SAPARD Programı

2000 yılında Avrupa Birliği, Orta ve Doğu Avrupa Ülkeleri için PHARE Programı kapsamında uyum ve yapısal fonlara uyum amacıyla tarımsal yapı ve tarımsal gelişmeye ilişkin SAPARD (Special Accession Program for Agriculture and Rural Development- Tarım ve Kırsal Kalkınma Alanında Özel Katılım Programı)

285 _{http://www.tobb.org.tr/anket/abbpyf.htm} 286 _{http://www.tobb.org.tr/anket/abbpyf.htm}

158 Programı’nı yürürlüğe koymuştur. Program aday Orta ve Doğu Avrupa Ülkelerine tarımsal alanda yapısal destek sağlamak amacıyla oluşturulan bir üyelik öncesi mali destek mekanizmasıdır ve Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu’nun Garanti Bölümü tarafından finanse edilmektedir.287 SAPARD Programı’nın öncelikli hedefleri, aday ülkelerin Topluluk Müktesebatını uygulamalarına yardımcı olmak, tarım sektöründe ve kırsal alanda yaşadıkları sıkıntıları aşmalarına yardımcı olmaktır. Bu nedenle 2000–2006 yılları arasında yıllık toplam 520 milyon avro tutarında bir kaynak ayrılmış ve AB Komisyonu’nun 20 Temmuz 1999 tarihli 1999/595/EC sayılı kararı ile bu kaynağın aday ülkeler arasında dağılımı düzenlenmiştir. Bu düzenlemede ülkelerin sahip oldukları çiftçi nüfusu, tarımsal arazi miktarı, satın alma paritesine göre milli geliri ve her ülkenin coğrafi özellikleri dikkate alınmıştır.288

Tablo–37. 2000–2006 Yılları Arasında Aday Ülkelerin SAPARD Programı’ndan Kullanacakları Kaynakların Dağılımı (bin avro)

ÜLKE ADI KULLANILACAK KAYNAK

Bulgaristan 52.124 Çek Cumhuriyeti 22.063 Estonya 12.137 Litvanya 29.829 Letonya 21.848 Romanya 150.636 Slovakya 18.289 Slovenya 6.337 Macaristan 38.054 Polonya 168.683 TOPLAM 520.000

Kaynak: Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliği, “Avrupa’da Yenilenme, Türkiye’ye

Etkisi”, AB Tarım Politikası, Ankara, Tisamat Matbaası, 2002, s. 11

287 _{Cemil Ertuğrul, “Küreselleşme Sürecinin ve AB Tarım Politikalarındaki Gelişmelerin Türk}

Tarımına Olası Etkileri”, Küreselleşme ve Avrupa Birliği ile Bütünleşme Sürecinde Türk Tarım

Politikaları Sempozyumu-Bildiriler, Gaziantep, G.Ü.Basımevi, 2003, s. 259

159 SAPARD Programı’nın diğer fonlardan farkı, aday ülkelerin proje seçiminden ödeme yapılmasına kadar her aşamada sorumluluk üstlenmeleridir.289 Tablo-37’de aday ülkelerin 2000–2006 yılları arasında SAPARD Programı’ndan kullanacakları kaynağın dağılımı verilmektedir. Tabloda da görülebileceği gibi, en fazla kaynağı Polonya ve Romanya, en az kaynağı ise Slovenya ve Estonya kullanmaktadırlar.

SAPARD Programı tarafından tarımsal işletmelerde yatırımlar, tarım ve su ürünlerinin işleme ve pazarlama olanaklarının geliştirilmesi, kalite, bitki ve hayvan sağlığı kontrolleri, gıda kontrolleri ve tüketicilerin korunması için koşulların iyileştirilmesi, çevreyi koruma ve kırsal yaşamı sürdürmeye yönelik üretim yöntemlerinin geliştirmesi, ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesi, çiftlik yardım ve çiftlik idare hizmetlerinin düzenlenmesi, üretici örgütlülüğünün sağlanması, köylerin yenilenmesi ve kırsal mirasın korunması, arazilerin iyileştirilmesi ve yeniden parsellenmesi, arazi kayıtlarının güncellenmesi, mesleki eğitimin geliştirilmesi, kırsal altyapının yenilenmesi, tarımsal su kaynaklarının yönetimi, ormanların ve ormancılığın geliştirilmesi, tarımsal arazilerin ağaçlandırılması ve orman ürünlerinin işlenme ve pazarlanmasına yönelik çalışmalar finanse edilmektedir.290

