İbn Şihâb ez-Zührî (ö.124/741)

Tâbiûnûn küçüklerinden olan Zührî, 50/670’li yıllarda Mekke’de doğmuş, 30 yaşına kadar Medine’de yaşamış sonra da 80/699’lerin başında Dımaşk’a giderek Emevî sultanlarının himayesine girmiştir.768

Hicaz ile Filistin arasında Zebdâ vadisinde Edâmî veya Edmâ denilen yerde vefat etmiş ve oraya gömülmüştür.769

Zührî, Abdullah b. Sa‘lebe b. Su‘ayr (ö.87/705), Enes b. Mâlik (ö.94/712) gibi sahâbîlerden, Kabîsa b. Züeyb (ö.80/699), Muhammed b. Cübeyr b. Mut‘im (ö.100/718), Hârice b. Zeyd (ö.100/718), Sâlim b. ‘Abdillah b. Ömer (ö.106/724), Abdullah b. Ebî Bekr b. ‘Abdirrahmân b. el-Hâris, ‘Amre bint ‘Abdirrahmân (ö.98/716) ve Hind bint el-Hâris gibi birçok tâbiûndan rivayette bulunmuştur.⁷⁷⁰

Zührî, hocalarından işittiklerini hıfzettiği gibi bir yandan da öğrendiklerini yazmaktaydı. Sâlih b. Keysân’ın; “Ben ve Zührî ilim öğrenmek için biraraya geldik. Sonra sünneti yazmaya karar verdik ve Hz. Peygamber’den gelenleri yazdık. Daha sonra o; ‘Hz. Peygamber’in ashâbından gelenleri de yazalım, onlar da sünnettir.’ dedi. Ben de onlar

762 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 529, 565; VIII, 18.

763 İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 150, 162, 165.

764 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 219.

765 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 451.

766 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 427; VII, 318; VIII, 313.

767

Taberî, a.g.e., II, 183-184.

768

Bkz. Öz, a.g.e., s. 170.

769

Bkz. Öz, a.g.e., s. 173.

770

126

sünnet değildir, onları yazmayalım dedim. O yazdı, ben yazmadım, o başardı, ben kaybettim.”771

şeklindeki sözüyle, Ebu’z-Zinâd’ın; “Biz helalı ve haramı yazardık. İbn Şihâb ise her işittiğini yazardı. Ona ihtiyaç duyulunca, onun insanların en bilgini olduğunu anladım.”772

sözü, Zührî’nin, Hz. Peygamber ve sahâbeden nakledilen hadisleri yazma konusunda ne denli gayret gösterdiğini ifade etmektedir.

Hadislerin tedvîninde büyük bir rolü olan Zührî,⁷⁷³ sahâbîlerlerle ilgili bilgilerin de medârı konumundadır. Ondan, birçok sahâbiyle alakalı isim, nesep ve künye bilgileri, Habeşistan hicretlerine, Akabe biatlarına, gazvelere, seriyyelere ve heyetlere katılanlar gibi birçok konuda rivayetler nakledilmektedir. Nitekim Taberî; “Muhammed b. Müslim ez-Zührî meğâzî ilminde, Kureyş ve Ensâr’a dair haberlerde, Rasûlüllah’ın (s.a.s.) ve ashâbının hadislerini rivayet etmede öne geçmişti.”⁷⁷⁴ diyerek, Zührî’nin Muhâcir ve Ensâr’a ilişkin bilgilerdeki öncülüğünü vurgulamaktadır.

Zührî’nin yazılı kayıtları olduğuna dair birçok rivayet bulunmaktadır.775

Kâtip Çelebi ise Zührî’nin, Kitâbu’l-Meğâzî adlı eserinden bahsetmektedir.⁷⁷⁶ Bazı eserlerde “kitabına”777

veya Siyer’ine⁷⁷⁸ atıfta bulunulması da bunu desteklemektedir. Ayrıca Zührî’nin kendisi de, Halid b. ‘Abdillah el-Kasrî’nin, kendisinden neseplere dair bir kitap yazmasını istediğini, bunun üzerine işe Mudar’ın nesebini yazmakla başladığını fakat henüz kitabı tamamlamamışken Hâlid’in, bunu bırakmasını ve kendisi için siyer yazmasını istediğini söylemektedir.⁷⁷⁹ Ancak ilgili rivayette söz konusu siyer kitabını

771

Fesevî, a.g.e., I, 237; Ebû Zür‘a ed-Dımaşkî, a.g.e., s. 188.

772

İbn ‘Asâkir, a.g.e., LV, 318.

773

İmam Mâlik onu ilmi ilk tedvîn eden, Derâverdî ise ilmi tedvîn edip yazan ilk kişi olarak nitelemektedir. Bkz. İbn ‘Asâkir, a.g.e., LV, 334.

