Ensâb Kitapları

Ensâb kitapları da sahâbe bilgisinin kaynakları arasında yer almaktadır. Genel ensâb kitaplarının eldeki en eskisi olan İbnu’l-Kelbî’nin, Cemhere’sinde sahâbîlerle ilgili bilgiler daha önce değerlendirilmişti. Bunun dışında sahâbe bilgilerini içeren bazı ensâb kitapları ise şunlardır:

2.2.2.1 Müerric es-Sedûsî (ö.195/810), Kitâbu hazf min nesebi Kureyş

Müerric b. ‘Amr es-Sedûsî el-Basrî, Arap dili ve ensâb bilginlerinden olup meşhur Arap dili bilgini Halil b. Ahmed’in en önemli üç öğrencisinden biridir. Ebû ‘Amr b. ‘Alâ ve Şu‘be b. Haccâc’tan hadis rivayetleri bulunmaktadır. Arap atasözlerine dair günümüze ulaşan en eski eserlerden olan Kitâbu’l-emsâl’in yazarıdır. Kureyş kabilesinin nesebini ana hatlarıyla ele aldığı Kitâbu hazf min nesebi Kureyş adlı eseri ise günümüze ulaşan en eski nesep kitabı olarak bilinmektedir.1291

Eserine Hâşimoğullarıyla başlayan Sedûsî, Hz. Peygamber’in nesebinden sonra ‘Abbâs b. ‘Abdilmuttalib oğullarıyla devam etmektedir.

Eserinde senet bilgisi zikretmeyen Sedûsî, bir yerde Süfyân b. ‘Uyeyne (ö.198/813),1292 bir yerde ise Sa‘îd b. Simâk b. Harb’den (ö.?) nakilde bulunmaktadır.1293

1291

Sedûsî, a.g.e. (Mukaddime), s. 5-7; Sarmış, İbrahim, “Müerric es-Sedûsî”, DİA, İstanbul: TDV. Yay., 2006, XXXI, 478.

1292

184

Nesep bilgilerini verirken sahâbîleri zikrettiği yerlerde onların suhbetlerine delalet eden bir hâdiseye değinmek,¹²⁹⁴ özellikle Habeşistan hicretine¹²⁹⁵ ve başta Bedir savaşı olmak üzere bazı savaşlara katılmışlarsa onları zikretmek1296

ve belirli nitelikleri olan sahâbîleri 1297للها لوسر فيدر_, 1298للها لوسر يراوح_, 1299للها لوسر ىلوم gibi ifadelerle nitelendirmek suretiyle ilgili kişilerin suhbetlerine işaret etmektedir. Bazı sahâbîlerin zikrinde vefat yerleri ve vefat tarihleri hakkında bilgiler de vermektedir.¹³⁰⁰

2.2.2.2. Mus‘ab ez-Zübeyrî (ö.236/850), Nesebu Kureyş

Mus‘ab ez-Zübeyrî, Abdullah b. ez-Zübeyr’in torununun torunu ve yine nesep âlimlerinden Zübeyr b. Bekkâr’ın amcasıdır. 12 cüzden oluşan Nesebu Kureyş adlı eserinde sahâbîlerle ilgili bilgiler de bulunmaktadır.¹³⁰¹

Mus‘ab ez-Zübeyrî, eserinde, adından da anlaşılacağı üzere Kureyş’in nesep bilgilerini vermektedir. Eserine Zührî’den naklettiği, Ma‘ad b. Adnân’ın nesep bilgisiyle başlamaktadır. Hz. Peygamber ve ailesiyle alakalı bilgilerden sonra, önce ‘Abbâs b. ‘Abdilmuttalib,1302

sonra da Ebû Tâlib b. ‘Abdilmuttalib ailesiyle devam etmektedir.¹³⁰³ ez-Zübeyrî, eserinin başında Zührî’den naklettiği Ma‘ad b. Adnân’ın nesep bilgisi dışında senet bilgisi zikretmemektedir. Ancak bazı yerlerde direk veya dolaylı nakli çağrıştıran ifadelerle rivayet ettiği bilginin kaynağını vermektedir. Bu yerlerde 1293 Sedûsî, a.g.e., s. 9. 1294 Sedûsî, a.g.e., s. 8, 14, 17, 26, 35, 43, 47, 48, 81, 82, 87. 1295 Sedûsî, a.g.e., s. 48, 49, 52, 53, 59, 63, 64, 73, 74, 79, 81, 85, 92, 93, 94. 1296 Sedûsî, a.g.e., s. 28, 33, 35, 40, 43, 44, 45, 47, 49, 59, 62, 74, 80, 85, 93. 1297 Sedûsî, a.g.e., s. 13. 1298 Sedûsî, a.g.e., s. 52.