Aday ülkeler tarafından hazırlanan kırsal kalkınma planlarında yer alan öncelikler ülkeden ülkeye değişiklik göstermektedir. Ancak planların çoğunda, çiftlik ekipman ve varlıklarını geliştirerek, üretilen ürünlerin kalitesini arttırarak, pazar gereksinimlerine uygun ürünlere yönelim sağlayarak, işletmelerin verimliliğini arttırmayı hedefleyen tarımsal işletmelere yatırım; tarım sektörünün pazarlama kabiliyetini, bina inşası ve yeniden yapımını, gıda işleme kuruluşlarına yapılacak yatırımı, depo malzemesi alımını, kalite ve atık kontrolünü geliştirme gibi yatırımların artmasını hedefleyen tarım ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması; kırsal kesimde ekonomik gelişmeyi engelleyen telefon hizmetlerindeki, elektrik kullanımındaki yetersizliği ve kanalizasyon altyapısındaki eksiklikleri gidermeyi

289 _{Kırsal Kalkınma Çalışma Grubu, y.a.g.e., s. 53} 290 _{Güder, y.a.g.e., s. 157-158}

160 amaçlayan kırsal altyapının iyileştirilmesi tedbirleri bulunmaktadır. Toplam kaynağın yaklaşık yüzde 26’sı tarım ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması konusuna ayrılmışken, bunu yüzde 22 ile tarımsal işletmelere yatırım, yüzde 21 ile kırsal altyapıya yatırım ve yüzde 11 ile ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesi takip etmektedir.291

Projelerin finansmanı Avrupa Birliği ve aday ülke tarafından ortaklaşa yapılmaktadır. Finansmanda aday ülke ve Birliğin payları projenin özelliğine göre değişmektedir. Kamu tarafından gerçekleştirilen projelere Birlik yüzde 75 oranına kadar finansman sağlarken, özel sektörün uyguladığı projelerde bu oran yüzde 50’nin üzerine çıkamamaktadır. Teknik yardımlarda ise Birlik, finansmanın tamamını üstlenebilmektedir.

Aday ülkelerde SAPARD Programı’nın uygulanabilmesi için üç aşamalı bir prosedür izlenmektedir. Birliğin finansmanı ancak bu üç aşamanın yerine getirilmesinden sonra gerçekleştirilmektedir.

Öncelikle aday ülkeler 2000–2006 yılları için SAPARD Planlarını hazırlanmaktadır. Bu aşamada ülkeler Topluluk Müktesebatı’nı üstlenebilmek ve karşılaştıkları sorunları giderebilmek için ortaya koydukları öncelikleri sıralamakta, Fon’un kullanımının koşullarını bir plan olarak hazırlamaktadırlar. Bu planlar Tarımsal Yapılar ve Kırsal Kalkınma Komitesi (STAR Komitesi) tarafından onaylanarak, Komisyon’a iletilmekte, Komisyon ise planların tutarlılığını ve hedeflere uygunluğunu inceleyerek, kabul veya reddetmektedir.

Aday ülkeler tarafından hazırlanan bu planların Katılım Ortaklığı Belgeleri, Ulusal Programlar ve Ortak Tarım Politikası hedefleriyle uyumlu olması zorunludur. Plan bütçesinin en fazla yıllık yüzde 2’si Komisyon’un çalışmaları için kullanılabilmektedir.

161 SAPARD Planları içerisinde mevcut durumun değerlendirilmesi, avantajların ve dezavantajların ortaya konulması, daha önce yapılan çalışmaların sonuçlarının açıklanması, bu konuya aktarılan kaynakların değerlendirilmesi, öngörülen stratejilerin, önceliklerin ve hedeflerin belirlenmesi, bu hedeflere göre hazırlanan ulusal kaynakları ve Birlik kaynaklarını içeren mali tablo, planların uygulanmasına yönelik faaliyetler, teknik yardımlar, eğitim çalışmaları, yetkili otorite ve organlar, yararlanıcıların tanımı, uygulama için öngörülen tedbirlerin açıklaması, izleme, değerlendirme ve kontrole ilişkin prosedürün tanımı ve diğer ilgililerle yapılan danışma görüşmelerinin sonuçları bulunmak zorundadır.292

İkinci olarak her aday ülke ile programın sonuna kadar geçerli olacak, programın kontrolü ve idaresi ile ilgili kuralları içeren çok yıllık mali anlaşma ve daha sonra da her yıl bu çok yıllık anlaşmada gerektiğinde değişiklikler yapan ve Birliğin yıllık katkısını belirleyen tek yıllık anlaşmalar yapılmaktadır. Bu anlaşmalarla Birlik kaynaklarının program çerçevesinde kullanım hakkı ilgili ülkeye devredilmektedir.

