Sanayi Kavramı

Sanayi kavramı, insanlık tarihinin çok kısa bir döneminde ortaya çıkmış bir kavramdır. Yakın zamanda ortaya çıkmasına rağmen sanayileşme büyüme ve kalkınma süreçlerinde köklü bir değişikliğe yol açmış ve ülkelerin uluslar arası işbölümündeki yerini belirleyen bir olgu olmuştur (Taymaz, 2005: 1, Aktaran, Engin ve Konur, 2010: 214). Küreselleşme sürecinde toplumlar, ilkel toplumdan tarım

toplumuna, tarım toplumundan sanayi toplumuna, günümüzde ise sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçmişlerdir. Sanayi devrimi de yakın tarihe kadar insanlığın en önemli değişim ve dönüşüm sürecini oluşturmaktadır. Çünkü sanayi devrimi öncesi ve sonrasındaki yaşam biçimindeki değişim insanlığın yaşadığı en köklü değişim sürecidir. Sanayi devrimi bir seri teknolojik yeniliğin üretim alanında kullanılmasının, ekonomik, sosyal, politik ve kültürel alanlara yansımasını kapsayan bir süreç olarak değerlendirilmektedir (Erkan, 1998: 3). Sanayi devrimi yeni teknolojilerin üretimde kullanılması ile üretim ve verimlilik artışını sağlarken, sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş sürecini başlatmıştır. İnsanlık tarihi için çok önemli dönüşümler içeren bu süreçleri tarım toplumu, sanayi toplumu, bilgi toplumu olarak incelemek mümkündür.

a) Tarım Toplumu: Yaklaşık yirmi bin yıl önce insanoğlu yaşamlarını sürdürebilmek için evcilleştirilmiş hayvanları yetiştirmiş, belirli toprak parçalarını ekerek yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Üretimi evlerde, el tezgahlarında yapmışlardır (Erkan, 1998: 4). Tarım devrimi, teknolojinin oluşturduğu ideolojik düzenlemeye dayalı olan yapılanmayla ve sanayi devrimi teknolojisiyle değişime uğramıştır (Kongar, 2002: 36-37). Böylece uzun yıllar sürecek olan tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiş süreci de başlamıştır.

b) Sanayi Toplumu: Dünyada sanayileşmenin tam olarak hangi tarihte başladığına dair farklı görüşler olmakla birlikte; İngiliz sanayileşme tecrübesini ele alan ilk iktisat tarihçisi Arnold Toynbee’dir. Oxford Üniversitesin’de konu üzerine ders veren Toynbee sanayileşmenin başlangıç noktasını 1760 olarak belirlemiştir (Deane, 1994: 2). Sanayileşmenin başlamasıyla insanoğlu büyük bir değişim sürecine girmiştir. Sanayi devrimi, bir teknolojik yeniliğin üretim alanında kullanılmasının, ekonomik, sosyal, politik ve kültürel alanlara yansımasını kapsamaktadır. Genel olarak, sanayi devrimi, teknolojik bakımdan; James Watt’ın buhar gücüyle çalışan ilk makineyi bulması ve bunun enerji kaynağı olarak kullanılması, ekonomi bilimi bakımından Adam Smith’in 1776’daki “Milletlerin Serveti” adlı eseri, politik gelişmeler bakımından 1789 Fransız devrimi başlayan bir dönemdir (Erkan, 1998: 3). Demirin ana hammadde ve kömürün de ana enerji kaynağı olduğu birinci sanayi

