Diğer Sahâbe Bilgisi Uzmanları

Sahâbe ricâliyle alakalı eserler incelendiğinde sahâbîlerin isim, nesep, gazvelere katılımı, vefat tarihleri ve yaşadıkları yerler gibi bilgilerin yanında ilgili sahâbînin suhbetine işaret eden hadîslere de yer verildiği görülmektedir. Hatta yalnızca adı zikredilen sahâbîye ilişkin isim, nesep, künye vs. tanıtıcı bir bilgi yoksa en azından o kişiden Hz. Peygamber’den işitme ya da görmeye dayalı ifadelerin bulunduğu bir hadis nakledilmektedir.

Rical bilgisi içeren eserlerden İbn Sa‘d’ın et-Tabakât’ında birçok sahâbe terâciminde, Buhârî’nin et-Târîhu’l-kebir’indeki hemen hemen bütün sahâbe ricalinde, İbn Ebî Hayseme ve Fesevî’nin eserlerinde, ele alınan sahâbînin suhbetine işaret eden hadis rivayetleri bir hayli fazladır. Bu eserler incelendiğinde söz konusu hadis rivayetlerinin belirli şahıslar tarafından nakledildiği görülmektedir. Bu şahıslardan bazıları şunlardır:

İsmâil b. Ebî Hâlid (ö.146/763)

Hocaları arasında sahâbeden Abdullah b. Ebî Evfâ, tâbiûndan Kays b. Ebî Hâzim, Abdullah el-Behiy, Ebû İshâk es-Sebî‘î, ‘Âmir eş-Şa‘bî gibi zatlar bulunmaktadır. Öğrencileri arasında ise Ebû Üsâme Hammâd b. Üsâme, Süfyân b. ‘Uyeyne, Şu‘be b. el-Haccâc, Abdullah b. el-Mübârek, Abdullah b. Nümeyr, Yahyâ b. Sa‘îd el-Kattân, Vekî‘ b. el-Cerrâh ve Yezîd b. Hârûn gibi meşhur muhaddisler vardır.¹²⁶⁶

İsmail b. Ebî Hâlid’in sahâbîlerle alakalı belli bir konuya yoğunlaştığı söylenemez. Bir rivayete göre 300,¹²⁶⁷ bir rivayete göre ise 500 yazılı hadisi¹²⁶⁸ olduğu söylenmektedir. Ondan haber nakledenler de bu hadislerden yararlanmış olmalıdır.¹²⁶⁹

1263

Bkz. Buhârî, et-Târîhu’l-kebîr, I, 12, IV, 97, V, 11, 253.

1264 Fesevî, a.g.e., I, 241, 244, 249, 253, 260, 324.

1265

Ebû Zür‘a ed-Dımaşkî, a.g.e., s. 68, 110, 236, 238, 289.

1266

Mizzî, a.g.e., III, 69-72.

1267

180

İsmâil b. Ebî Hâlid, hocaları arasından Kays b. Ebî Hâzim (ö.90/708)1270

ve ‘Âmir eş-Şa‘bî’den (ö.103/721)1271

birçok rivayet nakletmektedir. Özellikle Şa‘bî’nin öğrencileri arasında, Şa‘bî’nin rivayetleri konusunda en sağlam kişi olarak kabul edilmektedir.1272 Her iki hocasının da birçok sahâbiye yetişmiş olması, İsmâil b. Ebî Hâlid’in sahâbîler hakkında ilk elden bilgilere ulaşmasına yardımcı olduğu söylenebilir.1273

Ebû Nu‘aym el-Fadl b. Dükeyn (ö.219/834)

Hadis ve nesep bilginlerindendir. Fuat Sezgin, et-Târîh adlı eseri olduğunu söylemektedir.¹²⁷⁴ Kendisinden nakledilen bilgilere bakıldığında onun, Buhârî’nin

et-Târîhu’l-kebîr’inde olduğu gibi daha çok hadis rivayetlerinde geçen ifadelere göre

sahâbîleri tespit ettiği görülmektedir.

Bu muhtevada İbn Sa‘d’ın et-Tabakat’ında da birçok rivayeti bulunmaktadır. Bu rivayetlerde daha çok Şerîk,1275

‘Abdurrahmân b. ‘Abdillah b. ‘Utbe el-Mes‘ûdî, Hafs b. Ğıyâs,1276

İsrâîl b. Yûnus,¹²⁷⁷ Züheyr b. Mu‘âviye,¹²⁷⁸ Süfyân b. ‘Uyeyne¹²⁷⁹ ve Zekeriyyâ b. Ebî Zâide¹²⁸⁰ gibi hocalarından nakilde bulunmaktadır. Yine İbn Sa‘d,

1268

İbn Hacer, Tehzîb, I, 255.

