Bayezid’in Süreç İçerisinde Bağlandığı Eyaletler

Bayezid’in Osmanlı idari sistemi içerisinde bağlı olduğu merkezler hakkında bazı bilgi/belgelerin olduğunu söylemek mümkündür. Kanuni Sultan Süleyman dönemi kanunnamelerinde Van Eyaleti’nin 14 sancaktan meydana geldiğini ve bunların beşinin ümera-i Osmaniye tasarrufunda olduğu, geriye kalanların ise yurtluk-ocaklık olduğu ifade edilmiştir. Bu dönemde Bayezid Kalesi, Van Eyaleti’ne bağlı olup yurtluk-ocaklıkla yönetilen sancaklardandı.¹⁵² Metin Kunt, 1568-1574 tarihleri arasında Van ve Erzurum eyaletlerine bağlı sancakları izah ederken Bayezid, Eleşkirt, Diyadin, Şelve, Ovacık, Kiği, Urut, İskender Kalesi gibi livaların isimlerini zikretmemektedir.

Muhtemelen adı geçen yerler bu dönemde Safeviler’in kontrolünde bulunmaktaydı.¹⁵³ 9 Rebülahir 989/15 Temmuz 1581 tarihli ve 55 numaralı tımar Ruznamçe kaydında Bayezid Sancağı’nın Van Eyaleti’ne bağlı olduğu görülmektedir.¹⁵⁴ 1607 tarihinde kaleme alındığı belirtilen Aynî Ali Efendi’nin eserinde 1560-1580 tarihleri arasında Van Eyaleti’nin 13 sancaktan meydana geldiği, Ovacık ve Kala-i Bayezid’in Van’a bağlı olduğu ifade edilmektedir.¹⁵⁵ 993/ 1585 tarihli sancak tevcih defterinde Bayezid’in bu tarihlerde hâlâ Van Eyaleti’ne bağlı olduğu görülür.¹⁵⁶

Tımar Ruznamçe defterlerine bakıldığında Bayezid Sancağı bir dönem Revan Eyaleti’ne bağlanmıştır. Mesela 27 Ramazan 1003 /5 Haziran 1595 tarihinde Cemaleddin oğlu Yusuf’a yapılan 5599 akçelik tımar tevcihinde Bayezid’in, Revan’a

151 BOA, DFE. RZ. d. Nr. 156, s. 655.

152 Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri: 4. Kitap, Kanuni Devri…, s. 471.

153 Kunt, Sancaktan Eyalete…, s. 139-145.

154 BOA, DFE. RZ. d, Nr. 55, s. 1019.

155 Orhan Kılıç, 730 Numaralı Van, Adilcevaz, Muş ve Bitlis Livaları Tımar İcmal Defteri (I. Ahmed Dönemi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 1989, s.

225.

156 BOA, Kamil Kepeci Defteri (KK.d) Nr. 262, s. 210.

bağlı bir sancak olduğu tespit edilmiştir.¹⁵⁷ 1008/1599 tarihli bir kayıtta da Bayezid Sancağı’nın halen Revan¹⁵⁸ Eyaleti’ne bağlı olduğu anlaşılmıştır.¹⁵⁹

1003-1008/1595-1600 yılları arasındaki 167, 187, 206, 223 numaralı Revan Tımar Ruznamçe defterlerine bakıldığında ise “Bayezid der livâ-i mezbur” ifadesiyle sık sık karşılaşılmaktadır. Dolayısıyla Bayezid’in bir dönem Revan’a bağlı olduğunu söylemek mümkündür. Ancak sancağın hangi tarihten itibaren Revan Eyaleti’ne dâhil edildiği konusunda elimizde kesin bir kayıt bulunmamaktadır. Bu durumda Bayezid’in Revan’ın Osmanlı hâkimiyetinden çıktığı 1604 tarihine kadar Revan’a bağlı olduğu söylenebilir.

