AVRUPA BİRLİĞİ ORTAK TARIM POLİTİKASI’NIN TEMEL UNSURLARI VE KIRSAL KALKINMA

Günümüzde sanayi ülkeleri olarak bilinen ülkelerce oluşturulan Avrupa Toplulukları kurulmadan önce, Topluluğun temellerinin atıldığı Haziran 1955 tarihinde toplanan Messina Konferansı’nda oluşturulan bir Komite, diğer konular yanında tarımı da katılımcı ülkeler arasında ticari çıkarların dengelenmesi için ele alınması gereken konuların içerisinde değerlendirmiştir. O yıllarda Topluluğu kuran ülkeler içinde tarımın önemi, şimdikinden çok daha fazlaydı. Tarım, orman ve balıkçılık sektöründe çalışanların oranı faal nüfusun yüzde 24’ü, tarım sektörünün üretimdeki payı o dönemki altılar ekonomisi gayri safi milli hasılasının yüzde 11’i idi. Tarım sektöründe çalışanların gelirleri diğer sektörlerdekilere oranla çok düşüktü ve arttırılması gerekiyordu. Tarımsal üretimde verimlilik az, tarım işletmeleri küçük ve ekonomik olarak çok güçsüzdü. Bu nedenle her ülke kendi belirlediği şekilde tarım sektörüne müdahale etmekte ve bu da tarımsal ürünlerin ülkeler arasında serbest dolaşımını olumsuz etkilemekteydi. Ayrıca tarımsal ürünlerin fiyatlarındaki farklılıklar sanayi ürünlerinin maliyetlerini de etkilemekte, dolayısıyla sanayi sektöründe de rekabeti bozucu etkiler ortaya çıkmaktaydı.138

Bu olumsuzlukların giderilebilmesi için temelleri 1 Ocak 1957 tarihinde imzalanan Roma Antlaşması’na dayanan Ortak Tarım Politikaları, Temmuz 1958 tarihinde yapılan Stresa Konferansı’nda Topluluğu kuran altı devlet tarafından gündeme getirilmiş ve 1960 yılında uygulanmaya başlamıştır.139 Dayanağını Roma Antlaşması’nın 38-47. (Amsterdam Antlaşması-32-38. maddeler) maddelerinden alan ve kısaca tarımsal üretimin arttırılması, üreticilerin yaşam düzeylerinin yükseltilmesi, piyasaların istikrara kavuşturulması suretiyle arzın devamlılığının

138 _{Mehtap Atakan, “Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası ve Türkiye’nin Uyumu”, Uzmanlık Tezi,}

Ankara, 1998, s. 7 (Erişim: http://www.gumruk.gov.tr/ab/tezler/ortak_tarim.pdf, 11.09.2005)

70 sağlanması ve ürünlerin tüketicilere uygun fiyatlarla ulaştırılması hedefleriyle oluşturulan Ortak Tarım Politikaları140, zamanla Topluluğun en önemli, üzerinde en fazla tartışmanın yapıldığı, sürekli olarak reformlar yapılması gereken ve bütçenin de önemli bir kısmının bu alanda harcanmasını gerektiren politikaları olmuştur.

Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikaları, Tek Pazara Yönelik Uygulamalar ve Kırsal Kalkınma Politikaları olmak üzere iki ana başlık altında incelenebilmektedir. Tek Pazara Yönelik Uygulamalar ise Ortak Piyasa Düzenlemeleri şeklinde Stresa Konferansı’nda belirlenen üç ana ilke kapsamında uygulanmaktadır. Bunlar Tek Pazar, Topluluk Tercihi ve Ortak Mali Sorumluluktur.141

Tek Pazar, malların, hizmetlerin, sermayenin ve işgücünün Birlik sınırları içerisinde serbest dolaşımını ifade etmektedir. Bu ilke uyarınca tarımsal ürünlerin fiyatları bütün üye ülkelerde aynı olarak gerçekleşmektedir. Bunun için AB Komisyonu her yıl piyasaların kendine has özelliklerini, arz ve talebi göz önünde bulundurarak ortak tarımsal fiyatları belirlemektedir. Bununla beraber Tek Pazar ilkesi, ortak rekabet politikalarının ve ortak döviz politikalarının oluşturulması, idari bakımdan insan ve hayvan sağlığı gibi konularda mevzuatların uyumlaştırılması gibi konuları da kapsamaktadır.