774

Taberî, el-Muntehab, XI, 645.

775 Mesleme b. ‘Amr’ın, Zührî’nin el yazısıyla yazdığı “dîvân”da rastladığı bilgi için bkz. Taberânî, el-Mu‘cemu’l-evsat, I, 19. Hz. Peygamber’in sünnetini ve ashabın sözlerini yazdığına, ayrıca sahîfe ve levhaları olduğuna dair bilgi için bkz. Ebû Zür‘a ed-Dımaşkî, a.g.e., s. 188, 190; İbn ‘Asâkir, a.g.e., LV, 319.

776

Kâtip Çelebi, a.g.e., II, 1460.

777

İbn Kesîr, el-Bidâye, V, 317.

778

İbn Kesîr, a.g.e., II, 296.

779

127

yazıp yazmadığıyla alakalı bir bilgi bulunmamaktadır. Zührî’nin, kavminin nesebi dışında bir kitabı olmadığı da nakledilmektedir.780

Zührî, siyer ve meğâzî haberlerinin çoğunu tabiûn neslinin önde gelen âlimlerinden, her birini bir derya saydığı ve uzun yıllar yanlarında bulunduğu, Sa‘îd b. Müseyyeb, ‘Ubeydullah b. ‘Abdillah, ‘Urve ve Ebû Seleme b. ‘Abdirrahmân’dan almıştır.781

Nesep bilgisi de iyi olan⁷⁸² Zührî’nin, hem genel nesep bilgilerini hem de kavminin nesebini dayısı Abdullah b. Sa‘lebe b. Su‘ayr’dan öğrendiği nakledilmektedir.⁷⁸³

Zührî, sahâbe bilgisinde siyer, meğâzî ve ensâb konusunda uzman olan hocalarının bilgilerinden istifade ettiği gibi sahâbenin yakın akrabalarından da haberler nakletmektedir. ‘Âmir b. el-Ekva‘ın Hayber’de şehit oluşuyla ilgili hadiseyi, ‘Âmir’in kardeşi Seleme’nin bir oğluna sorması,784

Sürâkâ ile ilgili haberi Sürâkâ’nın kardeşinin oğlu ‘Abdurrahmân b. Mâlik’ten,785

nakîblerle ilgili bilgileri, nukabâ’dan Ebû Umâme Es‘ad b. Zürâre’nin kızının oğlu olan Ebû Umâme b. Sehl b. Huneyf’ten nakletmesi786 örnek olarak zikredilebilir.

Zührî’nin, dîvânlar üzerinde çalışmalar yaptığı da nakledilmektedir.⁷⁸⁷ Ayrıca hocaları arasında Hârice b. Zeyd ve Kabîsa b. Züeyb gibi dîvânlarda kâtiplik yapan kimselerin olması da dîvânlardaki kişilerle ilgili bilgilerde onlardan istifade etmiş olabileceğini göstermektedir.

780

Ebû Zür‘a ed-Dımaşkî, a.g.e., s. 187. Zührî’nin eseri olup olmadığı hakkındaki değerlendirmeler için bkz. Öz, a.g.e., s. 178-180.

781

Bkz. İbn Sa‘d, a.g.e., II, 382; Ahmed b. Hanbel, el-İlel, I, 183. Ayrıca bkz. ‘Avâcî, Merviyyât (Mukaddime), I, 16, 100.

782

İbn Hazm, onu ensâbı en iyi bilenler arasında zikretmektedir. Bkz. İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Sa‘îd b. Hazm el-Endelûsî (ö.456/1063), Cemheretu ensâbi’l‘Arab, Hazırlayan, ‘Abdülmün‘im Halil İbrahim, 5. Basım, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009, s. 5.

783

Fesevî, a.g.e., I, 309; İbn ‘Asâkir, a.g.e., XXVII, 189. Bkz. ‘Avâcî, a.g.e. (Mukaddime), I, 97.

784

‘Avâcî, a.g.e., II, 628-629.

785

‘Abdürrezzâk, a.g.e., V, 392.

786

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 602, 611.

787

128

Bütün bunlara göre Zührî’nin, sahâbe bilgilerini, siyer, meğâzî ve ensâb uzmanı hocalarından, sahâbîlerin yakın akrabalarından, dîvânlardan ve/ya dîvânlarda görev yapan hocalarından aldığı söylenebilir.

