Kırsal Kalkınma Modeller

Dünyada ekonomik kalkınma konusu İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yoğun bir ilgi görmeye başlamış, başlangıçta bu yönde makro yaklaşımlar ön planda iken, zaman içerisinde bu süreç bölgesel büyüme ve kalkınmaya doğru eğilim göstermiştir. Bölgesel kalkınmanın sağlanabilmesi için geçmişte pek çok bilim adamı tarafından incelemeler ve tespitler yapılmış, bu yönde çeşitli modeller geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu modeller genel olarak bölgesel büyüme ve kutuplaşmış bölgesel gelişme modelleri olarak ortaya konulmuştur.118

Bu modeller bölgesel alt ve üstyapıların geliştirilmesi temelinde yerleşim yerlerinin geliştirilmesi, yerleşim yerleri arasında altyapı donatımı, sanayileşmenin sağlanması, bilgi ve yeni teknolojilerin yaygınlaştırılması, doğal, maddi ve kurumsal altyapının sağlanması görüşlerine dayanmaktadır. Ortaya konulan modellerin pek çoğunda, yerleşim yerleri arasında çeşitli kriterlere göre belirlenen belirli birimlerin cazibe merkezleri haline dönüştürülmesi ve bunun çevresinde bulunan yerleşim

117 _{http://www.kayserim.net/haberekle/haber_detay.asp?id=2158, (Erişim: 01.05.2006)} 118 _{Erkan, y.a.g.e., s. 201}

62 yerlerinin çeşitli şekillerde bu merkeze bağlanarak, hizmetlerin kalite ve verimliliğinin artırılması hedefi bulunmaktadır.119

Türkiye’de köy sayısının fazla olması, yerleşimdeki dağınıklık, coğrafi ve iklimsel zorluklar ve altyapı yetersizlikleri gibi konular mali kaynakların yetersizliğine bağlı olarak sürekli sorunlara neden olmaktadır. Bu sorunların ortadan kaldırılabilmesi için kırsal alana götürülen hizmetlerin maliyetlerinin düşürülmesi, bu hizmetlerden daha geniş halk katmanlarının faydalanmasının sağlanarak, hizmetlerin etkinliklerinin arttırılması, yerleşim yapılarının iyileştirilmesi, kırsal kesimde yaşayanların kentsel kesimdekilerle aynı yaşam düzeyine ulaştırılmasının sağlanması gibi amaçlarla pek çok ülkede uygulanan örneklerine benzer modeller geliştirilmiştir. Bunlar; Köy-Kent Modeli, Merkez Köyler Modeli, Tarım-Kent Modeli, Örnek Köyler Modeli, Çok Yönlü Kırsal Alan Planlaması Modeli, Toplum Kalkınması Modeli ve Köye Dönüş Modeli gibi aslında birbirine çok yakın görüşlerden oluşan ve benzer amaçlarla geliştirilen modellerdir.120

1.2.4.3.3.1. Köy-Kent Modeli

Kırsal kesimden kentlere göçü engellemek, kırsal kesimde yaşamını sürdüren insanlara eğitim, sağlık, tarım, altyapı hizmetleri gibi hizmetler götürerek, bu yörelerdeki insanların ekonomik ve sosyal yönlerden kalkındırılmasını sağlamak amacıyla geliştirilen bir modeldir. Bu model sayesinde altyapı bütünlüğünün, köylülerin örgütlenmelerinin ve tarımsal sanayileşmenin sağlanması, istihdamın arttırılması gibi kırsal kesimin en öncelikli problemlerinin çözümü hedeflenmiştir.121 1978 yılında modelin uygulanması için iki pilot bölge belirlenmiştir. Bunlar Orman Bakanlığı sorumluluğunda olan Bolu Taşkesti Köyü ile Köyişleri ve Kooperatifler Bakanlığı sorumluğundaki Van Özalp köyleridir. Taşkesti’de uygulanmaya çalışılan model, gerekli hazırlıkların ve altyapı çalışmalarının tamamlanmadan uygulanmaya başlanılması nedeniyle başarısızlığa uğramıştır. Özalp’te ise uygulamaya dahi

