaçdım” feyletonuna göre yazdığı satirasında, mollanın konuĢmasından oluĢmaktadır. Molla satiraya “övlad” diyerek baĢladığı kiĢi için yönelme hal eki alan üçüncü tekil Ģahıs zamirini kullanmıĢtır.

Se‟y eyle ki, saqqal uzayıb üç çerek olsun

97

Öztürk, a.g.e., s..41 98_{Öztürk, a.g.e., s.5-6}

Papag ona nisbet. /Cehd Ele Sen Ancaq Nezeri Xalqda Pak Ol/18/ Gayret et ki sakal uzayıpüç çeyrek olsun,

Kalpak ona nispet.99

Mekteb sene hoĢ gelmesin, ol cayi heternak Girmeona çalak. /Teshili Elm/26/

Okul sana hoĢ gelmesin, ol cahil Girme ona asla

Elm idi eger bexĢ eden insana Ģerafet.

Millet ne sebebden ona göstermedi rağbet;/Cavablar Cavabı/38/ Ġlim insana Ģerafet bahĢetseydi

Millet ne sebepten ona rağbet göstermedi. Er fehlelik etsin

Olma ona hemgem /Küpe Giren Qarının Qızlara Nesiheti/ 46/ Er iĢçilik etsin,

Olma ona cimcime100

Molla ona (pul) hesretle çeke küçede ah ah!

Lahövle vela qüvvete illâ ve billah! /Vay Vay Ne Yaman MüĢküle DüĢdü ĠĢim Alah/67/.

Molla ona hasret çeke sokakta ah ah! La havle vele kuvvete ila ve billah

Nolur Ģirin mezag101_{etse meni halvayi hürriyyet.}

Yesem bir loğma ondan, söylesem: ox yav hürriyyet! Ki nagah bir qara bayrag açıldı darağacında,

YazılmıĢ onda bir iletti müsibetzayi hürriyyet, /HemĢeri/55-56/. Ne olur tatlı bir zevk verse bana helvayi hürriyet

Yesem bir lokma ondan, söylesem: oh yav hürriyet. Ki nagah bir kara bayrak açıldı darağacında YazılmıĢ onda bir illeti musibet hürriyet

ġairin Molla Nasredddin dergisinde Molla Nasreddin imzasıyla yayımladığı “Nolur ġirin Mezaq Etse Meni Halvayi Hürriyet” satirasını Celil Memmedquluzade‟nin “hemĢeri” feyletonuna göre yazmıĢtır. Yukarıda ki mısralarda ayrılma hal ekini alan üçüncü tekil Ģahıs zamiri “hürriyet” yerine kullanılmıĢtır. Bulunma hal ekini alan üçüncü tekil Ģahıs zamiri ise “qara bayraq” yerine kullanılmıĢtır.

Eti çox isteyirem, leyk pulu ondan çox. /Bazı Yerlerde Tesadüf Olunur AĢa, Ete/97/.

Eti çok seviyorum, parayı ondan da çok102 -Aç qarındaĢlara infaq edilirmi emu can?

-Onu görmezmi Xuda, el niye versin ona nan? /Sual Cavab/117/. Aç insanlara masraf edilir mi emu can?

Onu görmez mi Huda, el niye versin ona ekmek?

Yukarıda verilen örneklerde de görüldüğü gibi üçüncü tekil Ģahıs zamiri sadece insanlar için değil cansız varlıklar içinde kullanılmıĢtır. Yönelme, bulunma ve ayrılma hal eklerini alan üçüncü tekil Ģahıs zamiri cümle içerisinde de genellikle dolaylı tümleç görevini üstlenmiĢtir.

99 Öztürk, a.g.e., s.14 100 Öztürk, a.g.e., s.40 101 _Lezzet 102 Öztürk, a.g.e., s.96

Satiralarda yönelme, bulunma ve ayrılma hal ekleri alan üçüncü tekil Ģahıs zamiri çok kullanılmamıĢtır.

Benzer Ġfadeler:Mektub/113/ Madam ki Hamiyani Zülmet /127/ Behtever /137/ Ay Mene Bir Qırmızı Saqqal Kişi /143/ Qavur Qızı /147/ Yatmayın Allahı Seversiz/ 149/ Yaşamaq İsteyirsek Sırf Avam Olmalıyız/ 207/ Teşekkür /224/ Ey Vah ki Hesiyyeti Millet Götürüldü /232/ Bakıda Bir Kendde Muhavere /265/

3.1.1.3.3. Ġlgi Eki Alarak Artgönderim OluĢturan Üçüncü Tekil ġahıs

Adılı

Azerbaycan Türkçesinde de Türkiye Türkçesinde olduğu gibi üçüncü tekil Ģahıs adılının “-un” ilgi ekini alarak tümce hem Ģahısları karĢılar hem de belirtili isim tamlamasının tamlayanı konumuna geçer. Satiralarda Ģair ilgi eki alan üçüncü tekil Ģahıs zamirineaz yer vermiĢtir.

Bazardan kiĢmiĢi noxud alıb doldurur ciblerine, dersini bilmeyendeayaglarını feleqqaya qoymayır, çetin ders vermir ve her valid ki, uĢaq dersini bilmedi, müellim yapıĢır onun çenesindenve deyir. / Niye Men Dersden Qaçdım/ 6-7/

Pazardan kuru uzüm, nuhut alıp dolduruyor ceplerine, dersini yapmadığında falakaya yatırmıyor, zor ödev vermiyor ve her zaman çocuk dersini bilmedi, öğretmen yapıĢıyor onun çenesinden ve diyiyor.

Aldanma feqirin olamaz egli zekâsı

Çün yoxdur onun sen kimi pakizelibası, /Bakı Fehlelerine/16/ Aldanma fakirin olmaz aklı zekâsı

Çünkü yoktur onun senin kigibi temiz elbisesi