Zührî’den nakledilen sahâbe bilgileri ve Zührî’nin bu rivayetlerdeki kaynakları ise şöyledir:

Habeşistan’a hicret edenler: Zührî, bu konuda Ebû Bekr b. ‘Abdirrahmân b. el-Hâris, Sa‘îd b. Müseyyeb, ‘Urve b. ez-Zübeyr ve ‘Ubeydullah b. ‘Abdillah b. ‘Utbe b. Mes‘ûd’dan nakilde bulunmaktadır.⁷⁸⁸

Nakîbler: Hz. Peygamber’e gelen ve 12 kişiden oluşan nakîblerle ilgili bilgileri nakîblerden biri olan Ebû Umâme Es‘ad b. Zürâre’nin torunu (kızının oğlu) Ebû Umâme b. Sehl b. Huneyf’ten nakletmektedir.789

Medine’ye ilk hicret edenler: Zührî, Medineye ilk hicret edenlerle ilgili bilgilerde Ebû Umâme b. Sehl b. Huneyf’ten ve ‘Urve yoluyla Hz. Aişe’den, Ayrıca Ömer b. ‘Ubeyd b. el-‘Alâ’dan nakilde bulunmaktadır.⁷⁹⁰

Bedr’e katılanlar: Zührî, Bedr’e katılanlarla ilgili bilgilerde ‘Urve b. ez-Zübeyr’e dayanmaktadır.⁷⁹¹ Bazı sahâbî bilgilerinde ise Enes b. Mâlik⁷⁹² ve ‘Abdurrahmân b. Ka‘b b. Mâlik’ten⁷⁹³ nakilde bulunmaktadır.

Hz. Peygamber’in muâhât akdi kurduğu kimseler: Konuyla ilgili kendisinden aktarılan birkaç rivayette ‘Urve b. ez-Zübeyr’e dayanmaktadır.⁷⁹⁴ Bazı rivayetlerde ise bir kaynak zikretmemektedir.⁷⁹⁵

788 Buhârî, et-Târîhu’l-evsat, I, 68-69, 71. ‘Urve’den yaptığı nakil için ayrıca bkz. ‘Abdürrezzâk, a.g.e., V, 384-386.

789 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 602, 611.

790 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 225; II, 55.

791 Vâkıdî, a.g.e., s. 137; İbn Sa‘d, a.g.e., III, 5.

792 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 14.

793 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 13.

794 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 102, 524. Ayrıca bkz. a.mlf., a.g.e., III, 523.

129

Sahâbîlerin Medine’de yerleştikleri yerler: Zührî, sahâbîlerin Medine’de yerleştikleri ve sahip oldukları yerlerle ilgili rivayetleri ‘Ubeydullah b. ‘Abdillah’tan nakletmektedir.⁷⁹⁶ Hz. Peygamber’in İslam’a davet için gönderdiği elçiler: Bazı rivayetler Zührî’ye kadar devam etmektedir.⁷⁹⁷ Bir rivayette ise Zührî, ‘Ubeydullah b. ‘Abdillah’a o da İbn ‘Abbâs’a dayanmaktadır.798

Hz. Peygamber’e gelen heyetler: Hz. Peygamber’e gelen heyetlerle ilgili rivayetlerin senedi çoğunlukla Zührî’de son bulmaktadır.⁷⁹⁹ Bir rivayette ise Zührî, ‘Ubeydullah b. ‘Abdillah’tan nakilde bulunmaktadır.800

Sahâbenin ilkleriyle ilgili bilgiler: Zührî’nin, sahâbe evâiliyle alakalı da birçok rivayeti bulunmaktadır. Daha çok muhâcirlerden olan sahâbîlerin ilklerine ilişkin bilgiler nakleden Zührî’nin, bu bilgilerdeki kaynakları arasında, Enes b. Mâlik (ö.93/711), Abdullah b. Mâlik b. Rebî‘a, ‘Urve b. ez-Zübeyr (ö.94/712), Abdullah b. Ka‘b b. Mâlik (ö.97/715) ve Ebû Umâme b. Sehl b. Huneyf (ö.100/718) gibi kimseler bulunmaktadır. Bazı rivayetlerde ise senet, Zührî’de son bulmaktadır. Söz konusu rivayetlerin çoğunu ise Zührî’den, kardeşinin oğlu Muhammed b. ‘Abdillah ez-Zührî (ö.152/769) ve talebesi, aynı zamanda meğâzî sahibi de olan Ma‘mer b. Râşid (ö.153/770) nakletmektedir.⁸⁰¹

Sahâbe tercemelerini esas alan eserlerde sahâbîlerin suhbetlerine işaret eden hadis rivayetlerine de yer verilmektedir. Bu tür rivayetlerde de Zührî’den birçok hadis

796 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 51, 56, 103, 126, 139, 152, 161, 175, 216, 240, 272; IV, 253.

797 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 280, 282.

798 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 258.