devriminde (1775-1870), büyük fabrikalar ortaya çıkmış, tarım işçiliği yerini fabrika işçiliğine bırakmıştır. Temel hammadde olarak çeliğin ve temel enerji kaynağı olarak petrol ve elektriğin kullanılmasıyla ikinci sanayi devrimi (1870-1914) dönemine geçilmiştir (Çetin, 2009: 18). Bilginin sosyalleşmesi, yaygınlaşması, sanayi toplumundan çıkışın ve sanayi sonrası bilgi toplumuna geçişin şartlarını hazırlamıştır. Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişte, üretim artmış, refah seviyesi yükselmiş ve bilimde çok hızlı ilerlemeler olmuştur. Bilimin ve tekniğin ilerlemesi hayatın tüm evrelerinde hızlı bir değişim ve gelişim sürecine sahne olmuştur. Sanayi devrimiyle toplumun kurum ve yapıları değişirken bu olaylara paralel olarak toplumun, değer, norm ve davranış kalıpları da farklılaşmıştır (Erkan, 1998: 4).

c) Bilgi Toplumu: 1960’larda bilgi toplumu, bilgi teknolojilerinin giderek artan bir şekilde kullanımıyla ortaya çıkmıştır. Yeni teknolojilerin 1970’lerden itibaren kullanılması enformasyon ve iletişim teknolojilerinin yaygınlaşmasına sebep olmuştur.‘Knowledge’ (bilgi) ve ‘information’ (enformasyon) kelimeleri Türkçede kullanılmaya başlanmıştır (Koç, 2004: 425). Bilginin üretilmesi belli bir süreç gerektirmekte ve bu süreç boyunca bilgi üretimi, değişik dönemlerden geçmektedir (Dulupçu, vd., 2012: 37). Bazı yazar ve düşünürler bu dönemi farklı şekillerde yorumlamışlardır. Peter F. Drucker “Kapitalist Ötesi Toplum”, Daniel Bell “Endüstri sonrası toplum”, John Naisbitt ve Patrico Aburdane, “Büyük yönelimler çağı” Fritz Machlup “Bilgi ekonomisi”, ve Y. Masuda “Enformasyon toplumu” olarak nitelendirmişlerdir (Erkan, 1998: 72). Bilgi toplumu ile ilgili kapsamlı analizlerde bulunan Bell; yeni toplumun sorunlarını; eksen prensibi, ana kurum, ekonomik alan, ana kaynak, siyasal ve yapısal problem, tabakalaşım, teorik sorun ve sosyal tepkiler olmak üzere 9 kriterde incelemiştir. Bilgi toplumu ile sanayi toplumunu ele alan iktisatçılardan olan Richard Crawford, Teknoloji, ekonomi, sosyal, sitem, politik sistem ve bilim temeli düşünce sitemi şeklinde yapılandırmıştır (Atik, 2007: 30-34). Bilgi toplumu, bilginin niceliksel ve niteliksel artışıyla yaşanan teknolojik gelişmeleri, ekonomiden politikaya, sanattan kültüre bütün alanları etkisini altına almıştır. Bunun nedeni, bilginin temel üretim faktörü haline gelmesi ve giderek emek ve sermayenin önemini azaltması olarak ifade edilmektedir. Bilgi

teknolojileri olarak tanımlanan bilgisayar, iletişim ve telekomünikasyon teknolojileri yeni bir toplum anlayışını da beraberinde getirmiştir (Akay, 2004: 30). Bilgi toplumunda temel amaç bilgilerin üretilmesidir. Bu bağlamda bilgiyi ve zamanı en uygun şekilde kullanmak üretimde, dağıtımda ve tüketimde de söz sahibi olmak demektir. Bilginin kaynağı insandır. O yüzden, işgücü eğitimi, yöneticilerin eğitimi ve bilgiyi kullanacak birimlerin geliştirilmesi gerekmektedir.

