Diğer Kayıtlar

Tasnîf döneminin ilk eserleri olan Mûsâ b. ‘Ukbe’nin Meğâzî’si ve İbn İshâk’ın Sîret’i bugün elimizde bulunmaktadır. Ne var ki onlardan önce ve sonra yazılan “kitap” ve diğer kayıtlardan birçoğu günümüze kadar ulaşamamış, ancak içerdikleri bilgilerin bir kısmı veya tamamı günümüze kadar gelen eserlerde muhafaza edilmişlerdir.

Bu başlık altında, muhtemelen sahâbe bilgileri de içeren ve elimizdeki en eski kaynaklarda atıfta bulunulan “kitap”, sahîfe ve diğer yazılı kayıtlar ve yazarları, vefat tarihlerine göre ele alınacaktır.

Abdullah b. ‘Abbâs’ın (ö.68/687) “kitapları”

Rivayet edildiğine göre Abdullah b. ‘Abbâs, sahâbîleri dolaşıp Hz. Peygamber’den işittikleri hadisleri yazmaktaydı.680

Ayrıca kendisi, Muhâcir ve Ensâr’ın büyükleriyle beraber olup onlara, Hz. Peygamber’in meğâzîsi ve Kur’an’da bu konuda nazil olan âyetlerle ilgili soru sorduğunu söylemektedir.681

Abdullah b. ‘Abbâs’ın daha sonra

675

Bkz. İbn Hacer, el-İsâbe, s. 507/3280, 534/3519, 1083/7148, 1419/9396.

676

Ayrıntılı bilgi için bkz. s. 197-200.

677

İbn Hacer, a.g.e., s. 545/3530.

678

İbn Hacer, a.g.e., s. 1125/7435.

679

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 234.

680

İbn Sa‘d, a.g.e., II, 371.

681

113

oluşturduğu ilim meclisleriyle çeşitli alanlardaki bilgi ve birikimini aktardığı, haftanın belli günlerini belli konulara tahsis ettiği, bir günü de meğâzî anlatılarına ayırdığı rivayet edilmektedir.⁶⁸²

İlk meğâzî müelliflerinden Mûsâ b. ‘Ukbe, Abdullah b. ‘Abbâs’ın mevlâsı Küreyb’in (ö.98/716), Abdullah’a ait bir deve yükü “kitabı” önlerine koyduğunu söylemektedir.⁶⁸³ Mûsâ b. ‘Ukbe’nin ve başkalarının bu kayıtlardan yararlanmış olması muhtemeldir.

Muhammed b. Cübeyr b. Mut‘im’in (ö.100/718) “kitapları”

Muhammed b. Cübeyr, nesep bilginlerinden Cübeyr b. Mut‘im’in (ö.58-59/677-78) oğludur. Vâkıdî’nin, Bedr’e katılanlarla ilgili rivayetlerin başında zikrettiği listede ‘Abdurrahmân b. ‘Abdilazîz>Ebû’l-Huveyris yoluyla ulaştığı, ana kaynaklardandır. Bunun yanında Vâkıdî, başka yerlerde de farklı isnatlarla ondan çeşitli haberler nakletmektedir.

Muhammed b. Cübeyr’den nakilde bulunanlar herhangi bir yazılı kaynağa atıfta bulunmamaktadırlar. Ancak Muhamed b. Cübeyr’in “kitapları” olduğu ve bunlar için bir ev tahsis edip kapısını kilitlediği, anahtarını da mevâlîsinden birine verip şöyle dediği nakledilmektedir: “Sana birisi gelip de bu evde bulunanlardan herhangi birisinde araştırma yapmak isterse anahtarı ona ver. Ancak kitaplardan hiç birisini götürmesinler!”⁶⁸⁴ Muhammed b. Cübeyr’den nakilde bulunanlar bu kitaplardan istifade etmiş olabilirler.

Muhammed b. İbrahim b. el-Hâris’in (ö.120/737) “sahifesi”

Temîmoğullarının ‘arîfi olan685

Muhammed b. İbrahim b. el-Hâris’in muhtemelen siyere ve sahâbîlere dair kayıtları vardı. Nitekim Vâkıdî’nin hocası olan oğlu Mûsâ b. Muhammed, babasının el yazısıyla yazmış olduğu bir sahîfeden Hz. Peygamber’in

682

İbn Sa‘d, a.g.e., II, 368

683

İbn Sa‘d, a.g.e., V, 293.

