Sancakbeyi

“Sancak” terimi Osmanlı Devleti’nden önce diğer Türk devletleri tarafından kullanılmıştır.¹¹⁵ Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinden itibaren hükümdarın adına hutbe okuma ve sikke bastırma bağımsızlığın sembolü olarak görülmekteydi. Tuğ, sancak ve davulu hükümdarın kendisi kullandığı gibi temsilcisi durumunda olan ve onun siyasal-idari otoritesini üzerlerinde taşıyan kişiler de kullanmaktaydı. Metin Kunt’a göre sancak ilk önceleri bir hükümdarlık alameti olarak bilinirken daha sonraları (14. yüzyıldan sonra) bir idari bölge manasının yanı sıra kumanda ve idare manalarına

112 BOA, C. DH, 64/3154.

113 BOA, C. DH, 67/3326.

114 BOA, C. DH, 305/15208, s. 1.

115 İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, s. 122.

gelebilecek şekilde kullanılmıştır. Örneğin “liva-i müsellem”, “liva-i piyade”,

“voynuk”, “çingene sancağı” gibi coğrafi bölgeden çok belirli zümreleri içine alan terimlerde bu tabiri görmek mümkündür.¹¹⁶

Osmanlı idari teşkilatında sancak yöneticiliğini yapan kişiye “Sancakbeyi” veya

“Mîrlivâ” adı verilmekteydi. ¹¹⁷ Ancak, 16. yüzyılın başlangıcından itibaren sancakbeyinin yanında mutasarrıf kelimesinin sıklıkla kullanıldığı görülmektedir.

Sancakbeylerine yıllık maaş olarak verilen dirliklerini dört kısımda incelemek mümkündür. Birincisi, sancaklarında has tasarruf edenler; ikincisi, kendilerine yurtluk-ocaklık sancak verilenler; üçüncüsü, mensup oldukları vilayetlerin gelirlerinden nakit olarak yıllık (salyane) alanlar; dördüncüsü, Anadolu ve Rumeli vilayetlerinin bazı sancaklarında yerleştirilen müsellem, piyade (yaya), voynuk ve çingene birliklerinin başında bulunan ve zeamet olarak tasarruf eden beyler şeklinde taksim edilmiştir.¹¹⁸ Sancak idarecileri için kullanılan sancakbeyi veya mirliva kelimelerinin yanı sıra mutasarrıf kelimesi de kullanılmaktaydı. Mutasarrıf, bir işi istediği gibi idare eden anlamına gelmektedir. ¹¹⁹

Mutasarrıf, Osmanlı idari yapısında herhangi bir makamı, görev veya memuriyeti elinde bulunduran kişi anlamına gelmekle birlikte 17. yüzyıldan itibaren bir sancağa veya livaya gönderilen kişi anlamını kazanmıştır. Osmanlı Devleti’nde meydana gelen gelişmeler neticesinde taşra yönetiminin yapısı değişmiştir ve mutasarrıflık kurumu da bu çerçevede taşradaki idari unvanlardan biri haline gelmiştir. Taşra idari yapısındaki değişiklikler beylerbeyi (vali), sancakbeyinin (mirliva) yanı sıra mutasarrıf, mütesellim, muhassıl, voyvoda, ayan gibi yönetici kesimlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır.¹²⁰

Tımar ruznamçe defteri ile Bayezid icmal defteri karşılaştırıldığında Bayezid sancakbeyinin Bayezid Bey olduğu görülmektedir. 1003/1595 senesinde yapılan tecdid-i beratta sancağın 280.440 akçe tecdid-ile kendtecdid-istecdid-ine Eleşktecdid-irt’te bulunan gümüş madentecdid-intecdid-in tecdid-ihya edilmesi mukabilinde tahsis edilmiştir.¹²¹ 1010/1602 yılındaki tevcih kaydında Bayezid

116 Kunt, Sancaktan Eyalete…, s. 15-16.

117 J. Deny, “Sancak”, İslam Ansiklopedisi, c. X, İstanbul, 1967, s. 186-189.

118 Aydın, Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı, Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1590), s. 206.

119 Şemseddin Sami, Kamus-î Türkî, s. 1278.

