Sahâbenin İlkleriyle (Evâil) İlgili Bilgilerde Uzman Olanlar 1234

“Evâil” kelimesi sözlükte; birinci, ilk, evvel, önce, başlangıç anlamlarına gelen “evvel” kelimesinin çoğuludur.1235

Terim olarak ise daha çok İslâm tarihinde ilk defa yapılan işler, meydana gelen olaylar1236

ve “tarihte ilkler” üzerine yazılmış eserler anlamında kullanılmaktadır.1237

Herhangi bir şeyde “ilk” olanı merak etme duygusu, insandaki en tabii duygulardan biridir. Hz. Peygamber’in: “Kim İslâm’da güzel bir çığır açar da kendisinden sonra

onunla amel edilirse o kimseye bu çığırla amel edenlerin ecri kadar sevab yazılır.”1238 şeklindeki hadisinde ifade edildiği üzere, İslam’da hayra öncülük etmenin ne denli önemli olduğu düşünülünce, insanî duyguların yanında dinî duyguların da “ilk” olanları tespit etmede etkili olduğu açıktır.

Evâil ile ilgili rivayetler incelendiğinde her hangi bir şeyde “ilk” olan kimselerin bunu bir övünç kaynağı kabul ettikleri ve bizzat kendilerinin de bu tür özelliklerini başkalarına aktardıkları,1239

bunun yanında Müslümanların çok erken dönemden itibaren 1230 Bkz. s. 172. 1231 Bkz. s. 134. 1232 Bkz. s. 140. 1233 Bkz. s. 165.

1234 Sahâbenin ilkleriyle ilgili kapsamlı bir çalışma için bkz. Yazıcı, Mahmut, “Sahâbe Evâili ve İlk Dönem Uzmanları”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014/1, c. 13, sy., 25, ss. 125-160.

1235 İbn Fâris, a.g.e., “E-v-l”, I, 158; Cevherî, a.g.e., “V-e-l”, V, 1838; Feyrûzâbâdî, a.g.e., “E-v-l”, s. 963.

1236 Uğur, a.g.e., s. 88; Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü, s. 89.

1237 Bkz. Açıkgenç, Alparslan, “Evâil”, DİA, İstanbul: TDV Yay., 1995, XI, 513; Aydınlı, a.g.e., s. 89. Geniş bilgi için bkz. Orhan, Zeynep, Evâil Türü Rivayetlerin Hadis İlmine Katkısı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), 2008, s. 2-4.

1238 Ahmed b. Hanbel, Müsned, IV, 361; Müslim, “İlm”, 15, s. 1144.

175

bu tür bilgilere ilgi duydukları ve görgü tanıklarına veya ilgili konularda bilgi sahibi olan kimselere sorular sordukları görülmektedir.1240

Sahâbenin ilklerine dair rivayetler incelendiğinde bazı âlimlerin konuya ilişkin uzmanlıklarının olduğu anlaşılmaktadır. Bu âlimlerden bir kısmı şunlardır:

‘Âmir b. Şerâhîl eş-Şa‘bî (ö.104/722)

Tâbiûnun önde gelen âlimlerinden olan Şa‘bî, 19/640 yılında Kûfe’de doğmuştur. Yüzlerce sahâbîye yetiştiğini söyleyen Şa‘bî,¹²⁴¹ bu sahâbîlerden, başta Abdullah b. Mes‘ûd olmak üzere Sa‘d b. Ebî Vakkâs, Ebû Mûsâ el-Eş‘arî ve Ebû Hureyre gibi önde gelen sahâbîlere talebelik yapmış, birçok sahâbîden de hadis rivayet etmiştir.¹²⁴² Emevîler döneminde kâtiplik, ‘arîflik ve kadılık gibi idari görevlerde de bulunan Şa‘bî, 104/722 yılında Kûfe’de vefat etmiştir.¹²⁴³

İsnad hakkındaki ilk araştırmayı yaptığı söylenen Şa‘bî’nin, rical bilgisi yanında siyer ve meğâzî bilgisinde de uzman olduğu bilinmektedir.1244

Bu nedenle olsa gerek Şa‘bî’den, sahâbenin ilkleriyle ilgili birçok rivayet nakledilmektedir.1245

Bu rivayetlerde Şa‘bî, ‘Abdurrahmân b. Ebzâ, Mesrûk b. el-Ecda‘ (ö.62/681), Osman b. Yesâr (ö.?), Sa‘sa‘a b. Sûhân (ö.40-60/660-679 arası) gibi hocalarından nakilde bulunmaktadır. Ancak rivayetlerin çoğunda senet, Şa‘bî’de son bulmaktadır. Söz konusu rivayetleri ise kendisinden Eş‘as b. Sevvâr el-Kindî (ö.136/753), Muğîre b. Miksem ed-Dabbî (ö.136/753), Mücâlid b. Sa‘îd (ö.144/761) ve İsmail b. Ebî Hâlid (ö.146/763) gibi talebeleri nakletmektedir.

1240 İbn Sa‘d, a.g.e., IV, 9; İbn Ebî Şeybe, a.g.e., VII, 251, 253, 270.

1241 Bkz. Zehebî, el-Kâşif fî ma‘rifeti men lehû rivâye fi’l-Kütübi’s-Sitte, thk., Muhammed ‘Avvâme, 1. Basım, I-II, Cidde: Dâru’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1992, I, 522.