684

İbn ‘Asâkir, a.g.e., LII, 180.

685

Zehebî, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâti’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm, thk., Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf, 1. Basım, I-XV, Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003, III, 307.

114 vefatıyla ilgili bir bilgi aktarmaktadır.686

Oğlu Mûsâ’nın, babasından muâhât konusunda ve Muhâcirlerin Medine’de yerleştikleri yerlerle ilgili birçok rivayet nakletmesi⁶⁸⁷ de babasına ait yazılı bir kaynaktan yararlandığına işaret etmektedir.

Yezîd b. Ebî Habîb el-Mısrî’nin (ö.128/745) bulduğu bir “kitap”

İbn İshâk’ın naklettiğine göre İbn Ebî Habîb’in bulduğu bir “kitap”ta Rasûlüllah’ın çeşitli şehirlere ve Arap-Acem krallarına gönderdiği kimseler ile onları gönderirken Hz. Peygamber’in verdiği talimatlarla ilgili bilgiler bulunmaktaydı. İbn İshâk, “kitabı” Zührî’ye götürdüğünü, onun da “kitabı” tanıdığını söylemektedir.688

Zührî ve İbn İshâk’ın, söz konusu kayıttan yararlanmış olmaları muhtemeldir.689

Ebû’z-Zinâd’ın (ö.130/747) “kitabı”

Ebu’z-Zinâd Abdullah b. Zekvân, Medine haraç dîvânından sorumluydu. Mâlik b. Enes, Ebû’z-Zinâd’ın Mescid-i Nebevî’de bir ilim halkasının olduğundan bahsetmektedir.690 Ayrıca bir “kitabı” olduğu da nakledilmektedir.691

Vâkıdî’nin hocalarından olan oğlu ‘Abdurrahmân b. Ebi’z-Zinâd (ö.174/790) da Medine Haraç dîvânında yöneticilik yapmıştı. ‘Abdurrahmân’ın babasından sahâbîlerle ilgili birçok rivayeti bulunmaktadır. Onun, babasına ait “kitaptan” nakilde bulunması muhtemeldir.

Dâvûd b. el-Husayn’ın (ö.135/752) “kitabı”

Dâvûd b. el-Husayn, daha çok babası, İkrime ve İbn Ebî Ahmed’in mevlâsı Ebû Süfyân’dan nakilde bulunmaktadır. Vâkıdî, hocası İbrahim b. İsmail b. Ebî Habîbe’nin (165/781) “kitab”ında Harre vak‘asında öldürülenlerin isimlerini okuduğunu fakat

686

İbn Sa‘d, a.g.e., II, 490.

687

Bkz. s. 170.

688

İbn Hişâm, a.g.e., s. 1096.

689

Yezîd b. Ebî Habîb’in rivayetleri için bkz. s. 177-178.

690

İbn ‘Asâkir, a.g.e., XXVIII, 58.

691

115

hocasının, bu “kitabın” Dâvûd b. el-Husayn’a ait olduğunu söylediğini nakletmektedir.⁶⁹²

Başka bir rivayette ise İbn Sa‘d, Ensâr’ın nesep bilgisinde uzman olan hocası Abdullah b. Muhammed b. ‘Umâre el-Ensârî’den, Dâvûd b. el-Husayn’ın el yazısıyla yazmış olduğu bir kayıtta, İbnu’t-Teyyihân’ın isminin, ‘Atîk b. et-Teyyihân şeklinde yazılmış olduğunu nakletmektedir.⁶⁹³

Her iki rivayetten de anlaşıldığına göre Dâvûd b. el-Husayn’ın sahâbîlere dair “kitab(lar)ı” vardı ve kendisinden sonra gelen kimseler bu kitap(lar)dan istifade etmişlerdir.