Orhan Kılıç “Van Eyaleti’ne Bağlı Sancaklar ve İdari Statüleri (1558-1740)” adlı çalışmasında Bayezid Sancağı’nın 1575-85 ve 1608-09, tarihlerinde Van’a bağlı olduğunu belirtmiştir.¹⁶⁰ Bu durum daha sonraki yıllara yansımamış olacak ki 266 numaralı ve 1632-1641 tarihli sancak defterine göre Van Eyaleti 13 sancak ve 4 hükümetten meydana gelmiştir. Bu sancaklardan biri de Bayezid Sancağı olmuştur.¹⁶¹ Osmanlı idari sisteminde sancakların bağlı bulundukları eyaletlerin idari yapısında zaman içerisinde değişiklik gösterebilmiştir. Eyaletlerin sancak sayılarında dönem dönem artma-azalma meydana gelmiştir. 1558-1740 yılları arasında Van Eyaleti’ne bağlı sancakların sayısı 13-34 arasında değişmiştir. Eyalette bulunan sancak sayılarının bu denli değişken olması, eyaletin hudutta yer alması ve bazı sancakların Osmanlı-İran arasında el değiştirmesi etkili olmuştur.¹⁶² Ayrıca Osmanlı Devleti’nde eyalet ve sancak teşkilatı bazı nedenlerden dolayı oldukça fazla değişiklik göstermiştir. ¹⁶³ Bu

157 BOA, DFE. RZ. d, Nr. 167, s. 195.

158 Revan, sırasıyla Timurlular, Akkoyunlular, Karakoyunlular, Şirvanşahlar, Gürcü prenslerinden sonra Safeviler’in hâkimiyetine geçti. Safeviler döneminde bölgede Sa‘dçukuru beylerbeyliği kuruldu.

Beylerbeyilik bu dönemde Makü’yü, Sederek’i, Nahçıvan’ı, Bayezid Kalesi’ni, Şadilü kabilesi vilayetini, Dünbili (Dümbüllü) kabilesi vilayetini ve Magezberd’i içine almaktaydı. 991/1583 yılında Lala Mustafa Paşa tarafından fethedildi. 1603’te başlayan Osmanlı-İran savaşları sonrasında Revan olumsuz etkilendi.

Şah I. Abbas yedi aylık bir kuşatmadan sonra kaleyi aldı. Osmanlı ordusunun yaklaşması üzerine şehri tahrip ederek ahalisini göç ettirdi. 1013/1604 tarihinde ise Safeviler, Revan’ı hâkimiyetine aldı. Bkz.

Mustafa Aydın, “Revan”, DİA, c. 35, İstanbul, 2008, s. 26.

159 BOA, DFE. RZ.d., Nr. 223, s. 280-81.

160 Orhan Kılıç, “Van Eyaleti’ne Bağlı Sancaklar ve İdari Statüleri (1558-1740)”, Osmanlı Araştırmaları (The Journal of Ottoman Studies), XXI, İstanbul, 2001, s. 193.

161 Kılıç, 730 Numaralı Van, Adilcevaz, Muş ve Bitlis Livaları Tımar İcmal Defteri (I. Ahmed Dönemi), s.

228-229.

162 Kılıç, “Van Eyaleti’ne Bağlı Sancaklar ve İdari Statüleri (1558-1740)”, s. 194.

163 Şerafettin Turan, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İdari Taksimatı (H. 1041/M. 1631-32 Tarihli Taksimat Defteri)”, Atatürk Üniversitesi 1961 Yıllığı, Erzurum, 1963, s. 202.

değişiklikleri nazara almadan Osmanlı idari taksimatını tam olarak anlamak mümkün değildir.

1051/1641 senesi Ruus defteri kaydında Bayezid, Erzurum Eyaleti’ne bağlı olduğu anlaşılmıştır.¹⁶⁴ 1653- 1669 tarihlerinde ise Van Eyaleti’ne tabi olmuştur.¹⁶⁵ Diğer bir ifade ile Bayezid Sancağı farklı zamanlarda Van, Erzurum, Revan ve Kars’a bağlanmıştır.

Ayn Ali Efendi, Kanunnamesi’nde Van Eyaleti’nin on üç sancaktan meydana geldiğini, defterdar kethüdası ile tımar kethüdasının olduğunu dile getirmektedir. Kanunnamede eyaletin sancaklarının hangisinin yurtluk-ocaklık, hangisinin Osmanlı klasik sancağı olduğu belirtilmemiştir. Sadece Bitlis Hükûmeti’nin mülkiyet üzere yönetildiği beyan edilmiştir. ¹⁶⁶ Diğer sancakların klasik Osmanlı sancakları veya yurtluk-ocaklık olduklarına dair herhangi bir bilgi vermemiştir.