120 Ali Fuat Örenç, “Mutasarrıf”, DİA, c. 31, İstanbul, 2006, s. 377.

121 BOA, DFE. RZ. d, Nr. 167, s. 121.

Sancağı mutasarrıflığı 212.500 akçe karşılığında Şahsuvar Bey’in oğlu Hacı Bey’e tevcih edilmiştir.¹²²

İlerleyen bölümlerde görüleceği üzere yurtluk-ocaklık sistemi aynı aile içinde kalmaktaydı. Bu bağlamda Bayezid Sancağı 1622-1623 yılında Suvar (Şahsuvar) Bey’in oğlu Abdi Paşa’ya tevcih edilmiştir.¹²³ Bazı araştırmacılara göre, IV. Murad (1623-1640) 1634 yılında Revan (Erivan) seferine çıktığında, bu sefere katılan yerel beylerden

“Çolak” lakabıyla bilinen Abdi Paşa’ya Bayezid Sancağı’nın mutasarrıflığını verdi.¹²⁴ Ancak arşiv kayıtlarına bakıldığında Abdi Paşa’nın Erivan seferinde değil, daha önceki yıllarda Bayezid mutasarrıflığına atandığı görülmektedir.

Mela Mehmûdê Bayezîdî, Abdi Paşa hakkında bazı bilgiler vermektedir. Sultan Murad Erivan Seferi’ne çıktığı zaman (aslen Meyyafarkin) Silivani aşiretlerden bazılarının Abdi Bey’le birlikte Safeviler’e karşı Sultan Murad’ın yanında yer aldığını ve Sultan Murad’ın bunun karşılığında Eleşkirt, Bayezid ve Milve’yi (muhtemelen Şelve) yurtluk-ocaklık olarak Abdi Bey ve Silivan aşiretine verdiğini dile getirmektedir.¹²⁵1047/1637 tarihli kayıtta Erzurum gümrüğünden Bayezid Kalesi muhafazasında bulunan Abdi Bey ve adamlarına lojistik destek sağlandığı ifade edilmektedir. Bu kayıt Abdi Bey’in Bayezid mutasarrıfı olduğunu doğrular niteliktedir.¹²⁶

1636 yılında Van Beylerbeyliği’ne Bayezid Sancağı’na zahire nakliyesi için merkezden gönderilen emirde sancak mutasarrıfının Abdi Bey olduğu anlaşılmaktadır.¹²⁷ Başka kaynaklarda da bu dönemde sancak mutasarrıfının Abdi Bey olduğunu teyit etmek mümkündür. Abdullah Varlı, Bayezid ile ilgili bazı önemli bilgiler vermektedir. Ancak verdiği bilgilerin kaynağını ayrıntılı olarak göstermediğinden bilgilerin karşılaştırmasını yapmak oldukça zordur. Varlı, Bayezid Sancağı mutasarrıfının sadece Bayezid’de yöneticilik yapmadığını aynı zamanda bazı yerlerin de kendisine “arpalık” olarak verildiğini ifade etmektedir. Arşiv belgesine atıfta bulunarak Pasin Livası’nın “arpalık”

olarak Bayezid Kalesi Hâkimi Abdi Bey’e verildiğini söylemektedir. Abdi Bey’in 1053/1643 yılında vefat ettiğini, sancak mutasarrıflığının Erzurum Eyaleti Valisi

122 BOA, MAD. d, Nr. 17649, s. 63-64.

123 BOA, KK. d, Nr. 266, s. 88-92.

124 Gündoğdu, Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı, s. 15.

125 Mela Mehmûdê Bayezîdî, Adat û Rusumatnameê Ekradiye, s. 225.

126 BOA, MAD. d, Nr. 3443, s. 48.

127 BOA, A.DVNS. MHM. d, Nr. 86, s. 2., hk. 5.; Murat Alanoğlu, 86 Numaralı Mühimme Defteri’nin Özetli Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 2010, s. 70-71,

Sivayuş Paşa arzıyla Abdi Bey’in oğlu Behlül Bey’e, Pasin Livası Beyliği’nin de diğer oğlu Zeyneddin Bey’e tevcih edildiğini belirtmektedir.¹²⁸

Kâtip Çelebi’nin, Cihannüma adlı eserinde Bayezid ile ilgili paralel bilgiler yer almaktadır:

Kal‘a-i Bayezid Kotur şimalinde bir kal‘a ve livadır ve serhad-ı Acemdir. İki kal‘a dahi buna tabidir. Biri, Diyadin kal‘ası ve biri Hamur kal‘ası. Bu livayı Behlül Bey ocaklık tarikiyle zabt ider, bunlar dahi tevaif-i Ekraddan Besyan aşiretinden ğayet şeci‘ taifelerdir. Kızılbaşlar bunlardan gayet havf iderlerdi.¹²⁹

Kâtip Çelebi 1635 yılında Revan Seferi’ne katılmış ve Bayezid ile ilgili bazı bilgiler vermektedir. Bu dönemde Bayezid’in mutasarrıfının Bisyan (Besyan) aşiretinden Behlül Bey olduğunu ifade etmektedir. Yukarıda da ifade edildiği gibi Varlı, Behlül Bey’den Abdi Bey’in oğlu olarak bahsetmektedir. Yurtluk-ocaklıkta sancak mutasarrıflığı aile içinde kaldığından Abdi Bey’in ölümünden sonra yerine oğlu geçmiştir.