799 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 114, 293, 328, 348; İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe b. ‘Abîde en-Nemîrî (ö.262/875), Kitâbu Târîhi’l-Medîneti’l-Munevvera, thk., Fehîm Muhammed Şeltût, I-IV, y.y., t.y., II, 456, 462, 465, 466, 470, 472.

800 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 343.

801

İlgili rivayetler için bkz. İbn Sa‘d, a.g.e., I, 225-226, II, 45-46, 55, III, 44, 239, 387, 392, 397, 619, VIII, 17, 173; İbn Ebî Şeybe, a.g.e., VII, 250, 256, 260, 264.

130

nakledilmektedir. Özellikle Buhârî’nin et-Târîhu’l-kebîr’i802

ve Fesevî’nin el-Ma‘rife

ve’t-târîh’inde803

birçok örnek bulunmaktadır.

Zührî bunların dışında birçok sahâbî hakkında çeşitli bilgiler vermektedir. Bu rivayetlerde Sa‘îd b. Müseyyeb,⁸⁰⁴ ‘Abdurrahmân b. ‘Abdillah b. Ka‘b b. Mâlik,⁸⁰⁵ ‘Âmir b. Sa‘d,806

Enes b. Mâlik,⁸⁰⁷ ‘Urve b. ez-Zübeyr,⁸⁰⁸ İbrahim b. ‘Abdirrahmân b. ‘Avf,809

Sâlim b. ‘Abdillah,⁸¹⁰ Abdullah b. el-Hâris b. Nevfel,⁸¹¹ Hârice b. Zeyd,⁸¹² Ebû Umâme b. Sehl b. Huneyf,⁸¹³ ‘Ubeydullah b. ‘Abdillah⁸¹⁴ ve Muhammed b. Ka‘b b. Mâlik’ten815

nakilde bulunmaktadır. Rivayetlerin birçoğunda ise Zührî kaynağını belirtmemektedir.⁸¹⁶

Zührî, kadın sahâbîlerle ilgili rivayetlerde ise ‘Urve,⁸¹⁷ Sa‘îd b. Müseyyeb,⁸¹⁸ Enes b. Mâlik,⁸¹⁹ Sâlim b. ‘Abdillah,⁸²⁰ Ebû Seleme b. ‘Abdirrahmân,⁸²¹ Muhammed b.

802

Buhârî, et-Târîhu’l-kebîr, I, 12, II, 27, 98, III, 205, 215, 299, IV, 97, 209, 322, V, 1, 11,19, 35, 240, 253,VI, 138, 208, 307, VII, 135, 316, 226, 299, 317, 328, 402.

803

Fesevî, a.g.e., I, 241, 243, 244,249, 253, 260, 262, 265, 283, 300, 324, 338.

804 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 246, III, 208, 269, 296, 304, 355, 394; IV, 130. Ayrıca bkz. ‘Abdürrezzâk, a.g.e., XI, 223, 224, 228.

805 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 54, III, 231, 255. Ayrıca bkz. ‘Abdürrezzâk, a.g.e., V, 397, 406; İbn Şebbe, a.g.e., II, 459, 462, 467.

806 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 144,

807 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 216,

808 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 173, 184, 185, 188, 189, 190, 194, 202, 206, 230, 231, 308; IV, 133, 63, 107, 198, 360.

809 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 134.

810 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 271, IV, 207. Ayrıca bkz. ‘Abdürrezzâk, a.g.e., XI, 223, 224.

811 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 167.

812 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 39, 398. Ayrıca bkz. ‘Abdürrezzâk, a.g.e., XI, 235, 237.

813 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 239. Ayrıca bkz. ‘Abdürrezzâk, a.g.e., XI, 224.

814 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 399.

815 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 584, 619.

816 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 506, II, 141, 187, III, 64, 74, 208, 269, 270, 365, 391, 394, 471, 603, IV, 18, 159, 190, 275, 298; İbn Ebî Hayseme, a.g.e., I, 152, 187, 188, 189, 367, 376, 388; II, 6, 11, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 51, 52, 57; Ebû Zür‘a ed-Dımaşkî, a.g.e., s. 68, 110, 236, 238, 289.

