Osmanlı-İran Savaşlarında Nakliye Temininde Bayezid Sancağı

18. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı ordusu sefere çıktığı dönemlerde devlet, ordunun iaşesi için eyalet, sancak yöneticileri ile reayayı bazı yükümlülükleri yerine getirmesini istemekteydi. Sefer esnasında ordu iaşesinin temini ve nakliyatı büyük bir zorluk teşkil etmekteydi. Devlet bu sorunu daha da kolay bir şekilde çözmek için gerekli malzemeyi

534 BOA, C. AS, 538/22546, s. 2.

535 BOA, C.ML, 478/19479.

536 BOA, C. AS, 538/22546, s. 1

537 BOA, C. AS, 884/37978.

538 BOA, C. AS, 538/22546, s. 2.

bazı eyalet ve yakın sancaklardan temin etme yoluna gitmekteydi. Ordu iaşesini daha önce de bahsedildiği üzere mubayaa (satın alma) yoluyla temin etmekteydi. Örneğin Osmanlı Devleti, 1723-1725 yılları arasında Vezir Abdullah Paşa’yı⁵³⁹ Tebriz seraskeri olarak görevlendirmiş ve sefer için gerekli hazırlıkları yapması konusunda da kendisine emir göndermiştir.

Osmanlı Devleti, 1136/1724 senesinde Van Eyaleti muhafızı olup Tebriz seferi dolayısıyla görevlendirilen Abdullah Paşa’ya etrafta toplanan tayinatın görevliler tarafından Van’a nakledilmesi emretmiştir.⁵⁴⁰ Osmanlı Devleti, Tebriz seferi için Diyarbekir Eyaleti kadı ve mütesellimine ordu zahiresi için ferman göndermiştir.

Zahirenin konusunda tereddüt gösterildiği takdirde zahirenin zorla zapt etmelerini istemiştir.⁵⁴¹ Osmanlı Devleti’nin birden çok cephede savaşması büyük bir yük oluşturmuştur.⁵⁴²

Osmanlı Devleti seferlerde hayvanları sadece zahire nakliyatı için kullanmamış aynı zamanda sefer için hayati derecede önemli olan askeri lojistik için de kullanmıştır.

Örneğin 1136/1724 senesinde Erzurum Gümrük Emini Osman Ağa top arabalarının taşınması için kullanılacak mandaların (camuş) satın alınması dolayısıyla İbrahim Efendi’yi vekil tayin etmiştir. İbrahim Efendi Eleşkirt, Hınıs ve Muş köylerinde toplam 254 manda satın almış, mandaların toplam değeri 5.715 kuruş olarak hesaplanmıştır.⁵⁴³ Tiflis Sefer için 10 kıt’a kebir ve 15 şahi top Erzurum ve Kars kalelerinden alınarak Tiflis’e nakledilmiştir. Başkentten irsal olunan kundakları, arabaları, koşum mühimmatı, nakliye için görevlendirilen neferlerin erzakları, nakliye hayvanları için saman ve ot, arpa ve çoban ücretleri toplam 19.356 kuruş olarak hesaplanmıştır. Yapılan masrafların Erzurum gümrüğü cizyedarı Osman Ağa’dan tahsil edilmesi kararlaştırılmıştır.⁵⁴⁴

539 Fazıl Mustafa Paşa’nın oğlu olup, Osmanlı topraklarının farklı yerlerinde muhafızlık yapmıştır.

1717’de Şam, 1718’de Diyarbakır, 1720’de Erzurum, 1723’te Van Vilayeti ile Azerbaycan ve Tebriz seraskeri olmuştur. 1725’te Tebriz fethedildikten sonra Van ve Tebriz kendisine verilip, 1726’da seraskerlikten ayrıldı. Farklı yerlerde valilik yapan Abdullah Paşa 1734’te İran canibi seraskeri, 1735’te İran serdar-ı ekremi oldu. Aynı yıl Arpaçayı Meydan Muharebesi’nde Nadir Şah’a karşı savaşırken hayatını kaybetti. Bkz. Sultan Murad Topçu, “Köprülüzade Abdullah Paşa’nın 15 Ccemadiel-evvel 1133-M.14. Mart 1721 Tarihli Vakfiyesi’ne Göre İmar Faaliyetleri ve Bani Kişiliği”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 4, Sayı. 17, 2011, s. 406-407.