1299 Sedûsî, a.g.e., s. 28. Diğer ifadeler için bkz. a.mlf., a.g.e., s. 36, 83.

1300

Sedûsî, a.g.e., s. 14, 26, 35, 40, 43, 45, 63, 74, 80.

1301

Eser ve muhtevası hakkındaki bilgiler için bkz. Uyar, “Abbâsî Coğrafyasında Bir Neseb Alimi: Zübeyrî (236/851) ve Kitâbu Nesebi Kureyş’ine Göre Neseb Bilimi Usul, Muhteva ve İfade Şekilleri”, İstem, 2008, yıl 6, sy. 12, ss. 127-152.

1302

Zübeyrî, a.g.e., s. 25.

1303

185

Zübeyrî; babası Abdullah b. Mus‘ab,¹³⁰⁴ Ebu’z-Zinâd,¹³⁰⁵ Mâlik b. Enes,¹³⁰⁶ Mûsâ b. ‘Ukbe,1307

Hişâm b. ‘Urve,¹³⁰⁸ Abdullah b. Muhammed b. Yahyâ b. ‘Urve,¹³⁰⁹ Hişâm b. Yusuf es-San‘ânî,¹³¹⁰ Abdullah el-Behiy,¹³¹¹ ve Vâkıdî’den¹³¹² nakilde bulunmaktadır. Hz. Hüseyin’in doğum tarihi ile ilgili verdiği bilgiyi ise İbn Sa‘d’dan aldığını açıkça belirtmektedir.¹³¹³

ez-Zübeyrî’nin, sahâbe isimlerini zikrederken kullandığı, يبنلا هامس/Adını Hz. Peygamber taktı,1314 للها لوسر نع ىور/Hz. Peygamber’den rivayet etti,1315 يبنلا ىأر/Hz. Peygamber’i gördü,¹³¹⁶ يبنلا بحص/Hz. Peygamber’in suhbetinde bulundu,1317 للها لوسر فيدر/Hz. Peygamber’in terkisindeydi1318

gibi ifadelerle onların Hz. Peygamber’le suhbetlerine işaret ettiği söylenebilir. Yine bu anlamda bazı sahâbîleri zikrederken onların Hz. Peygamber’le birlikte katıldıkları gazveleri,¹³¹⁹ Müslüman olma¹³²⁰ ve hicret etme

1304 Zübeyrî, a.g.e., s. 269. 1305 Zübeyrî, a.g.e., s. 102, 103. 1306 Zübeyrî, a.g.e., s. 102, 124. 1307 Zübeyrî, a.g.e., s. 102, 103. 1308 Zübeyrî, a.g.e., s. 103, 104. 1309 Zübeyrî, a.g.e., s. 109. 1310 Zübeyrî, a.g.e., s. 239. 1311 Zübeyrî, a.g.e., s. 23. 1312 Zübeyrî, a.g.e., s. 269. 1313 Zübeyrî, a.g.e., s. 23. 1314 Zübeyrî, a.g.e., s. 20, 23, 88, 235. 1315 Zübeyrî, a.g.e., s. 201, 222. 1316 Zübeyrî, a.g.e., s. 27. 1317 Zübeyrî, a.g.e., s. 86, 231, 276. 1318 Zübeyrî, a.g.e., s. 23, 25. 1319 Zübeyrî, a.g.e., s. 90, 94, 95, 122, 153, 221, 231, 232, 263, 275. 1320 Zübeyrî, a.g.e., s. 94, 124, 231.

186 zamanlarını1321

söyleyerek Hz. Peygamber’le suhbetleri olduğuna işaret etmektedir. Bazı yerlerde ise sahâbînin, Hz. Peygamber’le suhbetini gösteren hadis rivayetini zikretmektedir.¹³²²

Zübeyrî, bazı sahâbe bilgilerinde ise ilgili sahâbînin doğum tarihini,¹³²³ vefat yerini¹³²⁴ ve vefat tarihini¹³²⁵ de zikretmektedir.

2.2.2.3. Belâzürî (ö.279/892), Ensâbu’l-eşrâf

İsmi, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd el-Belâzürî’dir. Kendisi veya dedesi Belâzür içtiği için ona nispetle Belâzürî dendiği nakledilmektedir. Doğum yeri ve tarihi bilinmemektedir. İran asıllı olduğu söylenmektedir.1326

Ensâbu’l-eşrâf adlı eseri tabakât, ensâb ve ahbâr üsluplarının birleştirilmesi suretiyle

kaleme alınmıştır.1327

Bu nedenle olsa gerek, eser, Cumelu ensâbi’l-eşrâf ve ahbârihim,

Kitâbu’l-ensâb, Şurûhu’l-eşrâf, Târîhu’l-eşrâf gibi çeşitli isimlerle anılmaktadır.1328

Belâzürî, eserine Nuh’tan (a.s.) itibaren Hz. Peygamber’e kadar gelen nesep zincirini zikrederek başlamakta, ardından da Hz. Peygamber’in hayatını kronolojik sıraya göre anlatmaktadır.