Çok yıllık mali anlaşmalarda SAPARD Programı’nın yönetiminin her bir ülkede ademi merkeziyetçi bir şekilde gerçekleştirilmesine ilişkin ayrıntılı hükümler, kırsal kalkınma programlarının etkinliğini sağlamak için gerekli olan izleme ve değerlendirme koşulları, diğer mali araçlarla kurulabilecek ilişkiler, harcamaların üçer aylık ve yıllık dönemler itibariyle bildirilmesine yönelik hükümler, her ülkenin kuracağı SAPARD Ajansı’nı onaylayacak kuruluşun hazırlayacağı raporun ve vereceği onayın şekli ve kapsamı, 2222/2000 sayılı Komisyon Tüzüğü’ne atıf ve anlaşmazlıkların çözümünde izlenecek prosedür konularının yer alması gerekmektedir.293

Üçüncü aşamada ise her ülkede SAPARD Ajansı’nın kurulması gerekmektedir. SAPARD Ajansı, planlardaki tedbirleri uygulamakla ve projeye katılanlara ödemeleri yapmakla görevlidir. Planlardaki tedbirleri uygulamada Ajans,

292 _{Kırsal Kalkınma Çalışma Grubu, y.a.g.e., s. 57} 293 _{Güder, y.a.g.e., s. 156}

162 teklif ilanlarını yapmakta, başvuruların uygunluğunu kontrol etmekte, uygulanacak projeleri seçmekte, seçilen projelerin yerinde kontrollerini gerçekleştirmekte ve önceden belirlenen kıstaslar çerçevesinde raporlar hazırlamaktadır. Ödemelerde ise ödeme başvurularını kontrol etmekte, uygunluk ölçütlerinin yerine getirilip getirilmediğini incelemekte ve ödemelerin zamanında gerçekleştirilmesini sağlamaktadır.

Ajanslar uygulamada çok büyük mali yük getirecek projelerle karşılaştıklarında, bu projeler arasından Topluluk Müktesebatını uygulama kapasitesinin arttırılması gerekliliğini dikkate alarak tercih yapmakla da görevlidirler.

Programın uygulanmasında aday ülke ve Komisyon yetkililerinden oluşan bir İzleme Komitesi oluşturulmakta ve bu komite programın hedeflere ulaşma durumunu incelemektedir.

PHARE Programı’nı uygulamakla sorumlu olan Ulusal Fon yetkili bir otorite olarak Ajans’ı akredite eder. Daha sonra akreditasyon Komisyon tarafından teyit edilir. 26 Kasım 2002 tarihinde Macaristan’a da Komisyon tarafından onayın verilmesi ile tüm aday ülkeler SAPARD Ajansılarının akreditasyonunu tamamlamış ve fondan yararlanmaya başlamıştır.294

SAPARD faaliyetlerinin Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu-Garanti Bölümü mali yöntemine uygun olması gerekmektedir. Bunun için Ajans’ın hesapları her yıl onaylayıcı bir kuruluş tarafından denetlenmektedir. Ayrıca harcamaların SAPARD kurallarına uygunluğu Komisyon tarafından da kontrol edilmektedir.295

SAPARD Programı ile ilgili 1268/99 sayılı Konsey Tüzüğü 29 Haziran 1999 tarihinde yayınlanmıştır. Bu Tüzüğe göre aday ülkeler Birliğe tam üye olduklarında Programdan çıkmakta ve fon diğer ülkeler arasında yeniden dağıtılmaktadır.296

294 _{Kırsal Kalkınma Çalışma Grubu, y.a.g.e., s. 55} 295 _{Kırsal Kalkınma Çalışma Grubu, y.a.g.e., s. 55} 296 _{Güder, y.a.g.e., s. 159}