119 _{Erkan, y.a.g.e., s. 201-208}

120 _{Kırsal Kalkınma Çalışma Grubu, y.a.g.e., s. 33}

121 _{Ali Nejat Ölçen, “Halk Sektörü ve Köykentler”, Tarım ve Köy Dergisi, Ankara, TKB Yay.Dairesi}

63 başlanamamış ve proje rafa kaldırılmıştır. Daha sonra 1998 yılında Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından Diyarbakır-Bismil-Çeltikli ve Hatay-Hassa-Gülpınar’da uygulanan projeler ile bölgedeki göçebelerin yerleşik hayata geçirilmesi ve hayvancılığın geliştirilmesi hedeflenmiştir.122 Köy-Kent Modeli gerçek anlamda ilk olarak 2 Eylül 2000 tarihinde Ordu/Mesudiye/Çavdar Köyü ve Yöresi Köyleri Köy- Kent Projesi olarak uygulanmaya başlamıştır. Bu projenin toplam maliyeti 5 trilyon lira olup, üç aşamada uygulanması öngörülmüştür. Birinci aşama içme suyu, kanalizasyon, sulama ve köy sosyal tesisleri, ulaşım, haberleşme vb. altyapı hizmetlerinin gerçekleştirilmesini hedeflemektedir. İkinci aşamada ilköğretim okulu inşası, mevcut okulların onarımı, sağlık ocağı yapımı, ambulans alımı, kültür ve sanat evi yapımı, gezici kütüphane, oyun sahaları, cami ve mezarlık çevresinin düzenlenmesi gibi eğitim, sağlık ve diğer sosyal hizmetlerin yapılması öngörülmüştür. Üçüncü aşamada ise bütün köylülerin ortak olduğu bir tarımsal kalkınma kooperatifinin kurulması, hayvancılığın geliştirilmesi, seracılık, meyvecilik, su ürünleri yetiştiriciliği, mera ıslahı, orman ürünleri işleme ve değerlendirme tesisi yapımı, küçük sanayi sitesi kurulması, eko-turizm yapılması gibi ekonomik ve kırsal kalkınmaya yönelik faaliyetlerin gerçekleştirilmesi planlanmıştır.123 Bu projeden 11 adet köy ve toplam 3450 çiftçi yararlanmıştır. Ayrıca proje kapsamında 29 km. asfalt yol, 16 km. tesviye yol, 83 km. stabilize kaplama, 50,5 km. yol onarımı, 5 adet toplam 70 m. uzunluğunda köprü yapımı, 4 köye içme suyu, 7 köye kanalizasyon, 6 köye sulama suyu tesisi ve 8 köye de sosyal içerikli köy konağı yapımı gerçekleştirilmiştir.124 Proje, konjonktürel gelişmeler nedeni ile tamamlanamamış olmasına karşın, kırsal kalkınma konusunda önemli bir deneyim kazandırmıştır.125

122 _{Olgu Çalışkan, “Kırsalın Kentselleştirilmesi Projesi, Kırdan Kalkınma”, s. 1, (Erişim:}

http://www.aydinlanma1923adk.itu.edu.tr/kirkent, 20.07.2004)

123 _{Kırsal Kalkınma Çalışma Grubu, y.a.g.e., s. 33} 124 _{http://www.khgm.gov.tr/kutuphane/khgmtarihce1.htm} 125 _{TKB Kırsal Kalkınma Politikaları Komisyonu, y.a.g.e., s. 32}