131 ‘Abdillah b. el-Hâris822

ve Hind bint el-Hâris’ten⁸²³ nakilde bulunmaktadır. Bazı rivayetlerde ise senet, Zührî’de son bulmakta, bir kaynak zikretmemektedir.824

Zührî, kendinden sonra gelen birçok âlime de hocalık yapmıştır. Bunların bir kısmı siyer ve meğâzî uzmanı ve müellifi olmakla meşhurdur. Zührî’den rivayette bulunan ve sahâbe bilgisinde uzman olan bazı talebeleri şunlardır: Yezîd b. Rûmân (ö.130/747), Sâlih b. Keysân (ö.130/747 veya 140/757’dan sonra), Abdullah b. Ebî Bekr b. Muhammed b. ‘Amr b. Hazm (ö.135/752), Mûsâ b. ‘Ukbe (ö.141/758), Hişâm b. ‘Urve (ö.146/763) Muhammed b. İshâk b. Yesâr (ö.150/767), Muhammed b. Abdillah b. Müslim ez-Zührî (ö.152/769), Ma‘mer b. Râşid (ö.153/771), Yûnus b. Yezîd el-Eylî (ö.159/775) Şu‘ayb b. Ebî Hamza (ö.162/778), el-Leys b. Sa‘d (ö.175/791), Mâlik b. Enes (ö.179/795) ve İbrahim b. Sa‘d ez-Zührî (ö.185/801).

3.1.1.4. Abdullah b. Ebî Bekr b. Muhammed b. ‘Amr b. Hazm (ö.135/752)

Abdullah b. Ebî Bekr’in, babası Ebû Bekr b. Muhammed, Enes b. Mâlik, ‘Urve b. ez-Zübeyr, Zührî ve babasının teyzesi ‘Amre bint ‘Abdirrahmân’dan rivayetleri bulunmaktadır. Kendisinden Zührî, Muhammed b. İshâk, Hişâm b. ‘Urve, Mâlik b. Enes, Sevrî ve Hammâd b. Seleme gibi önde gelen âlimlerin rivayetleri vardır.⁸²⁵

Abdullah b. Ebî Bekr’e geçmeden önce babası Ebû Bekr b. Muhammed’in faaliyetlerine kısaca değinmekte yarar vardır. Çünkü Abdullah b. Ebî Bekr’in, babasının elindeki yazılı kayıtlardan yararlandığı kesindir. Nitekim onun, babasının Halife Ömer b. ‘Abdilazîz ile yaptığı yazışmaların içeriğinden haberdar olduğu826

ve dedelerine ait

818 İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 80.

819 İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 33, 38, 106, 135, 173, 213, 214.

820 İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 81, 82, 86, 108.

821 İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 79.

822 İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 171.

823 İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 94, 185.

824 İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, I7, 29, 99, 115, 118, 127, 130, 145, 165, 175, 220.

825 İbn Ebî Hâtim, a.g.e., V, 17; Mizzî, a.g.e., XIV, 349-251.

132 vesikalardan bir kısmının elinde bulunduğu,827

ilgili rivayetlerden anlaşılmaktadır. Ayrıca Hazm ailesinin Mescid-i Nebevî’deki halkasında828

babasından hadis, siyer ve meğâzî öğrendiği de söylenmektedir.829

Babası, Medine valiliği830

ve Medine kadılığı⁸³¹ gibi değişik idari görevlerde bulunmuş bilginlerdendir. Kaynaklarda Ömer b. ‘Abdilazîz’in, Ebû Bekr b. Muhammed’i hadisleri toplamakla görevlendirdiği nakledilmektedir. Nitekim Ömer b. ‘Abdilazîz, Ebû Bekr’e yazarak, kendisi için Rasulüllah’ın ashabının atıyyelerini, Hz. Peygamber’in zekât memurlarının ve yöneticilerinin isimlerini ve neseplerini ihtiva eden bir nüshayı, ayrıca ‘Amre>Aişe yoluyla rivayet ettiği hadisleri yazmasını istemiştir.832

Bir rivayette ise Ömer b. ‘Abdilazîz, ondan Hz. Peygamber’in hadislerini veya sünnetini ya da ‘Amre bint ‘Abdirrahmân’ın hadisini araştırıp yazmasını istemektedir.⁸³³ Başka bir rivayette ise yine Ömer b. ‘Abdilazîz’in, Ebû Bekr b. Muhammed’den, Hz. Peygamber’in erkek ve kadın hizmetçilerini ve mevâlîsini araştırıp yazmasını istediği, onun da onları yazdığı nakledilmektedir.⁸³⁴ İlgili vesikadaki bilgiler İbn Sa‘d’ın et-Tabakât’ında bulunmaktadır.835

Zehebî, Abdullah b. Ebî Bekr’i, meğâzî sahibi olarak nitelemektedir.⁸³⁶ Abdullah’ın sahâbenin yerleşim yerleriyle alakalı birçok rivayetinin bulunması ayrıca nakîbler, Hz.

827

Ebû ‘Ubeyd, a.g.e., II, 5, 9. Muhammed Hamîdullah, Hz. Peygamber’in Yemen’e vali olarak tayin ettiği Abdullah’ın büyük dedesi ‘Amr b. Hazm’ın Hz. Peygamber’in yazdırmış olduğu 21 belgeyi biraraya getirip muhafaza ettiğini ve onları gelecek nesillere intikal ettirdiğini söylemektedir. Bkz. Hamîdullah, Muhtasar Hadis Tarihi, s. 50-51.