1242

Bkz. Hatîbu’l-Bağdâdî, Târîh, XII, 222.

1243 Kandemir, M. Yaşar, “Şa‘bî”, DİA, İstanbul: TDV Yay., 2010, XXXVIII, 217, 218.

1244 Hatîbu’l-Bağdâdî, a.g.e., XII, 224-225.

1245 İlgili rivayetler için bkz. İbn Sa‘d, a.g.e., II, 100, III, 93, VI, 25, VIII, 110, 111, 112, 281; İbn Ebî Şeybe, a.g.e., VII, 247, 249, 250, 251, 254, 259, 264, 270.

176

Kâsım b. ‘Abdirrahmân b. ‘Abdillah b. Mes‘ûd (ö.120/737)

Meşhur sahâbî Abdullah b. Mes‘ûd’un torunudur. Abdullah b. Ömer, Câbir b. Semure, babası ‘Abdurrahmân ve Mesrûk’tan rivayetleri vardır. Kûfe kadılığında bulunan Kâsım b. ‘Abdirrahmân, 120/737 yılında Kûfe’de vefat etmiştir.1246

Kâsım b. ‘Abdirrahmân’ın sahâbenin ilkleriyle ilgili rivayetlerde kaynakları hakkında bir bilgi bulunmamaktadır. Biri hariç, konuya ilişkin naklettiği rivayetlerin hepsi, Hz. Peygamber dönemindeki muhâcirlerden olan sahâbîlerin ilkleriyle alakalıdır.¹²⁴⁷

Sahâbenin ilklerine dair yedi rivayeti bulunan Kâsım b. ‘Abdirrahmân’ın rivayetlerinin hepsini kendisinden, amcasının torunu el-Mes‘ûdî nisbesiyle meşhur olan ‘Abdurrahmân b. ‘Abdillah b. ‘Utbe b. ‘Abdillah b. Mes‘ûd (ö.160/776) nakletmektedir. Mes‘ûdî’nin ise “kitapları” olduğu ve bunları mütâlaa ettiği rivayet edilmektedir.1248 Mes‘ûdî’nin birçok talebesinin aynı bilgileri nakletmesi, onun konuya ilişkin bir “kitabının” olduğuna ve sahâbe evâiliyle ilgili rivayetleri de bu “kitaptan” naklettiklerine işaret sayılabilir.

Şu‘be b. el-Haccâc (ö.160/776)

Hadis bilgisi nedeniyle “emîru’l-mu’minîn fi’l-hadîs” ünvanıyla meşhur olan Şu‘be, tebeu’t-tâbiîn’in önemli muhaddislerindendir. Aynı zamanda meşhur rical münekkitlerinden olan Şu‘be, Basra’da sistemli hadis tasnifini başlatan ilk kişi olarak da bilinmektedir.¹²⁴⁹

Sahâbenin ilkleriyle alakalı çeşitli rivayetleri olan Şu‘be’den nakledilen rivayetlerin çoğu, muhâcirlerden olan sahâbilerle ilgilidir. Özellikle ilk Müslüman olan ve ilk namaz kılan sahâbîlere ilişkin rivayetleri birçok talebesi tarafından nakledilmektedir.1250

1246 İbn ‘Asâkir, a.g.e., XLIX, 90, 97, 101.

1247 İlgili rivayetler için bkz. İbn Sa‘d, a.g.e., III, 141, 151, 162, 234, 250, 391-392, VII, 385, VIII, 110; İbn Ebî Şeybe, a.g.e., VII, 251,

1248 Hatîbu’l-Bağdâdî, a.g.e., X, 217-218.

1249 Hatiboğlu, “Şu‘be b. Haccâc”, DİA, İstanbul: TDV. Yay., 2010, XXXIX, 225.

1250 İlgili rivayetler için bkz. İbn Sa‘d, a.g.e., I, 234, III, 21, 117, 141, 171, 182, VI, 20; İbn Ebî Şeybe, a.g.e., III, 60, VII, 248, 249, 252, 263, 273, 276.

177

Süfyân b. Sa‘îd es-Sevrî (ö.161/777)

İlimle meşgul olan bir ailede doğan es-Sevrî, genç yaşlarda birçok ilmi seyahatler yapmış ve tâbiûnun önde gelen âlimlerinden hadis, fıkıh ve kıraat dersleri almıştır. Genç yaşlarda ilim halkası oluşturan es-Sevrî, meşhur birçok muhaddise de hocalık yapmıştır. Abbasî hükümdarıyla yaşadığı problem nedeniyle hayatının sonlarını kaçak yaşayarak geçiren es-Sevrî, tefsir, hadis ve fıkıh alanında yazmış olduğu eserlerle ilk musannifler arasında gösterilmektedir. 161/777 yılında Basra’da vefat etmiştir.1251

Sahâbenin ilkleriyle alakalı çeşitli rivayetler nakleden Süfyân es-Sevrî’nin naklettiği rivayetlerin hepsi, muhâcirlerden olan sahâbîlerle ilgilidir.¹²⁵²

Sahâbenin ilklerine dair, Zührî¹²⁵³ ve Vâkıdî’den¹²⁵⁴ de birçok rivayet nakledilmektedir.