Hz. Peygamber’in vefat bilgilerinden sonra Haşimoğullarından Hz. Peygamber’in amcası Ebû Talib ve çocuklarının nesep bilgilerini zikreden Belâzürî,1329

ardından diğer amcası ‘Abbâs ve çocuklarından1330

başlayarak Hâşimoğullarının nesebini, sonra da 1321 Zübeyrî, a.g.e., s. 101, 153, 156, 262, 263. 1322 Zübeyrî, a.g.e., s. 23, 93, 125, 187, 229, 238. 1323 Zübeyrî, a.g.e., s. 24, 26, 40. 1324 Zübeyrî, a.g.e., s. 27, 40, 87, 96, 102, 123, 212, 234. 1325 Zübeyrî, a.g.e., s. 20, 25, 40, 87, 94, 95, 96, 101, 123, 153, 221, 263. 1326

Fayda, “Belâzürî”, DİA, İstanbul: TDV. Yay., 1992, V, 392.

1327

Fayda, “Ensâbü’l-Eşrâf”, DİA, XI, İstanbul: TDV. Yay., 1995, s. 250.

1328

Bkz. Belâzürî, a.g.e., (Takdîm), I, 18-19.

1329

Bkz. İlgili eserin II. cilt, 288-424 arası ve III. cildinin tamamı.

1330

187

Kureyş kabilesinin diğer boylarının nesebini zikretmektedir. Belâzürî, özellikle ‘Abdüşemsoğullarından Ümeyyeoğullarını zikrettiği bölümde1331

Emevî halifesi olarak görev yapanları ele alırken sadece nesep bilgilerini değil, dönemin tarihi olaylarını da uzun bir şekilde anlatmaktadır.

Belâzürî’nin Ensâbu’l-eşrâf’ta; Mûsâ b. ‘Ukbe, İbn İshâk, Ebû Ma‘şer, Ebu’l-Yakazân, İbnu’l-Kelbî, Heysem b. ‘Adiy, Vâkıdî, el-Medâinî, İbn Sa‘d, Mus‘ab ez-Zübeyrî ve Halîfe b. Hayyât gibi siyer, meğâzî, ensâb, tabakât ve tarih bilginlerinin eserlerinden yararlandığı anlaşılmaktadır.1332

Belâzürî’nin kendisi de sahâbîlerle alakalı bazı bilgileri ilgili sahâbînin neslinden gelen kimselerden aktarmaktadır.¹³³³

Belâzürî, Hz. Peygamber’in sîretini anlattığı bölümde ilgili yerlerde Mekke döneminde işkence görenler (11 kişi),1334

Habeşistan’a hicret edenler (100 kişi),¹³³⁵ Akabe biatlarına katılanlar,1336

nukabânın isimleri,¹³³⁷ Bedir’de şehit olanlar (13 kişi),¹³³⁸ Uhut’taki okçular,1339

ayrıca Hz. Peygamber’in hanımları, çocukları ve torunları,¹³⁴⁰ mevâlîsi ve hizmetçileri,¹³⁴¹ âmilleri, elçileri ve kâtipleri,¹³⁴² gibi sahâbîlerle alakalı çeşitli listeler sunmaktadır. Listelerdeki bazı sahâbîler hakkında detaylı bilgiler de vermektedir.

1331

Bkz. İlgili eserin V, VI, VII ve VIII. ciltlerinin tamamı, IX. cildinin 7-353 arası.

1332

Mustafa, a.g.e., I, 244-245, Şeşen, a.g.e., s. 49.

1333

Belâzürî, a.g.e., I, 179, 184, IV, 401.

1334 Belâzürî, a.g.e., I, 156-198. 1335 Belâzürî, a.g.e., I, 198-227. 1336 Belâzürî, a.g.e., I, 240-254. 1337 Belâzürî, a.g.e., I, 252-254. 1338 Belâzürî, a.g.e., I, 295-96. 1339 Belâzürî, a.g.e., I, 323. 1340 Belâzürî, a.g.e., I, 396-466. 1341 Belâzürî, a.g.e., I, 467-506. 1342 Belâzürî, a.g.e., I, 529-531.