828

Bkz. İbn ‘Abdilber, et-Temhîd li-mâ fi’l-Muvatta’ mine’l-ma‘ânî ve’l-esânîd, thk., Mustafa b. Ahmed el-‘Alevî, Muhammed ‘Abdülkebîr el-Bekrî, I-XXIV, Mağrib: Vizâratu Umûmi’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1967, XVII, 155.

829 Bkz. Fayda, “Abdullah b. Ebû Bekir b. Muhammed”, DİA, İstanbul: TDV. Yay., I, 95.

830 İbn Sa‘d, a.g.e., V, 262.

831 İbn Sa‘d, a.g.e., V, 331.

832

Buhîrî, et-Târîhu’l-evsat, I, 216.

833 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 387.

834 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 497.

835 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 497-498.

836

133

Peygamber’in seriyyeleri⁸³⁷ ve Hz. Peygamber’e gelen heyetlerle ilgili rivayetlerinin olması, “kitabının” olduğuna işaret etmektedir.838

Abdullah b. Ebî Bekr, birçok rivayette kaynağını zikretmemektedir. Hz. Peygamber’i yıkayanlar,839

kabre koyanlar⁸⁴⁰ ve sahâbeden kimin nereye yerleştiğine dair bilgiler örnek olarak zikredilebilir.

Sahâbenin yerleşim yerleriyle alakalı birçok rivayeti bulunan Abdullah b. Ebî Bekr’in bu rivayetlerini, ‘Abdülcebbâr b. ‘Umâre yoluyla Vakıdî nakletmektedir.841

Bu tür haberlerde Abdullah’ın kaynak göstermemesi, onun bu konudaki bir risaleye dayandığını veya bu tür haberleri, genel bilgiler kapsamında değerlendirdiğini göstermektedir.⁸⁴²

Abdullah b. Ebî Bekr, Hz. Peygamber’e gelen nakîbler ve heyetler gibi bazı sahâbe listelerini de rivayet etmektedir. Nakîblere ilişkin rivayetleri kendisinden İbn İshâk,⁸⁴³ heyetlere dair rivayetleri ise Yezîd b. Ca‘debe nakletmektedir.⁸⁴⁴ Bunların yanı sıra Abdullah b. Ebî Bekr’den, İbn İshâk kanalıyla münferit bazı sahâbîlerle ilgili bilgiler de nakledilmektedir.⁸⁴⁵

Abdullah b. Ebî Bekr, Hz. Peygamber’in hanımları ve Mescid-i Nebevî’nin çevresindeki odalarıyla alakalı bilgiler de nakletmektedir.846

Bu rivayetlerden bazısında

837

Taberî, Târîh, II, 206-207.

838

Bkz. Fayda, “Abdullah b. Ebû Bekir b. Muhammed”, I, 95. Ayrıca bkz. Horovitz, a.g.e., s. 41-42.

839 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 279

840 İbn Sa‘d, a.g.e., II, 301.

841 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 55, 84, 117, 151, 216, 382, 385, 388, 390, 392, 405; IV, 141. Vâkıdî’nin başka sahâbîlerle ilgili olarak ‘Abdülcebbâr yoluyla Abdullah b. Ebî Bekr’den naklettiği diğer rivayetler için bkz. a.mlf., a.g.e., III, 529, 611; IV, 37.

842

Öz, a.g.e., s. 157.

843 İbn Sa‘d, a.g.e., III, 603; Buhârî, et-Târîhu’l-Kebîr, IV, 44.

844 İbn Sa‘d, a.g.e., I, 305, 348.

845

Buhârî, a.g.e., IV, 45; Taberî, Târîh, III, 130, 134; İbnu’l-Esîr, a.g.e., V, 72, 209, 375.

134

babasının teyzesi ‘Amre bint ‘Abdirrahmân’ın adını zikretmekte,847

bazılarında bir kaynak belirtmemektedir. Bunun yanında başka kadın sahâbîlere ilişkin rivayetleri de bulunmaktadır.848

Muhtemelen bu rivayetlerdeki kaynağı da ‘Amre bint ‘Abdirrahmân’dır.

3.1.1.5. Mûsâ b. ‘Ukbe (ö.141/758)

Tâbiûnun küçüklerinden olan Mûsâ b. ‘Ukbe’nin, 55/674⁸⁴⁹ veya 60/679’lı⁸⁵⁰ yıllarda doğduğu söylenmektedir. Anne tarafından dedesi olan Ebû Habîbe, Zübeyr ailesinin mevlâsıydı.⁸⁵¹ Zübeyr b. el-‘Avvâm’ın hanımı, sahâbeden Ümmü Hâlid bint Hâlid b. Sa‘îd’den nakilde bulunması,852

Zübeyr ailesiyle yakın ilişkide olduğuna işaret etmektedir.