540 BOA, MAD. d, 3598, poz, 116 (sayfa no silik).

541 BOA, MAD. d, Nr. 3606, s. 53.

542 Genç Osmanlı Lale Devrinde Savaş İran Seferlerinde Organizasyon ve Lojistik, s. 99.

543 BOA, D. BŞM. ERG, 3/88.

544 BOA, D. BŞM. ERG, 3/88

İaşe teminininde sorunlar ve yolsuzluklar meydana gelmiştir. Devlet, Ekrad beyleri ile mutasarrıflarının emre muhalefetleri olduğu veya sefer sonunda ödenmesi gereken öküz ve bargir ücretlerinden daha fazla ücret talepleri ettikleri takdirde kendilerine hak ettikleri cezayı vereceğine dair tehditte bulunmuştur. 1137/1725 yılında Tiflis havalisi seraskeri Vezir Ahmed Paşa, Erzurum ve Kars kalelerinden topların nakledilmesi gerektiğini belirtmiştir. Bu kalelerden on adet büyük top ve on beş adet Şahi topun nakledilmesi için 220 çift manda ve 105 adet bargire ihtiyaç duyulmuştur. Bu vazife için Erzurum Gümrüğü Emini Osman Ağa görevlendirilmiştir. İlgili kayıtta merkezden kızakların, arabaların ve koşum mühimmatlarının tayin olunan neferlerle birlikte yola çıktıkları belirtilmiştir. Bundan dolayı satın alınan mandaların bir an önce gönderilmesi emredilmiştir. Bununla birlikte hayvanlar için arpa ve samanın tedarik edilerek gerektiğinde oluşabilecek masrafların mübaşir tarafından deftere kaydedilerek Erzurum Gümrüğü Emini ve Hazinedarı Hacı Osman Ağa’dan tahsili emredilmiştir. Ayrıca hayvanların bakımı için görevlendirilen çobanlara bu görevlerinden dolayı belli bir ücret ödenmiştir.⁵⁴⁵

Osmanlı Devleti sefer dönemlerinde zahire nakliyatı için taşraya çok sayıda emir göndermiştir. Örneğin, 1144/1732 tarihli başka bir arşiv belgesinde serhad bölgesine zahire nakliyatının yapılmasıyla ile ilgili bilgi verilmiştir. Erzurum, Kars ve Malazgirt taraflarında zahirenin satın alınması ve taşınması esnasında gerekli hassasiyetlerin gösterilmesi konusunda ikazda bulunulmuştur. Bayezid, Eleşkirt, Şelve sancakları ile Mahmudi (Hoşab) hükümeti ve çevresinde zahirenin nakledilmesi için mekkârî (yük taşıyan) davarların temin edilmesi istenmiştir. Osmanlı Devleti; Erzurum, Kars ve Malazgirt’te satın alınan zahirenin gönderilmesi esnasında nakliye için yük hayvanı ihtiyacı hasıl olduğu takdirde bargir, öküz gibi hayvanların satın alınması, ücretlerinin de ordu defterdarından tahsil edilmesini emretmiştir.⁵⁴⁶ Devlet, zahire ihtiyacı naklinde hükümet mutasarrıflarının bizzat kendilerinin hazır bulunmasını istemiş, nakliyenin davarlara yüklenmesinde ve zahirenin nakli esnasında yeterli adamın istihdam edilerek güvenli bir şekilde Tebriz’e taşınması yardımında bulunularak ordu defterdarı ve seraskere ulaştırılmasını emretmiştir.⁵⁴⁷

545 BOA, D. BŞM. ERG, 3/88.

546 BOA, A.DVNS.MHM.d, Nr. 138, s. 118, hk. 409.

547 BOA, A.DVNS.MHM.d, Nr. 138, s. 119, hk. 409.

Başka bir kayıtta ise mubayaası kararlaştırılan ordu iaşesinin zamanında görevlilere teslim edilmesi emredilmiştir. İaşenin kolay bir şekilde nakledilmesi için de deve, bargir, katır, öküz ve merkep gibi gerekli nakliye araçlarının satın alınması hususu belirtilmiştir. Mubayaası kararlaştırılan ordu iaşesi ve nakliye araçları konusunda orduda meydana gelebilecek sıkıntılardan sancak mutasarrıflarının sorumlu tutulacağı, azledileceği beyan edilmiştir. ⁵⁴⁸

Osmanlı Devleti’nin İran’a yaptığı seferlerde ordu nakliyatının yapılması büyük bir külfet oluşturmaktaydı. Mesela, 1732 yılında Osmanlı ordusu Tebriz’e sefer gerçekleştirmiş ve ordunun zahiresini Tebriz’e taşıyacak öküzler çevre sancaklardan temin edilmiştir. Bu minvalde Tebriz’e zahirenin nakledilmesi için görevlendirmeler yapılmış ve Bayezid, Eleşkirt, Muş Ovası, Malazgirt, Erciş, Adilcevaz, Gevaş, Bitlis taraflarında satın alınan zahirenin acil bir surette Tebriz’e nakledilmesi emredilmiştir.