1269

A‘zamî, Hadis Edebiyatı, s. 126.

1270 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 140, 142 157, 166, 188, 270, 232, 329, 527; IV, 62, 63, 253, 327; VI, 61; VII, 395; VIII, 67, 283.

1271

İbn Sa‘d, a.g.e., II, 100, 277, 300, 355; III, 25, 93, 355; VI, 10; VIII, 136.

1272

Mizzî, a.g.e., III, 74-75.

1273

Rivayetleri için bkz. İbn Sa‘d, a.g.e., III, 140, 157, 166, 188, 217, 270; IV, 253, 327; VI, 61, 67, VII, 397.

1274

Sezgin, a.g.e., I, 188.

1275

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 15, 16, 38, 202, 219, 262, 365, 562; IV, 230, 301.

1276

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 108, 160, 207, 366; IV, 35, 69, 126.

1277

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 143, 190, 220, 394, 435; IV, 86.

1278

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 158, 205, 319, 610; IV, 30, 114, 144, 145, 173, 260.

1279

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 190, 220, 221, 318, 384, 471, 584, 606; IV, 130, 179.

1280

181

Bedr’e katılanları anlatmaya başlamadan önce verdiği kaynak listesinde Ebû Nu‘aym’ı da zikretmektedir.¹²⁸¹

Bunun yanında kendisinden bazı sahâbîlerin vefat tarihleriyle ilgili bilgiler de nakledilmektedir.¹²⁸²

Ebû Nu‘aym’ın, Mes‘ûdî’den (ö.160/776) naklettiği rivayetlerde sahâbe evâiliyle alakalı bilgiler öne çıkmaktadır.1283

Muhtemelen bunları, Mes‘ûdî’nin konuya ilişkin bir risalesinden rivayet etmektedir.

Ebû Nu‘aym’ın; İbn Ebî Hayseme’nin Târîh’inde Kûfe’ye yerleşen sahâbîlere dair bilgilerde,¹²⁸⁴ Buhârî’nin et-Târîhu’l-kebîr’inde¹²⁸⁵ ve Fesevî’nin el-Ma‘rife’sinde de birçok rivayeti vardır.1286

‘Affân b. Müslim (ö.219/834)

Önemli muhaddislerdendir. Hocaları arasında Hammâd b. Seleme, Hammâd b. Zeyd, Şu‘be b. el-Haccâc, İsmail b. ‘Uleyye, Hişâm ed-Destuvâî, Yahyâ b. Sa‘îd el-Kattân ve Ebû ‘Avâne gibi muhaddisler vardır. Kendisinden İbn Sa‘d, Yahyâ b. Ma‘în, Ali b. el-Medînî, Züheyr b. Harb, İbn Ebî Şeybe, İshâk b. Râhûye, Ahmed b. Hanbel, Buhârî, Ebû Hâtim ve Ebû Zür’a ed-Dımaşkî gibi meşhur muhaddisler hadis rivayet etmiştir.¹²⁸⁷ ‘Affân b. Müslim’in, İbn Sa‘d’ın et-Tabakât’ında, sahâbîlerle ilgili çeşitli hocalarından rivayetleri bulunmaktadır. Daha çok Şu‘be,¹²⁸⁸ Hammâd b. Seleme¹²⁸⁹ ve Vuheyb b.

1281

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 5.

1282 Buhârî, et-Târîhu’l-kebîr, II, 27, IV, 97, 142, 245, V, 3, VI, 24, 138, 305, 314.

1283

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 140, 151, 162, 234, 250, 391; VII, 385; VIII, 110.

1284

Bkz. İbn Ebî Hayseme, a.g.e., III, 7, 11, 12, 14, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 28, 30, 31, 32, 42, 50.

1285

Bkz. Buhârî, a.g.e., II, 211, 259, 334, 381, III, 320, 334, 385, 409, 452, IV, 47, 97, 140, 141, 142, 264, 305, 310, 352, V, 1, 5, 24, 26, 28, 38 VII, 54, 253, 316, 398, 402, VIII, 4, 158, 162, 432. 1286 Bkz. Fesevî, a.g.e., I, 242, 256, 257, 259, 267, 292, 294. 1287 Mizzî, a.g.e., XX, 160-163. 1288

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 21, 154, 412, 424, 561; IV, 115, 206, 210, 518; VI, 28, 49.