Siyer ve meğâzî âlimi olan Musâ b. Ukbe’nin, Kitâbu’l-Meğâzî adlı eseri olduğu bilinmektedir.⁸⁵³ Zehebî ise onun ilk meğâzî müellifi olduğunu öne sürmektedir.⁸⁵⁴ Başta Mâlik b. Enes, Şâfi‘î ve Ahmed b. Hanbel olmak üzere birçok âlim, bu eserin meğâzî konusundaki en sahih eser olduğunu söylemekte ve talebelerine de bu eseri tavsiye etmektedirler.⁸⁵⁵

Mûsâ b. ‘Ukbe’nin eseri, asırlar boyu elde bulunmasına rağmen856

günümüze ulaşamamıştır.857

Ancak Muhammed Bakşîş’in değerli çalışmasıyla, Mûsâ b. ‘Ukbe’nin

847 İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 29, 77.

848 İbn Sa‘d, a.g.e., VIII, 92, 94, 281.

849

Horovitz, a.g.e., s. 69.

850

A‘zamî, Dirâsât fi’l-hadîsi’n-Nebevî ve târîhi tedvînihi, Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1980, I, 213.

851

İbn Sa‘d, a.g.e., V, 300.

852 Bkz. Buhârî, a.g.e., VII, 292; Mizzî, Tehzîb, XXXV, 129.

853

Nitekim İbn Sa‘d (ö.230/844), İbn Ebî ‘Âsım (ö.287/900), İbn ‘Abdilber (ö.463/1070), İbn Kesîr (ö.774/1372), Zehebî (ö.748/1347), Kâdî ‘İyâd (ö.544/1149), Ebû’t-Tayyib Muhammed b. Ahmed el-Fâsî (ö.832/1428) ve İbn Hacer (ö.852/1448) gibi müellifler onun eserini kullanmışlardır. Bkz. Öz, a.g.e., s. 211.

854

Zehebî, Siyer, III, 3985.

855

Bkz. İbn Ebî Hâtim, a.g.e., I, 22; Mizzî, a.g.e., XXIX, 118-119.

856

Nitekim Marsden Jones, Diyârbekrî’nin (ö.990/1582), bu eseri, Târîhu’l-hamîs’te kullanmasına bakarak eserin hicri X. yüzyılda mevcut olduğunu söylemektedir. Bkz. Vâkıdî, a.g.e., (Mukaddime), s. 20.

135

Kitâbu’l-meğâzî’si, el-Meğâzî li Mûsâ b. ‘Ukbe adıyla yeniden inşa edilmeye

çalışılmıştır.

Mûsâ b. ‘Ukbe’nin ilerlemiş yaşına rağmen bu eseri kaleme almasının nedeni olarak; “Şurahbîl Ebû Sa‘d (ö.123/740), meğâzî âlimiydi. Bedr’e katılmayanları, Uhud’da öldürülmeyenleri, hicrete katılmayanları ve sahâbeden olmayanları meğâzî bilgileri arasına katmakla itham edildi. Çünkü o, muhtaç biriydi.858

Böylece insanların nezdindeki değeri düştü. Mûsâ b. ‘Ukbe bu durumu duydu ve; ‘İnsanlar buna nasıl cüret edebilirler?!’ diyerek, ilerlemiş yaşına rağmen işe koyuldu. Böylece Bedr’e ve Uhud’a katılanları, Habeşistan’a ve Medine’ye hicret edenleri belirleyerek bu kitabı yazdı.” şeklinde bir rivayet nakledilmektedir.859

Bu rivayete göre Mûsâ b. ‘Ukbe’nin, Hz. Peygamber ve ashâbıyla ilgili bilgileri içeren siyer ve meğâzî haberlerinin, yanlış olarak nakledilmek suretiyle insanların gözünde değersiz duruma düşmesini engelleme, karışıklık ve tahrîfi bertaraf ederek sahâbe bilgisinin tespitinde doğru bilgileri ortaya koyma çabası içerisinde olduğu anlaşılmaktadır.