Abdullah Varlı, Behlül Bey’in 1056/1646’da vefat ettiğini ve yerine “Pürbelali ” olarak bilinen Emir Muhammed’in mutasarrıf olduğunu ileri sürmektedir.¹³⁰ Ancak arşiv kayıtlarına bakıldığında Behlül Bey’in 21 Ekim 1650 tarihinde halen görevde olduğu görülmektedir. ¹³¹ Emir Muhammed, Temmuz 1672 yılında Osmanlı Devleti’ne gönderdiği arzda Erciş Sancağı’nın torunu Abdülfettah’a tevcih edilmesini talep etmiştir. Erciş 1250 kile buğday karşılığında yeniçeriye tahsis edilmiştir. Emir Muhammed, Erciş’in kendi torunun tasarrufuna verilmesi halinde belirlenen 1250 kile buğdayın iki sene zarfında teslim edileceğini belirtmiştir. Ayrıca Erciş’i, Muş ve Kiği gibi şehirleri mamur edeceğini de dile getirmiştir. Bunun üzerine Erciş Sancağı Muhammed Pürbelali’nin torunu Abdülfettah Bey’e tevcih edilmiştir.¹³²

128 Varlı, Diwan û Jînewarî ya Ahmed ê Xanî, s. 346.

129 Kâtip Çelebi, Kitab-ı Cihannüma li- Kâtip Çelebi, c. I, Tıpkıbasım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2009, s. 326.

130 Varlı, Diwan û Jînewarî ya Ahmed ê Xanî, s. 388.

131 BOA, A. RSK d., Nr. 1519, s. 115; Nr. 1522, s. 34.

132 Varlı, Diwan û Jînewarî ya Ahmed ê Xanî, 351.

Ahmed-i Hanî¹³³ kaleme aldığı divanında, Muhammed Pürbelali hayatı hakkında bilgi vermemekle birlikte ölümü nedeniyle Nerde Serhadların Padişahı başlığı altında Muhammed Pürbelali uzun bir methiye ve mersiye hakkında şöyle beyitler yazmıştır:

Dımıl (Dünbüli) üç bin kişiydi Yüz mir ve iki katı birleşti Birbirinden paramparça etmişti Serhadların Padişahı nerde?

Kars Sancağı’nın önü kesmişti Bitlisliler Van’ı ondan almıştı Dımıl Hanı’nı perişan etmişti Serhadların Padişahı nerde?¹³⁴

Ahmed-i Hanî kaleme aldığı eserde Bayezid Beyi Muhammed Bey’in ölümünden derinden etkilenmiştir. Eserde Muhammmed Bey’in serhad bölgesinde önemli bir yönetici ve serhadda beyler arasında büyük bir rekabet ve savaşın olduğu anlaşılmıştır.

Devlet’in 1103/1691-1692 senesinde gayr-ı müslim reayanın cizye vergisini toplaması dolayısıyla Bayezid Beyi Mirza Bey’e emir gönderdiği anlaşılmaktadır. Mirza Bey’in kesin olarak hangi tarihte sancak mutasarrıflığına atandığına dair elimizde herhangi bir kayıt bulunamamaktadır.¹³⁵

16. ve 17. yüzyıllarda Osmanlı arşiv belgelerine bakıldığında Bayezid sancak yöneticisi için bey ifadesinin kullanıldığı görülmektedir. Gerek Mühimme defterlerinde¹³⁶ gerekse Tımar Ruznamçe defterlerinde¹³⁷ sancak yöneticisi için sancakbeyi ifadesi sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Ancak 18. yüzyılın başlarından itibaren sancakbeyi yerine

133 Ahmedi Hanî, 1061/1650-1651 yılında Bayezid’de dünyaya gelmiştir. Araştırmacılar Hanî lakabından hareketle kendisinin Hanîyan aşireti mensubu veya Hanî köyünde doğuduğu ile ilgili çıkarımlar yapmaktadırlar. Âlim, mutasavvıf ve şair Ahmedi Hanî, Nûbihara Biçûkan, Eqida İmanê ve Mem û Zin gibi önemli eserler vermiştir. Hanî, 1119/1707-1708 tarihnde Bayezid’de vefat etmiştir. Bkz.