Tablo 2: Ayn Ali Efendi’ye Göre Van Eyaleti (1608) Van Eyaleti

1-Adilcevaz 2-Erciş 3-Muş 4-Bargiri 5-Karkir 6-Kessani

7-Bitlis (Hükûmet)

8-İsparid 9-Ağakis

10-Ekrad-ı Beni Katur 11-Kale-i Bayezid 12-Berdi‘

13-Ovacık

Ayn Ali Efendi’in Kavânin-i Al-i Osman Der-Hülâsa-i Mezâmin-i Defter-i Divân adlı eserinin farklı nüshaları bulunmaktadır. TBMM arşivindeki nüshasına göre Van Eyaleti 199 zeamet, 916 tane tezkireli ve tezkiresiz tımar olmak üzere toplamda 1115 kılıçtır.

164 BOA, KK. d, Ruus Nr. 266, s. 88-93.; Mehmet İnbaşı, “Bayburt Sancağı (1642 Tarihli Avarız Defterine Göre)” Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (Journal of Graduate School of Social Scicences) c. 10. Sayı 2 (2007) s. 92.

165 Kılıç, “Van Eyaleti’ne Bağlı Sancaklar ve İdari Statüleri (1558-1740)”, s. 193.

166 Ayn Ali Efendi, Kavânin-i Al-i Osman Der-Hülâsa-i Mezâmin-i Defter-i Divân, T.B.M.M, No. KZ-334, s. 11-12.

Bayezid Sancağı ile ilgili zeamet ve tımarları hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.¹⁶⁷ Ancak Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi nüshasında Bayezid Kalesi ile Eleşkirt sancakları birlikte zikredilmiş ve bey hassı 280.440 akçe olarak kaydedilmiştir.¹⁶⁸

Kâmil Kepeci Tasnifi’nin 266 nolu defterindeki kayıtta Bayezid Sancağı’nın Erzurum Eyaleti’ne bağlı olduğu tespit edilmiştir. Sancakların idari statüleri hakkında herhangi bir açıklama yapılmamıştır.¹⁶⁹

Tablo 3: Erzurum Eyaleti (1031-1050/1620-1640) Erzurum Eyaleti Sancakları

1- Karahisarı Şarki (A) 2- Pasin

3- Hınıs 4- Malazgirt 5- Tortum

6- Mecingerd (Y.O) 7- Kuzucan (O) 8- Sağman (O) 9- İspir (A)

10- Bayburt Sancağı (H) 11- Kiğı Sancağı (O) 12- Kal‘a-i Bayezid Sancağı

13- Mamervan Sancağı 14- Tekman Sancağı 15- Köy Sancağı

16- Defterdarlık Maliye-i Erzurum 17- Defterdarlık Tımarha-i Erzurum

Y: Yurtluk O: Ocaklık H: Has A: Arpalık

Bayezid Sancağı bu dönemde (1622-1623) Safeviler’in hâkimiyetinde kalmıştır.

Bayezid Sancağı Safeviler’in elinden almak şartıyla Suvar (Şahsuvar) Bey’in oğlu Abdi Paşa’ya tevcih edilmiştir. Malazgirt Sancağı belli bir süreliğine Safeviler’den ayrılıp Malazgirt’e gelen Danişmendlü¹⁷⁰ aşiretinden olan mir aşireti beyi Nazır Bey’e verilmiştir. Bunun yan ısıra Pasin Sancağı belli bir süre Abdi Paşa’ya daha sonra da Mehmed Paşa’ya tevcih edilmiştir (1040/1630-1631).¹⁷¹ Bu çerçevede Osmanlı-Safevi

167 Ayn Ali Efendi, Kavânin-i Al-i Osman Der-Hülâsa-i Mezâmin-i Defter-i Divân, T.B.M.M, No. KZ-334, s. 38.

168 Ayn Ali Efendi, Kavânin-i Al-i Osman Der-Hülâsa-i Mezâmin-i Defter-i Divân, Türk Tarih Kurumu, Yer No. A/2306, 1380, s. 33-34.