Nakliyenin ulaştırılması için de binlerce hayvana ihtiyaç duyulmuştur. Bayezid ve çevresinde sağlam öküzler bulunabileceğinden Bayezid ve havalisinden 10.000 öküzün gönderilmesi için Bayezid Sancağı mutasarrıfına emir gönderilmiştir. ⁵⁴⁹

Ordu zahiresinin Tebriz’e nakledilmesi için Kapıcıbaşı Ali Efendi görevlendirilmiş, Bayezid Sancağı mutasarrıfı, aşiret, kabile ve eşrafın kapıcıbaşına yardım etmesi istenmiş ve satın alınan öküzlerin ücretlerinin ordu hazinesinden nakit olarak ödeneceği ifade edilmiştir. Devlet, satın alınan zahirenin nakliye araçlarıyla kusursuz bir şekilde Tebriz defterdarına teslim edilmesini istemiştir. Zahirenin zamanında orduya ulaştırılmaması durumunda iaşe darlığı oluşabileceği uyarısı yapılmış ve nakliye hususunda gerekli titizliğin gösterilmesi gerektiği dile getirilmiştir. Hazine-i âmîreden nakliye ücreti için 25.000 kuruş verilmiş, geriye kalan ücretin de acilen ödeneceği belirtilmiştir.⁵⁵⁰

Osmanlı Devleti’nin İran’a düzenlediği seferlerde (18. yüzyılın ilk yarısı) lojistik destekle ilgili çok sayıda belgeye rastlanmıştır. Devlet, Tebriz Kalesi’nin muhafazası dolayısıyla Erzurum kadıları ile Bayezid kadısı ve beyine Tebriz seferine katılacak süvariler için emir göndermiştir. Emirde Van, Bayezid, Tebriz ve sair münasip olan mahallerde her bir bayrak altında 50 kişiden oluşan 60 bölük olarak toplam 3.000

548 BOA, MAD. d, Nr. 3156, s. 28.

549 BOA, MAD. d, Nr. 9928, s. 79-80.

550 BOA, MAD. d, Nr. 9928, s. 111-112.

neferin toplanması emredilmiştir. Her bir nefere 20 kuruş bahşiş ve her ay 2,5 kuruş ulufe verilmesi kararlaştırılmıştır. Kalenin muhafazası için askere verilen bahşiş, ulufe ve mühimmat harcamaları toplam 121.200 kuruş olarak hesaplanmış ve tamamının hazine-i âmîreden ödenmesi karara bağlanmıştır.⁵⁵¹

18. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Devleti ile İran arasında uzun süren savaşlar meydana gelmiştir. İki devlet arasında gerçekleşen savaşlar neticesinde hem Osmanlı hem de İran büyük ekonomik harcamalar yapmıştır. 1143/1730-1731 senesinde Revan Seraskeri Vezir Ali Paşa’nın maiyetindeki askerlere zahire gönderilmesi için Kars Beylerbeyliği’ne emir gönderilmiştir. Zahire naklinin acil ve süratli bir şekilde Bayezid’e nakledilmesi ve oradan da seraskere ulaştırılması emredilmiştir.⁵⁵²

1144/1731’de Vezir Ali Paşa, Tebriz üzerine yapılan seferde serasker olarak görevlendirilmiştir. Erzurum ve Kars eyaletleri ile Malazgirt ve çevresinde sefer için zahire satın alınmış, zahirenin Bayezid’e acil olarak gönderilmesi ve buradan da Ali Paşa’ya ulaştırılması emredilmiştir. Devlet, bu zahirenin Tebriz’e nakledilmesi için de Bayezid, Eleşkirt, Şelve ve Mahmudi (Hoşab) sancaklarında yük hayvanlarının tedarikini sağlamalarını emretmiştir.⁵⁵³

Seferde zahire ve mühimmat sevkinde kullanılmak amacıyla yük hayvanları istenildiği taktirde, önceki sene Sivas Eyaleti’nde olduğu gibi, her deve için 50 kuruş ve her ester (katır) için 25 kuruş verip, sağlam ve güçlü develerin alınması emredilmiştir. Devlet, zahire ve mühimmat nakli için Erzurum ve Kars eyaletlerinden orduya gönderilecek iaşe ve lojistik destek için nakliye araçlarının hazırlanmasını emretmiştir. Bu minvalde Bayezid ile Ahıska sancaklarından 1.000 adet deve ile 1.000 adet ester alınmasını kararlaştırmıştır.⁵⁵⁴ Belgede ayrıca 1157/1743-1744 yılında Erzurum taraflarında zahire nakli için Milli aşiretinden 1.000, Cihanbeyli ile Memli aşiretlerinden 200, Dersimli (Dersenli), Semanlu, İlbeyli aşiretlerinden 400, Milli ile Karmali aşiretlerinden ise 500 deve almıştır.⁵⁵⁵