Topluluk Tercihi, düşük fiyatlı ithal ürünlerden ve dünyadaki fiyat dalgalanmalarından korunabilmek için, satın alımlarda Topluluk menşeli ürünlerin ithal ürünlere tercih edilmesidir. Bunun için Birlik menşeli tarım ürünlerinin ithalata karşı korunmasını ve ihracatın ise sübvanse edilmesini içermektedir.

Ortak Mali Sorumluluk ise, tüm bu uygulamaların ortaya çıkardığı ekonomik yükün bütün üye devletler tarafından ortak karşılanması ilkesi olarak açıklanabilir. Bu ilke uyarınca 1962 yılında Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu oluşturulmuştur. Fonun Yönlendirme Bölümü, tarımsal ve kırsal alanlarda

140 _{Tarık Topçu, “Gündem 2000”, (Erişim:}

http://213.139.233.100/kurumsal/birimler/merkez/diatk/web/sunumlar/GUNDEM 2000.ppt, 20.07.2004)

141 _{Emine Olhan, “Türk Tarım Politikasının AB Ortak Tarım Politikası’na Uyumu”, Türktarım}

71 kalkınmaya yardımcı olmak ve gerekli ekipman ve teknoloji iyileştirmelerine destek olmakla görevlendirilmiştir. Garanti Bölümü ise, ortak piyasa düzenlemelerinin finansmanını sağlamakla, ayrıca stok fazlalarının satın alımı ve ihracatın teşviki ile görevlendirilmiştir.

Tek Pazara Yönelik Uygulamalar ağırlıklı olarak gıda maddeleri üretimi, pazarlanması ve ortak piyasa düzenlemelerine yönelik politikalardan oluşurken, üretimin çevresel ve kırsal kalkınma boyutu ikinci planda değerlendirilmektedir. Oysa Kırsal Kalkınma Politikaları, kırsal kalkınmayı ve çevrenin korunmasını hedeflemektedir.142

2.1.1. Tek Pazara Yönelik Uygulamalar

Ortak Tarım Politikası’nın temelinde, 1967 yılından beri uygulanan ve ürün bazında belirlenen Ortak Piyasa Düzenlemeleri bulunmaktadır. Bu sistem iç piyasada müdahale, dış rekabete karşı koruma ve ürünlere doğrudan destek sağlayan düzenleme mekanizmalarıyla sürdürülmektedir.143 Avrupa Birliği’nin Tek Pazara Yönelik Uygulamaları içerisinde bulunan ortak piyasa düzenlemeleri kapsamında et ve et ürünleri, süt ve süt ürünleri, şeker, yağlar vb.. 23 farklı ürün için düzenlemeler bulunmaktadır. Bunlardan her tarımsal ürün için farklı bir düzenleme vardır. Ortak Piyasa Düzenlemeleri, fiyat garantisinin yanında, bazı ürünlerde ithalat koruması, bazı ürünlerde ihracat desteği ve bazı ürünler için de doğrudan destek şeklinde uygulanmaktadır. Örneğin tahıl, zeytin, yağ ve unda fiyat desteği ve doğrudan yardım; yumurta ve kümes hayvanlarında ithalat koruması ve ihracat desteği; bazı meyve ve sebzelerde ithalat koruması; yağlı tohumlar, pamuk ve kenevire doğrudan destek verilmektedir.144

Tahıllar ve zeytin için hedef fiyat, et, dana eti ve şarap için yönlendirme fiyatı ve tütün mamulleri için ise norm fiyat olarak bilinen fiyatlar, Ortak Piyasa

142 _{http://www.europa.eu.int/comm/agriculture/rur/publi/propimpact/text_en.phf, s. 7} 143 _{Olhan, y.a.g.e., s. 23}

144 _{Türkiye Tarımcılar Vakfı Araştırma Merkezi, “Avrupa Birliği ve Türk Tarımı”, Tarım ve Yaşam}

72 Düzenlemeleri yoluyla üreticileri korumayı hedeflemektedir. Her yıl Komisyonun belirlediği fiyatlar, Konsey tarafından onaylanarak uygulanmaktadır.