169 BOA, KK. d, Nr. 266, s. 88-92 (Yeni numaralandırma).

170 Ayrıntılı bilgi için bkz. Gündüz, XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Danişmendli Türkmenleri.

171 BOA, KK. d, Nr. 266, s. 88-92.

mücadelesinde bazı aşiretlerin zaman zaman Osmanlı topraklarına geldiği ve Osmanlı’nın da gelen aşiretleri ödüllendirdiği görülmektedir.

1631-1632 yıllarına ait tevcihat kaydında Bayezid ve Eleşkirt sancakları Kars Eyaleti dahilinde zikredilmiştir. Eleşkirt Sancağı’nın daha önce Revan’a bağlı olduğu belirtilmekle birlikte Bayezid Sancağı ile ilgili hakkında sancakbeyinin Abdi Bey olduğu dışında bir açıklama yapılmamıştır.¹⁷²

Evliya Çelebi, Seyahatnamesinde Van Eyaleti’nin toplam 37 sancaktan meydana geldiğini, fakat 20 sancakta Osmanlı Devleti’nin azl ve nasbının kabul edilmeyip, beyleri öldüklerinde sancakların oğullarına kaldığını ifade etmektedir. Evliya Çelebi 17 sancağın bazıları hakkında herhangi bir bilgi vermemektedir. Evliya Çelebi’nin Van Eyaleti dahilinde saydığı Bayezid Sancağı’nın idari yapısı hakkında herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır. Seyyaha göre eyalete bağlı sancaklar aşağıdaki gibidir:

Tablo 4: Evliya Çelebi’ye Göre Van Eyaleti (1649-1656)¹⁷³ Van Eyaleti

1- Erciş Sancağı 2- Adilcevaz Sancağı 3- Muş Sancağı 4- Bargiri Sancağı 5- Karkar Sancağı 6- Kessani Sancağı 7- Hizan Sancağı 8- İsparid Sancağı 9- Ağakis Sancağı,

10- Şirvi (Şirvan Ekrad) Sancağı

11- Ekrad-ı Beni Katur Sancağı 12- Bayezid Kalesi Sancağı 13- Berdi’ Sancağı

14- Erecik Sancağı 15- Kürladik Sancağı 16- Çobanlu Sancağı 17- Şureger Sancağı 18- Dalegird Sancağı 19- Zeriki Sancağı 20- Van Sancağı

Evliya Çelebi, Van Eyaleti’nde azledilmeyi kabul etmeyen hükümetlerin başında Hakkâri Hükümeti’ni saymaktadır. Hakkâri Hükümeti’ni yöneten beylerin Abbasioğulları soyundan geldiğini ve toplam 47.000 askere sahip olduğunu ifade

172 Şerafettin Turan, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İdari Taksimatı (H. 1041/M. 1631-32 Tarihli Taksimat Defteri)”, s. 222.

173 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c. I, s. 4/140.

etmektedir. Bunun yanı sıra Bitlis Hükümeti beylerinin de Rojikiyan aşiretinden olduğu ve Abbasilerin soyundan geldiğini ve Bitlis Beyi Abdal Han’ın savaş dönemlerinde 50.000 kadar asker toplama kabiliyetinin olduğunu dile getirmektedir. Bunun dışında Mahmudi Hükümeti’nin yanı sıra Pinyanişi, Dümbili aşiretlerini de hükümet olarak saymaktadır.¹⁷⁴ Evliya Çelebi, Bayezid Sancağı ile ilgili bilgi verdiği dönemde sancak mutasarrıfı Abdi Bey’in oğlu Behlül Bey idi.¹⁷⁵

Evliya Çelebi’nin dışında Koçibey Risalesi’nde de Bayezid Sancağı’nın Van Eyaleti’ne bağlı olduğu görülmektedir. Risaleye göre, Van Eyaleti 14 sancaktır, Bitlis hükümeti dışında diğer sancakların statüsü de belirtilmemektedir.¹⁷⁶

17. yüzyılın son çeyreğinden sonra Bayezid’in artık çoğunlukla Erzurum Eyaleti’ne bağlı olduğu söylenebilir. Ancak 19. yüzyılın bazı dönemlerinde Bayezid Sancağı’nın Van Eyaleti’ne dâhil edildiği görülmektedir. 1673-1702 yılları arasında Erzurum Eyaleti 17 sancaktan oluşmaktaydı.