Tablo 1.2: Sanayi ve Bilgi Toplumunun Karşılaştırılması

Sanayi Toplumu Bilgi Toplumu

Yenilikçi teknoloji  Öz,  Temel fonksiyon  Üretim gücü  Buhar makinesi

 Fiziksel emeğin ikamesi  Maddi üretim gücü,  Bilgisayar  Emeğin ikamesi  Bilgi üretme gücü Sosyo- ekonomik yapı  Ürünler  Üretim merkezi  Piyasa,  Öncü sanayiler  Endüstriyel yapı  Ekonomik yapı  Sosyo-ekonomik ilke  Sosyo ekonomik özne  Sosyo-ekonomik sistem,  Toplum biçimi  Ulusal hedef  Hükümet biçimi  Sosyal değişimin gücü  Toplumsal sorunlar  En ileri aşama

 Faydalı mallar ve hizmetler  Modern fabrika  Yeni dünya  İmalat sanayileri  Birincil, ikincil ve üçüncül endüstriler  İş bölümü üretim ve tüketimin ayrılması  Fiyat ilkesi  Şirket

 Sermayenin özel mülkiyeti, serbest rekabet, kar maksimizasyonu  Merkezi güç

 Gayri safi milli hasıla  Parlamenter demokrasi  İşçi hareketleri, grevler  İşsizlik savaş, faşizm  Yüksek kitlevi tüketim

 İletişimsel bilgi, teknoloji  Bilgi kullanımı  Bilgi alanının genişlemesi  İletişimsel ve bilimsel end.

 Sanayi yapısı matrisi.  Birlikte üretim ve

kullanımda paylaşım  Amaç ilkesi

 Yerel ve bilgi toplulukları

 Altyapı, sinerji prensibi, toplumsal yararın faydası

 Çok merkez fonksiyon  Gayri safi milli tatmin  Katılımcı demokrasi  Sivil hareketler ve

sorun.  Terör kişisel

dokunulmazlığın ihlali  Yüksek kitlevi bilgi

oluşt.

Değerler  Değer standartları

 Etik standartlar  Zamanın ruhu

 Maddi değerler

 Temel insan hakları insancılık  Rönesans bireyin özgürlüşmesi  Zaman-değeri (hedefe yönelik başarı ihtiyaçlarının tatmini  Öz-disiplin toplumsal katılım  Globalizm (ortak yaşayış)

Masuda sanayi ve bilgi toplumlarındaki yapısal unsurların karşılaştırılmasını, yenilikçi teknoloji, sosyo ekonomik yapı ve değerler şeklinde ifade etmiştir. Tablo 1.2.’de görüldüğü üzere; sanayi toplumunda yenilikçi teknoloji kapsamında buhar makinesi, fiziksel emeğin ikamesi, maddi üretim gücü, imalat sanayi ön plandayken; bilgi toplumunda bilgisayar, beyin gücü, bilgi üretme gücü ön plandadır. Sosyo ekonomik yapı bakımından sanayi toplumu, faydalı mallar ve hizmetler, modern fabrika, yeni dünya, koloniler, tüketici satın alma gücü, imalat sanayileri, birincil, ikincil, üçüncül endüstriler, iş bölümü, arz ve talep dengesi, şirket, sermayenin özel mülkiyeti, merkezi güç, ulusal refah, parlamenter demokrasi, işçi hareketleri, işsizlik, savaş, faşizm, yüksek kitlevi tüketim ön plandayken, bilgi toplumunda; iletişimsel bilgi, teknoloji, bilimsel bilgi, bilgi kullanımı, bilimsel bilgi sınırlarının bilgi alanının genişlemesi, entelektüel endüstriler, sanayi yapısı matrisi, birlikte üretim ve kullanımda paylaşım ve amaç ilkesi, gönüllü topluluklar, toplumsal yararın önemi, fonksiyonel toplum, ulusal tatmin, katılımcı demokrasi, sivil hareketler ve sorunlar, gelecek şokları, terör, kişisel dokumulmazlığın ihlali, yüksek kitlevi bilgi ön plandadır. Saanayi toplumdan değerler, maddi değerler, temel insan hakları, bireyin özgürleşmesi ön plandayken, bilgi toplumunda hedefe yönelik başarı ihtiyaçlarının tatmini, öz disiplin, toplumsal katılım, globalizm ön plandadır.