64 1.2.4.3.3.2. Merkez Köyler Modeli

Merkez Köyler Modeli; nüfusu belli bir yoğunluğu sağlayan yörelerdeki köy kümelerinin içinden merkezde bulunan bir köyün hizmet istasyonu olarak belirlenmesi ve buranın geliştirilerek kırsal kalkınmanın sağlanması düşüncesiyle oluşturulmuştur.126 Toplam maliyeti azaltan bu model, kamu hizmet seviyesini bütün ülke genelinde belli bir seviyede gerçekleştirmek ve bu hizmetlerin yerleşim yerleri ve bölgeler arasında dengeli dağılımını sağlamak amacıyla uygulanmıştır. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı döneminde başlatılan uygulamada yaklaşık olarak nüfusu birkaç yüz ile 22 bin arasında değişen 5–7 bin yerleşim alanının merkez köy olması öngörülmüştür. 1978 yılında Köyişleri ve Kooperatifler Bakanlığı’nca Van İli Özalp İlçesi’nde hayvancılığın yoğun olduğu köylerde ve Şanlıurfa İli’nde sulu tarımın yoğunlukla yapıldığı köylerde uygulanmıştır.127 1980’li yıllarda model tekrar gündeme gelmiş, 1983 yılında yayımlanan 83/7493 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile ülke genelinde 36.022 köyü temsilen 4319 köy su, elektrik, sağlık, eğitim, ulaşım, haberleşme, güvenlik, sanayi durumları gibi bir dizi kritere bakılarak merkez köy olarak belirlenmiştir. Daha sonraki dönemde merkez köy olarak belirlenen köylerdeki okul, küçük sanayi tesisleri, kooperatif, sağlık ocağı, fabrika sayılarında yol uzunluklarında, elektrik ve içme suyu şebekelerinde önemli gelişmeler görülmüştür.128 Bu model, yerleşim, üretim, örgütlenme, sanayileşme, insan-toprak ilişkilerinin düzenlenmesi yönlerinden etkinlik sağlayamamış ve uygulandığı dönemde sadece merkez seçilen köylere hizmet götürme amacıyla sınırlı kalmıştır.129 1.2.4.3.3.3. Tarım-Kent Modeli

Bu model 1970–1980 yılları arasında uygulanmıştır. Bu modelde 8–10 köyün bir araya getirilerek, bir tarım kent ortaya çıkarılması öngörülmüştür. Köylerin merkezdeki köye ve merkezdeki köylerin de düzenli yol bağlantıları yapılarak birbirleriyle bağlanması planlanmıştır. Bu modelin Köy-Kent Modeli’nden farkı,

126 _{DPT Kırsal Kalkınma Özel İhtisas Komisyonu, y.a.g.e., s. 29} 127 _{Çevik, y.a.g.e., s. 41}

128 _{TKB Kırsal Kalkınma Politikaları Komisyonu, y.a.g.e., s. 33} 129 _{Kırsal Kalkınma Çalışma Grubu, y.a.g.e., s. 35-36}

65 Köy-Kent Modeli’nde köylerin zaman içerisinde kendiliğinden toplulaşacağının ve ekonomik ve sosyal hayata da kooperatiflerin hakim olacağının varsayılması iken, bu modelde kırsal kesimde yaşayan insanların kendi bulundukları köylerde kalmalarının hedeflemesidir.130 Tarım kentlerinde tarımsal alet ve makine parklarının ve atölyelerinin oluşturulması, tarıma dayalı orta boy sanayi işletmelerinin kurulması ve geliştirilmesi hedeflenmiştir. Ancak model yeteri kadar uzun süre uygulanamamıştır.131

1.2.4.3.3.4. Örnek Köyler Modeli

Pilot Köy Yöntemi adı ile de anılmakta olup, 1963–1965 yılları arasında uygulanan bir kırsal kalkınma modelidir. Bu modelle köylere götürülen hizmetlerde eşgüdüm sağlanması, yapılan hizmetlerden çevre köylerin de faydalanmasının temini, köylerin karşılaştıkları sorunlar ile, bu sorunların giderilmesinden sorumlu kişi ve kuruluşlar arasında ilişki kurulması hedeflenmiştir. Model Ankara ve İstanbul İllerinde uygulanmaya çalışılmış olup; köylerde yapısal değişimler yerine, hizmet yatırımları yaparak köylerin fiziki görünümlerini değiştirmeyi ön plana almış ve bir köye yapılan hizmetlerden çevresindeki köylerin de faydalanmasını hedeflemesi nedeniyle uzun süreli uygulanamamıştır.132