163 Avrupa Birliği, on yeni ülkenin katılımından sonra, bu ülkelerin Birliğe tam uyumunun sağlanması için bir finansman paketi hazırlamıştır. Buna göre yeni üyelerin tarım sübvansiyonlarından tümüyle yararlanabilmesi için 10 yıllık bir geçiş süreci uygulanması öngörülmektedir. Yeni üyelerde çiftçilere doğrudan yapılan desteklemelerin eski üyelere yapılan ödemenin yüzde 25’i olarak başlatılması, 2005 yılında yüzde 30 ve 2006 yılına kadar yüzde 35’e çıkartılması; yeni üyelerin kırsal kalkınma desteklemelerinden daha fazla faydalandırılması; Birlik fonlarına ek olarak ulusal yardımlardan da yararlanmalarının sağlanması; şeker ve süt kotalarının hesaplanmasında 1995-1999 yılları arasındaki üretim düzeyinin referans alınması, tahıl piyasasında müdahaleler gibi OTP piyasa destek tedbirlerinin tümünden üyelik tarihinden itibaren yararlanılabilmesi, bölgesel yardımlar için üç yıllık bir geçiş dönemi uygulanması, Birlik genelinde olduğu gibi bölgesel yardımların GSYİH’nın yüzde 4’ünü aşmaması ve kişi başına düşen bölgesel yardımlardan yeni üyelerin eskilere göre daha az yararlanabilmesi öngörülmektedir.297

Komisyon’un hazırladığı bu pakete göre, Birliğe yeni katılan ülkelerin kırsal kalkınma amacıyla yapacakları çiftçilerin erken emekliliği, çevresel kısıtları olan bölgelerin desteklenmesi, tarım-çevre programları, tarım arazilerinin ağaçlandırılması, yarı geçimini sağamaya yönelik işletmelerin desteklenmesi, üretici grupları oluşturulması ve teknik yardım konularındaki girişimlerin mali tutarlarının en fazla yüzde 80’ine kadarı Birlik tarafından finanse edilecektir. Finansman ATYGF-Yönlendirme Bölümü tarafından sağlanacaktır.298

Pakette yer alan ve destekleme kapsamında olan kırsal kalkınma faaliyetleri genel olarak Birliğin diğer ülkelerinde de uygulanan faaliyetler iken, yeni üye ülkelerdeki geçimlik veya yarı geçimlik tarımsal üretim yapan işletmelerin desteklenmesi için özel bir düzenleme yapılmıştır. Buna göre işletmelerin

297 _{Eraktan, 2002, s. 16}

298 _{Avrupa Komisyonu, “Genişleme ve Tarım: AB’ye Yeni Üye Ülkeler İçin Bir Bütünleşme}

Stratejisi”, s. 3, (Erişim:

164 gelecekteki ekonomik işlerliklerini gösterir bir plan sunmaları halinde en fazla 750 avro tutarında sabit oranlı bir yardımdan faydalanabileceklerdir.299

Tablo-38’de, oluşturulan yeni paket kapsamında Avrupa Birliği’nin on yeni ülke için 2006 yılı sonuna kadar yapacağı tarımsal ödemeler görülmektedir. Tabloda da görülebileceği gibi, Birlik tarafından yapılacak ödemeler artarak, 2006 yılı sonunda 3.882 milyon avroyu bulacaktır.

Tablo-38. AB’nin On Yeni Üye Ülke İçin 2006 Yılı Sonuna Kadar Yapacağı Ödemeler (milyon avro)

Ödemelerin Türü 2004 2005 2006

Toplam Doğrudan Ödemeler YOK (*) 1.173 1.418

Pazar Harcaması 516 749 734

Kırsal Kalkınma 748 1.187 1.730

TOPLAM 1.264 3.109 3.882

Kaynak: Avrupa Komisyonu, “Genişleme ve Tarım: AB’ye Yeni Üye Ülkeler İçin Bir

Bütünleşme Stratejisi”, s. 2, (Erişim:

http://www.europa.eu.int/comm/agriculture/external/enlarge/press/176_tr.pdf, 11.10.2004)

Birliğe yeni katılan ülkelerin sayı olarak fazla olması ve genel olarak ekonomileri içerisinde tarımın büyük yer tutması nedeniyle Birlik bütçesine büyük yük getirecek olmaları, yeni ülkelerin eski ülkelerin almış oldukları sorumlulukları üstelenmeleri, ancak aynı hakları taşımamaları sonucunu doğurmaktadır.

2.3.5.4. Türkiye ve Adaylığı Daha Sonra Kabul Edilen Ülkelere Yönelik Birlik