Yahyâ b. Sehl b. Ebî Hasme’nin (ö.?) “kitapları”

Yahyâ b. Sehl, Vakıdî’nin kaynaklarından Muhammed b. Yahyâ b. Sehl b. Ebî Hasme’nin (ö.166/782) babasıdır. Muhammed b. Yahyâ, babasının “kitaplarında” şu bilgiye rastladığını söylemektedir: “Habîb b. ‘Amr es-Selâmânî şöyle diyordu; Selâmân heyeti olarak Rasûlüllah’a vardık. Yedi kişiydik.”694

Ebû Bekr b. ‘Abdirrahmân b. el-Misver b. Mahreme’nin (ö.?) “kitabı”

Nesep bilgini Mahreme b. Nevfel’in neslindendir. Sahâbîlerle ilgili birçok bilgi nakleden ve İbn Hacer’in, “imâmu’l-meğâzî ve’s-siyer” dediği⁶⁹⁵ Abdullah b. Ca‘fer el-Mahremî’nin amcasıdır. Abdullah b. Ca‘fer bir rivayetinde Ebû Bekr b. ‘Abdirrahmân’ın “kitabında” bulduğu, neseple ilgili bir bilgi nakletmektedir. Bu da Abdullah b. Ca‘fer’in, amcası Ebû Bekr b. ‘Abdirrahmân’ın muhtemelen ensâba dair “kitabından” yararlandığını göstermektedir.

692

Ebu’l-‘Arab, Muhammed b. Ahmed b. Temîm et-Temîmî el-İfrîkî (ö.333/944), el-Mihan, thk., Ömer Süleyman ‘Ukaylî, 1. Basım, Riyad: Dâru’l-‘Ulûm, 1984, s. 187.

693

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 449.

694

İbn Sa‘d, a.g.e., I, 332.

695

116

Şu‘ayb b. Ebî Hamza’nın (ö.162/778) “kitapları”

Özellikle Şam bölgesine yerleşen sahâbîlerle ilgili birçok bilgi nakleden Ebu’l-Yemân el-Hakem b. Nâfi‘in (ö.222/836) hocası olan Şu‘ayb b. Ebî Hamza, Hişâm b. ‘Abdilmelik’in dîvânu’n-nafakâtından sorumluydu.696

Ayrıca Zührî’ye de kâtiplik yapmıştı.697

Ebû Zür‘a’nın et-Târîh’indeki rivayetten anlaşıldığına göre Şu‘ayb b. Ebî Hamza, Nâfi‘ ve Ebû’z-Zinâd’dan rivayet ettiklerini de yazıya geçirmişti.⁶⁹⁸

Ahmed b. Hanbel, Şuayb’ın yazdığı kitapları gördüğünü söylemektedir.699

İbn Ğassân ise Şuayb’da, Zührî’den rivayet ettiği yaklaşık 1700 hadis bulunduğunu söylemektedir.⁷⁰⁰ Ebu’l-Yemân ve diğerleri bu kayıtlardan istifade etmiş olmalıdırlar.⁷⁰¹

Ebû Bekr b. ‘Abdillah b. Muhammed b. Ebî Sebre’nin (ö.162/778) yazılı hadisleri

Mekke, Medine ve Kûfe kadılıklarında bulunan Ebû Bekr b. ‘Abdillah b. Muhammed b. Ebî Sebre’nin yazılı hadisleri olduğu, talebesi Vâkıdî’nin naklettiği bir haberden anlaşılmaktadır.

Vâkıdî anlatıyor: Ebû Bekr dedi ki: “İbn Cüreyc bana; ‘Benim için sağlam hadislerinden bir demet hadis yazar mısın?’ dedi. Ben de onun için 1000 hadis yazdım ve ona verdim. Onları, ne o bana, ne de ben ona okudum.” Vâkıdî devamında şöyle demektedir: “Sonra İbn Cüreyc’in, onun birçok hadisini; ‘Bana Ebû Bekr b. ‘Abdillah yani İbn Ebî Sebre tahdis etti ki..’ diyerek kitaplarına koyduğunu gördüm.”⁷⁰²

Hatîbu’l-Bağdâdî de İbn Ebî Sebre’nin yazılı kayıtlarına işaret ederek; “İbn Ebî Sebre Irak’a geldiği zaman yanına gelene şöyle diyordu: ‘Bende 70 bin hadis var. İbn

696

Ebû Zür‘a ed-Dımaşkî, a.g.e., s. 201.