1.2.4.3.3.5. Çok Yönlü Kırsal Alan Planlaması Modeli

1965–1975 yılları arasında Diyarbakır, İzmir, Malatya, Manisa, Urfa ve Uşak İllerinde uygulanan model, Hollanda, İtalya ve İsrail’deki benzer uygulamalardan esinlenerek Köyişleri Bakanlığı’nca geliştirilmiştir. Bu modelle köylerin yeterli bir birim durumuna getirilmesi ve böylelikle de köy-kent ayrımının azaltılması amaçlanmıştır. Kırsal alanı bir bütün olarak ele alan bu uygulamada, kalkınmayı etkileyen tüm faktörler birlikte değerlendirilmekte ve tarımsal gelişmenin sağlanması hedeflenmektedir. Bu kapsamda ulusal düzeyde ekonomik, toplumsal ve fiziksel bir

130 _{Ahmet Yavuz Civelek, “Zirai Kavramların Kullanımında Kargaşa”, Türktarım Dergisi, Ankara,}

TKB Yay.Dairesi Bşk.Matbaası, 2002, sa: 147, s. 53

131 _{Celal Er, “Tarım Kentleri ve Kırsal Kalkınma”, Tarım ve Köy Dergisi, Ankara, TKB Yay.Dairesi}

Bşk. Matbaası, 2000, sa: 131, s. 34

66 kırsal kalkınma planı, buna göre hazırlanan bölgesel planlar ve işletme bazında planlar oluşturulmuştur. Hazırlanan 150 adet köy ve köy kümeleri planı, halkın katılımının sağlanamaması, finansman yetersizlikleri, ulusal koşulların tam olarak değerlendirilememiş olması, yerel gereksinimlere yanıt verilememesi ve yanlış öncelikler nedeniyle uygulanamamıştır.133

1.2.4.3.3.6. Toplum Kalkınması Modeli

Toplum Kalkınması Modeli; planlı kalkınma dönemi ile geliştirilen bir modeldir. Bu modelde amaç, merkezi idarenin müdahalesini talep eden köylerin kendine yeterli hale getirilmesi ve halkın katılımının sağlanmasıdır. Daha önce Birleşmiş Milletler tarafından Hindistan, Pakistan gibi ülkelerde uygulanan model, küçük toplulukların içinde bulundukları toplumsal, ekonomik ve kültürel koşulları iyileştirmek amacıyla, topluluğu oluşturan bireylerin girişimlerinin devlet tarafından da desteklenmesi olarak tanımlanmaktadır.134 Ancak modelin uygulanabilmesi için yeni yönetim düzenlemelerinin yapılması gerekmektedir. Devlet Planlama Teşkilatı’nın Birinci ve İkinci Kalkınma Planları dönemlerinde başarılı adımlar atılmış olmasına bağlı olarak ülke geneline yaygınlaştırılması öngörülen model, gerekli olan yönetimsel düzenlemelerin yapılmaması, temel yapısal düzenlemelerin yokluğu, eğitim çalışmalarındaki aksaklıklar, eşgüdüm ve planlama eksikliği ile, idare yapılarına göre hazırlanan plan yaklaşımlarının getirilmemesi gibi nedenlerle başarılı olamamıştır.135

1.2.4.3.3.7. Köye Dönüş Modeli

Köye Dönüş Modeli; Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nde geçmişte yaşanan terör olayları ve sosyo-ekonomik olumsuzluklar nedeniyle yerleşim yerlerini terk edenlerin, eski yerleşim birimlerine geri dönüşünü ve buralarda gelir getirici faaliyetlerle birlikte altyapının iyileştirilmesini hedefleyen

133 _{Kırsal Kalkınma Çalışma Grubu, y.a.g.e., s. 35} 134 _{Kırsal Kalkınma Çalışma Grubu, y.a.g.e., s. 35} 135 _{Kırsal Kalkınma Çalışma Grubu, y.a.g.e., s. 35}

67 bir yaklaşımdır. 1990’lı yıllarda başlayan uygulama halen gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır.

1.2.5. Türkiye’nin Kırsal Kalkınma Politikalarına İlişkin Genel Değerlendirme