İzeddin Mustafa Resul, Bir Şair Düşünür ve Mutasavvıf Olarak Ehmedê Xanî ve Mem û Zin, Çev. Kadri Yıldırım, Avesta Yayınları, İstanbul, 2007, s. 41-49.

134 Ahmed-i Hani, Ahmedê Xani Külliyatı IV: Diwan/Divan, Çev. ve Analiz, Kadri Yıldırım, Avesta Yayınları, 2014, s. 125-126.; İbrahim Tahsin Doski, Cewheru’l Meani Fi Şerhi Dîwani Ehmed el-Xanî, Dohok, 2005, s. 20.; Abdurrahman Durre , Şerha Diwana Ehmedê Xanî Felsefe û Jiyana Wî, Avesta Yayınları, İstanbul, 2002, s. 336-337.

135 BOA, İE. DH, 10/933.

136 BOA, A.DVNS. MHM. d, Nr. 67, s. 50, hk. 132.; BOA, A.DVNS.MHM.d, Nr. 86, s. 3, hk. 5.

137 BOA, DFE. RZ. d, Nr. 161, s. 129; DFE. RZ. d, Nr. 167, s. 121.

sancak mutasarrıfı ifadesinin aldığını söyleyebiliriz. Bu dönemden sonra Bayezid Sancağı ile ilgili belgelerde mutasarrıf kelimesi geçmektedir.¹³⁸

1700 tarihli Mühimme kayıtlarında Bayezid Sancağı mutasarrıfının İbrahim Paşa olduğu görülmektedir. Ancak sancak mutasarrıflığının İbrahim Paşa’ya tam olarak ne zaman tevcih edildiğine dair bir kayda rastlanmamıştır. Mühimme kaydında 1700lü tarihlerde İbrahim Bey’in merkezi yönetim tarafından azledildiği ve yerine Mehmed Sani getirildiği görülmektedir.¹³⁹

Tablo 1: Bayezid Sancak Beylerinin Listesi (1574 -1848) Sıra

No

Sancakbeyi Adı Sancak Geliri/Bey Hassı (akçe)

Görev Yılı Kaynak

1 Bayezid Bey

200.000-280.440

?-1595 BOA, DFE. RZ. d, Nr. 167.

2 Şahsuvar Bey 1595-1602 BOA, KK. d, Nr. 262.

3 Hacı Bey 212.500 1602-? BOA, MAD. d, Nr. 17649.

Abdi Paşa 1623-1636 BOA, KK. d, Nr. 266.

4 Behlül Paşa 240.000

1636-1650…

BOA, A. RSK d., Nr. 1519.

5 Muhammed Bey ?-1681 İzeddin Mustafa Resul.

6 Mirza Bey 1691-? BOA, İE. DH, 10/933.

7 İbrahim Bey ?-1700 BOA A.DVNS.MHM.d, Nr.111.

8 Mehmed Sani Bey 1700-1706 BOA A.DVNS.MHM.d, Nr.111.

9 Abdulfettah Bey 1706-1711 BOA, İE. TCT, 23/2444

10 Ahmed Bey 1711-1715 AE. SAMD III, 19/1798.

11 Osman Bey 1715-1720 BOA, AE. SAMD. III, 76/7632.

138 BOA, A.DVNS. MHM. d, Nr. 151, s. 163, hk. 468.

139 BOA A.DVNS.MHM.d, Nr. 111, s. 410, hk.1409.

12 Mahmud Paşa 1.109.154 1720-1768 BOA, MFB, 62.

13 Abdulfettah Paşa 1768-1775 Başar, Eyalet Tevcihatı, s.

118,134, 164-168.

14 İshak Paşa 1775-1799 BOA, C. DH, 305/15208.

15 Mahmud Paşa 1799-1806 BOA, C. ML, 41/1892.

16 İbrahim Paşa 1806-1814 BOA, HAT, 278/16353.

17 Mehmed Behlül Paşa

1.109.154 1814-1820 BOA, HAT, 724/34470.

18 Abdulhamid Paşa 1.109.154 1820-1821 BOA, HAT, 671/32854 19 Çeçen-zade Hasan

Paşa

1821-1824 BOA, HAT, 1556/37

20 Mehmed Behlül Paşa

1.109.154 1824-1849 BOA, MFB, 763.