1289

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 150, 156, 162, 235, 237, 284, 398, 416, 506, 514, 529, 556, 565, 590, 606, 609, 619; IV, 26, 36, 53, 63, 81, 108, 130, 173, 191, 210.

182 Hâlid’den1290

hadis nakletmektedir. Rivayetlerinde çoğunlukla söz konusu sahâbînin suhbetine işaret eden hadisleri zikretmektedir.

Görüldüğü üzere muhtemelen ilk olarak siyer ve meğâzîyle ilgili rivayetlerde Hz. Peygamber zamanındaki olaylara tanıklıkları vesilesiyle tespit edilmeye başlanan sahâbe bilgileri, zamanla müstakil hale gelmiş, sahâbîlerle alakalı isim, nesep, künye, vefat tarihi, yaşadığı yer, fiziksel özellikleri hatta varislerine bıraktıkları miras miktarları gibi her türlü bilgi tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu tespit işlemleri de rastgele bir şekilde yapılmamış bilgileri nakledenlerin uzmanlıkları da dikkate alınmıştır.

Bu uzmanlar, sahâbîlerin bizzat kendilerinden veya yakın akrabalarından ya da onlarla birebir ilişki içerisinde olan kimselerden sahâbîlere ilgili bilgiler nakletmektedirler. Bu bilgilerin sadece şifâhî olarak değil, başta dîvân kayıtları olmak üzere yazılı olarak da sonraki nesillere nakledildiği anlaşılmaktadır.

Sahâbe bilgisinde uzman olanlar ve birbirleriyle bağlantıları incelendiğinde sahâbîlerle alakalı genel bilgilerin beş ana kaynaktan alındığı görülmektedir. Bunlar; ‘Urve b. ez-Zübeyr (ö.94/712), ‘Ubeydullah b. ‘Abdillah b. ‘Utbe (ö.98/716), ‘Âsım b. Ömer (ö.120/737), İbn Şihâb ez-Zührî (ö.124/741) ve Abdullah b. Ebî Bekr b. Muhammed’dir (ö.135/752).

Nesep bilgileri ise dördü Kureyş’in neseb bilgisinde uzman olmak üzere yedi ana kaynaktan alınmaktadır. Onlar da Hz. Ebû Bekr (ö.13/634), Mahreme b. Nevfel (ö.54/673), ‘Akîl b. Ebî Tâlib (ö.60/679), Ebû Sâlih (ö.?), Kelbî (ö.146/763), Ebu’l-Yakazân (ö.190/805) ve İbnu’l-Kaddâh’tır (ö.225/839).

Hz. Peygamber’in ailesiyle ilgili bilgilerin ana kaynaklarının ise Hz. Aişe (ö.58/677) ve İbn ‘Abbâs (ö.68/687) olduğu görülmektedir.

1290

İbn Sa‘d, a.g.e., II, 110, 144, 175, 250, 341, 347, 359, III, 43, 60, 145, 146, 148, 157, 176, 252, 380, 412, 499, 586, IV, 66, 90, 232, 317, VIII, 61, 64, 136. ‘Affân b. Müslim’in, Vuheyb b. Hâlid’den yazarak 4000 hadis edindiği söylenmektedir. Bkz. A‘zamî, Hadis Edebiyatı, s. 156.

183

2.2. Sahâbe Bilgisini İçeren Kitaplar 2.2.1. Siyer ve Meğâzî Kitapları

Siyer ve meğâzî eserleri, muhtevaları bakımından sahâbe bilgisinin önemli kaynakları arasındadırlar. İlk siyer-meğâzî müellifi oldukları söylenen ‘Urve b. ez-Zübeyr ve İbn Şihâb ez-Zührî, eserleri günümüzde mevcut olan İbn İshâk ve Vâkıdî ayrıca bu konuda eserleri olduğu bilinen Mûsâ b. ‘Ukbe, Ma‘mer b. Râşid ve Ebû Ma‘şer’in rivayetleri, eserlerinin muhtevaları ve içerdikleri sahâbe bilgileriyle ilgili hususlar daha önce incelenmişti. Bu nedenle söz konusu eserler ve içerdikleri sahâbe bilgileri burada tekrar değerlendirilmeyecektir.