551 BOA, MAD. d, Nr. 9928, s. 115-116.

552 BOA, AE. SMHD I, 24/1409.

553 BOA, A.DVNS.MHM.d, Nr. 138, s. 118, hk. 409.

554 BOA, C. AS, 896/38559, s. 3.

555 BOA, C. AS, 896/38559, s. 3.

Tablo 18: 1157/1744’te Erzurum Taraflarında Zahire Nakli için Aşiretlerden Tertip Edilen Deve⁵⁵⁶

Aşiret Şütüran Adet Ücreti

Memalu 1.000 8.500

Cihanbeylü 200 1.500

Derslü?-Semanlu 400 2.500

Gedanlu 500 3.500

İlbeylu 400 2.500

Memlu Arabi 200 1.500

Toplam 2.700 20.000

Tablo 19: 1157/1744’te Eyalet ve Sancaklardan Zahire Nakli için Tertip Edilen Manda (Camuş)

Eyalet Adet

Erzurum 1.000

Çıldır 600

Kars 400

Gümüşhane 3.000

Toplam 5.000

1179/1765’te Çıldır Valisi Hasan Paşa Gürcistan seferi dolayısıyla başbuğ tayin edilmiştir. Devlet, Erzurum Eyaleti’ne bağlı Bayezid, Eleşkirt, Diyadin, Hamur ve Malazgirt sancakları mutasarrıflarına gönderdiği emirde Güyanuş Kalesi’nde toplanan zahire ve mühimmatın nakliyesi için 2.000 adet bargirin hazırlanmasını istemiştir.

Sancak mutasarrıflarından istenen 2.000 bargirin 1.000 tanesi affedilmiş geriye kalan

556 BOA, C. AS, 896/38559, s. 7.

1.000 adetinin sağlam ve kuvvetle olması şartıyla tedariklerinin yapılarak zamanında orduya ulaştırılması emredilmiştir.⁵⁵⁷

Bilindiği üzere seferlerde ordu zahiresinin taşınmasında deve, bargir ve katır gibi hayvanlar kullanılmaktaydı. Temin edilen deve sürüsünün başına bir başbuğ ile yolda sürünün kontrolünü sağlamak için de her katara (altılı deve grubu) birer sarban (çoban) tayin ediliyordu.⁵⁵⁸ Devlet ya bu hayvanları satın almakta ya da sefer dönemi boyunca kiralama yoluyla temin etmekteydi. Buna göre yük hayvanları kaza ahalisinden tedarik edilir, bir kimse sürüden sorumlu tutularak sürü orduya ulaştırılırdı. Sürü gereken yerde orduya teslim edildiğinde getiren kişiye kendisine ferman verilir ve yapılan bu hizmetten dolayı kendilerine ücretleri ödenirdi.⁵⁵⁹

Taşra yöneticilerinin sefer organizasyonlarında bunu suiistimal etmişlerdir. 1199/1785-1786 yılına ait bir arşiv belgesinde Erzurum Eyaleti’nde yapılan tahrirat sonucunda vali, ayan, hakim gibi kişilerin reayaya “devlet-i aliyyeden şu kadar deve talep olunmuş seni mekkaricibaşı nasb edelim ancak şu şartla ki beher devenin bahası 125’er guruştan tevzi‘ ve tahsil edüb sana beher deveye 70 guruş verelim” teklifinde bulundukları tespit edilmiştir.⁵⁶⁰

Bu kişiler vali ve kadıdan bu ruhsatı aldıktan sonra nerede yaşlı, sakat ve güçsüz olan develer varsa almakta, bu develer nakledilmesi gereken yerlere teslim edilene kadar çoğunlukla yolda ölmekte, ölmeyenler ise yem ve otları dolayısıyla yük olmakta ve orduya faydadan çok zarar vermekteydi.⁵⁶¹ Görüldüğü üzere merkezi yönetimin taşrada bulunan yöneticileri bulundukları konumlarını kullanarak devleti zarara uğratıyor, muhtelif suiistimallerle bir kazanç elde etmeye çalışıyorlardı.