697

Mizzî, a.g.e., XII, 518.

698 Ebû Zür‘a ed-Dımaşkî, a.g.e., s. 201.

699

Bkz. Ebû Zür‘a ed-Dımaşkî, a.g.e., s. 201, 379.

700

Bkz. Mizzî, a.g.e., XII, 516.

701

Şuayb b. Ebî Hamza’nın nüshasına ilişkin bilgiler ve Ebu’l-Yemân’ın, Şuayb’ın yazılı kayıtlarından istifade ettiğine dair bilgiler için bkz. Özkan, Halit, “Tedvin Tarihinde Emevî Sarayı ve Zührî’nin Mirasına Bir Örnek: Şuayb b. Ebû Hamza Nüshası”, Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, c. 17, sy., 32 (2012/1), s. 27-35.

702

117

Cüreyc’in aldığı gibi almak istiyorsanız alınız.’ İbn Cüreyc ondan münâvele yoluyla almıştı.”703

demektedir.

Ebû ‘Amr b. Hureys el-‘Uzrî’nin (ö.?) dedelerinin “kitabı”

Ebû ‘Amr, dedelerine ait bir “kitaptan” ‘Uzre kabilesinden Hz. Peygamber’e heyet olarak giden bazı kimselerin isimlerini nakletmektedir.704

Bu “kitaptan” aktarılan bilgilere göre de adı geçen şahısların sahâbeden olduklarına hükmedilmektedir.⁷⁰⁵

Şebbe b. ‘Ubeyde b. Zeyd’in (ö.?) “kitabı”

Şebbe b. Zeyd, meşhur Târîhu’l-Medîne adlı eserin yazarı Ömer b. Şebbe’nin babasıdır. Kendisi hakkında pek fazla bir bilgi bulunmamaktadır. Ömer b. Şebbe, babasının “kitabında” şu bilgiye rastladığını söylemektedir: “Ali b. Zeyd anlatıyor: Nâfi‘e, Hz. Ömer vefat ettiğinde kaç yaşında olduğunu sordum. O da 56 yaşında olduğunu söyledi.”706

Rivayetlerin bir kısmında ise bazı sahâbîlerle ilgili bilgilerin mektuplaşma yoluyla elde edildiği görülmektedir. Örneğin ‘Urve’nin, ‘Abdülmelik b. Mervân’a, Hz. Hatice’nin vefat zamanını yazıp gönderdiği,707

Ömer b. ‘Abdilazîz’in, Ebû Bekr b. Muhammed’den, Hz. Peygamber’in erkek ve kadın hizmetçilerini ve mevâlîsini araştırıp yazmasını istediği, onun da onları yazıp gönderdiği nakledilmektedir. İlgili vesikadaki bilgiler İbn Sa‘d’ın et-Tabakât’ında bulunmaktadır.708

Bir rivayette ise el-Leys b. Sa‘d şöyle demektedir: Hişâm b. ‘Urve bana, babasından onun da Hz. Aişe’den naklettiği bir haberde, Hz. Aişe’nin; “Hz. Hatice, Rasûlüllah benimle evlenmeden önce vefat etti.” dediğini yazdı.709

703

Hatîbu’l-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, XIV, 370.

704

İbn Sa‘d, a.g.e., I, 331.

705

Bkz. İbn ‘Abdilber, a.g.e., s. 315; 335; İbn Hacer, a.g.e., s. 492/3195.

706

Ebû Nu‘aym, Ma‘rifetu’s-sahâbe, I, 41-42.

707 İbn ‘Abdilber, a.g.e., s. 878. 708 Bkz. İbn Sa‘d, a.g.e., I, 497-498. 709 Buhârî, et-Târîhu’l-evsat, I, 89.

118

Bunların dışında siyer, meğâzî, rical tarihi ve ensâba dair kitapları olan âlimlerin eserlerinde de sahâbîlerle ilgili rivayetler bulunmaktadır. Bu âlimlere ve eserlerine ise sonraki bölümde yer verilecektir.

119

Belgede Sahabe bilgisinin tespiti (sayfa 125-132)