Tablo 5: Erzurum Eyaleti (1682-1702)¹⁷⁷ Erzurum Eyaleti

Klasik Osmanlı Sancakları Miri Mukataa Sancaklar Yurtluk-Ocaklık Sancaklar 1- Paşa Sancağı (Erzurum)

2- Karahisar-ı Şarkî 3- Tekman

4- Bayburd (Açık) 5- Tortum (Açık) 6- Mamervan (Te‘bid)

1- İspir Sancağı 1- Hınıs 2- Pasin 3- Malazgirt 4- Mecingerd 5- Kuzucan 6- Kiğı

7- Bayezid Kalesi 8- Eleşkirt 9- Şelve 10- Köy

174 Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c. I, s. 4/140-141.

175 Katib Çelebi, Kitab-ı Cihannüma li- Katib Çelebi, s. 326.

176Koçi Bey Risalesi, Haz. Seda Çakmakcıoğlu, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2008, s. 128.

177 Orhan Kılıç, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı…, s. 64.

1717-1730 tarihleri arasında Erzurum Eyaleti 15 liva ve 1 defterdarlıktan müteşekkildi.

Eyalete bağlı livaların bazılarının ne statüsü ne de yöneticisi belirtilmemektedir.

Bayezid ve Eleşkirt sancaklarının ocaklık statüsünü devam ettirdikleri görülmektedir.¹⁷⁸ Tablo 6: Erzurum Eyaleti (1717-1730)

Erzurum Eyaleti

Liva (Sancak) Statüsü

Liva-i Pasin -

Liva-i Hınıs Ocaklık

Liva-i Malazgird Ocaklık

Liva-i Tortum -

Liva-i Mecingerd Yurtluk-Ocaklık

Liva-i Kızucan Ocaklık

Liva-i Bayburd -

Liva-i Kiğı Ocaklık

Liva-i İspir -

Liva-i Kal‘a-i Bayezid Ocaklık

Liva-i Eleşgird Ocaklık

Liva-i Tekman -

Liva-i Köy -

Defterdarlık Maliyye-i Erzurum

Erzurum Eyaleti’nin 1730-1740 yılları arasındaki sancak sayıları ile 1682-1702 yılları arasındaki sancak sayıları arasında farklılık bulunmaktadır.¹⁷⁹

178 Başar, Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717-1730), s. 113-119.

179 Kılıç, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı…, s. 64.

Tablo 7: Erzurum Eyaleti (1730-1740)

Klasik Osmanlı Sancakları Miri Mukataa Sancaklar Yurtluk-Ocaklık Sancaklar 1- 1- Paşa Sancağı (Erzurum)

2- 2- Pasin 3- 3- İspir

1- Kiğı

2- Karahisar-ı Şarkî

1- Hınıs 2- Malazgirt 3- Mecingerd 4- Bayezid 5- Eleşkirt 6- Şelve 7- Diyadin 8- Kiğı

Osmanlı taşrasında eyaletlere bağlı sancakların sayısında büyük değişikliklerin olduğu bilinmektedir. Yurtluk-ocaklıkların sayılarında da aynı şekilde artma ve azalma meydana gelmekteydi. İran savaşları, siyasi ve iktisadi nedenler bu duruma neden olabilmekteydi. Bazen küçük yerleşim birimleri veya kaleler bölgedeki yerel beyin Osmanlıya bağlılığını sağlamlaştırmak, bazen boş kalmış bir nahiye veya kaza olarak ihya edilmek için “ocaklık” olarak verilebilmekteydi. Bundan dolayı yurtluk-ocaklık sayılarında bir değişiklik söz konusu olabilmekteydi. Yurtluk-ocaklık sistemi sadece Kürt beylerinin bulundukları bölgede değil, aynı zamanda Gürcistan beyleri ile Basra, Bağdad, Rakka gibi Arap eyaletlerinde bulunan bölgelerde de uygulandı.¹⁸⁰

Belgede OSMANLI-İRAN SINIRINDA BİR SERHAD SANCAĞI: BAYEZİD (1578-1848) (sayfa 57-64)