Tahıllar, şeker, tereyağı, et, dana eti ve tütün mamulleri için geçerli olan müdahale fiyatı ile domuz eti için geçerli olan temel fiyat, yönlendirici fiyatlardan belli bir oranda daha düşük belirlenmekte ve her üye devletin, çiftçiler tarafından depolanan Topluluk menşeli ürünler için bu fiyatı ödemesi gerekmektedir. Depolanması mümkün olmayan meyve ve sebzeler için ise geri çekim uygulaması bulunmaktadır. Bu fiyatlar, müdahale kuruluşu görevi görmek suretiyle satışı durdurup, arta kalan miktarı hayır kuruluşlarına dağıtan veya arz düşüşünün piyasadaki fiyatları canlandıracağı zamana kadar ürününü imha eden üretici gruplarının sunduğu fiyatlardan daha düşük gerçekleşmektedir.145

Ortak Piyasa Düzenlemeleri içerisinde bulunan ithalat koruması ise, Birlik fiyatlarından daha düşük fiyatlı ithal ürünlere karşı piyasaları korumak için uygulanmaktadır. Tahıllar, şeker, süt ve süt ürünleri ile zeytinyağı için belirlenen eşik fiyat veya yumurta, domuz ve domuz eti için saptanan özel fiyat, üçüncü ülkelerden ithal edilen ürünlerin pazarlara serbest girişi için belirlenen asgari fiyatlardır. Meyve ve sebzeler ile şarap gibi yönlendirici fiyat belirlenen ürünlere, ithal ürünlerin Topluluğa girişlerinde tavsiye olunan fiyat, asgari fiyat kabul edilmektedir. Daha düşük ithal edilen ürünlerde ise ürünler üzerinden vergi alınmaktadır. Ancak, GATT Tarım Anlaşması gereği dış ticareti olumsuz yönde etkileyen gümrük vergileri dışındaki kısıtlamalar aşamalı olarak kaldırılmaktadır. Bu sebeple Avrupa Birliği de ithalatta uyguladığı vergilerin büyük bir kısmını gümrük vergileri haline dönüştürmüştür.

Yine Tarım Anlaşması gereği iç teşviklerin aşamalı olarak azaltılması ve nihai olarak tamamen ortadan kaldırılması hedeflendiğinden, Avrupa Birliği pek çok

73 üründe uyguladığı ihracat teşviklerini sınırlandırmıştır. Ancak istisnai durumlarda ihracat desteklemeleri devam edecektir.146

Bunların dışında Avrupa Birliği, pek çok ülke ile Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi ve Lome Konvansiyonu kapsamında tercihli ticaret anlaşmaları da imzalamıştır. Bu anlaşmalar ile Topluluk tarife indirimleri yoluyla dış ticareti desteklemektedir.

2.1.2. Yapısal Düzenlemeler ve Kırsal Kalkınma Uygulamaları

Avrupa Birliği’nde uygulanan liberal ekonomi politikaları ve rekabetin artması, bölgeler arasındaki gelişmişlik farklılıklarının artmasına ve dolaylı olarak da gelir dağılımındaki bozulmaya bağlı olarak toplumsal barışın ve ekonomik kaynaşmanın gittikçe zor sağlanmasına neden olmuştur. Buna karşın Birlik, gelir dağılımının yeniden düzenlenmesi ve geri kalmış bölgelerin gelirden daha fazla pay alabilmesini sağlamak amacıyla kırsal kalkınma politikalarını ön plana almaya başlamıştır. Bunun yanında dünyadaki küreselleşme ve Dünya Ticaret Örgütü Tarım Anlaşması çerçevesinde tarımsal desteklemelerdeki yeni düzenlemeler de kırsal kalkınma politikalarına ağırlık verilmesine neden olmaktadır.

İzleyen bölümlerde Avrupa Birliği’nde uygulanan kırsal kalkınma politikaları detaylı bir şekilde incelenecektir.

2.2. AVRUPA BİRLİĞİ ORTAK TARIM POLİTİKALARI’NDA DEĞİŞİM