Mûsâ b. ‘Ukbe’nin hocaları arasında ‘Abdurrahmân b. Hürmüz el-A‘rec ve Ebu’z-Zinâd gibi dîvân görevlileri bulunmaktaydı.⁸⁶⁰ Dolayısıyla dîvân kayıtlarıyla ilgili onlardan bilgi almış olmalıdır. Bunun yanında, sahâbîlerle alakalı ne kadar bilgi içerdikleri bilinmese de İbn ‘Abbâs,861

Nâfi‘⁸⁶² ve Abdullah b. Ebî Evfâ’nın⁸⁶³ yazılı kayıtlarından

857

Yûsuf b. Muhammed b. Ömer b. Kâdî’nin (ö.789/1387), Musâ b. Ukbe’nin, Meğâzî’sinden derlediği 16 hadisten oluşan risale, Eduard Sachau tarafından 1904 yılında Das Berliner Fragment des Mûsâ Ibn Ukba adıyla Almancaya çevrilerek yayınlanmıştır. Öz, a.g.e., s. 203.

858

İhtiyacın onu düşürdüğü durumla ilgili olarak Süfyân b. ‘Uyeyne şöyle demektedir: “Medine’de, Bedr’e katılanları ondan daha iyi bilen yoktu. Ona bir ihtiyaç isabet etti, insanlar, onun gelip birisinden bir şey istemesinden, vermeyince de; ‘Senin baban Bedr’e katılmadı.’ demesinden korkuyorlardı.” Mizzî, a.g.e., XII, 415-416. 859 İbn ‘Asâkir, a.g.e., LX, 464. 860 Bkz. s. 107-108. 861 İbn Sa‘d, a.g.e., V, 293. 862

İbn ‘Asâkir, a.g.e., LX, 467. Değerlendirmeler için bkz. Mûsâ b. ‘Ukbe, a.g.e. (Mukaddime), s. 21-23.

863

Bkz. Buhârî, “Cihâd ve siyer”, 156 (hadis no: 3024); Müslim, “el-Cihâd ve’s-siyer”, 20. Değerlendirme için bkz. İbn Hacer, Ta‘cîlu’l-menfa‘a, s. 301.

136

da yaralandığı rivayetlerden anlaşılmaktadır. Ancak sahâbîlere ilişkin rivayetlerinin çoğunda özellikle de sahâbe listeleri ve sahâbîlerin nesepleriyle ilgili bilgilerin hemen hemen hepsinde Zührî’ye dayanmaktadır.⁸⁶⁴

Mûsâ b. ‘Ukbe’nin eserinin Zührî temelli olması, eserin orijinalliğini tartışmaya açmıştır.865

Ancak Mûsâ b. ‘Ukbe’nin en önemli kaynağının Zührî olması, başka kaynaklardan yararlanmadığını göstermez.⁸⁶⁶ Nitekim sahâbîlere dair bilgilerden bir kısmını Sâlim, ‘Abdülvâhid ve Ebû ‘Alkame’den nakletmektedir.867

Ayrıca Mûsâ b. ‘Ukbe’nin sahâbenin yakın akrabalarından da sahâbîlerle alakalı bilgiler naklettiği görülmektedir.⁸⁶⁸

Mûsâ b. ‘Ukbe’den sahâbîlere dair bilgileri nakleden en önemli kişiler ise kardeşinin oğlu İsmail b. İbrahim b. ‘Ukbe ve Muhammed b. Fuleyh’tir.869

Mûsâ b. ‘Ukbe’nin rivayetlerinde; Habeşistan’a hicret edenler,870

Akabe Biatı’na katılanlar,871

Bedr’e katılanlar,⁸⁷² Bedir’de,⁸⁷³ Uhut’ta⁸⁷⁴ Bi’ri Ma‘ûne’de⁸⁷⁵ ve Hayber’de876

şehit olanlar gibi kabile esasına göre tanzim edilmiş birçok isim listesi bulunmaktadır. O, Hz. Peygamber’in vefatından sonra meydana gelen, Yemâme877

ve

864

Mûsâ b. ‘Ukbe’nin, Zührî’nin kendisinden nakilde bulunup bulunmadığına dair tartışma ve değerlendirmeler için bkz. Öz, a.g.e., s. 202.

865

Değerlendirmeler için bkz. Öz, a.g.e., s. 210. A‘zamî’nin görüşleri için bkz. ‘Urve, a.g.e. (Takdîm), s. 77.

866

Mûsâ b. ‘Ukbe’nin diğer kaynakları için bkz. Mûsâ b. ‘Ukbe, a.g.e. (Mukaddime), s. 26-28.

867

İbn Sa‘d, a.g.e., III, 43, 48, 74, 189, 351, 380.

868

İbn Ebî ‘Âsım, a.g.e., VI, 47; İbn Hacer, el-İsâbe, s. 322/2172.

869

Mûsâ b. ‘Ukbe, a.g.e. (Mukaddime), s. 28.

870 Mûsâ b. ‘Ukbe, a.g.e., s. 74-81. 871 Mûsâ b. ‘Ukbe, a.g.e., s. 93-99. 872 Mûsâ b. ‘Ukbe, a.g.e., s. 147-173. 873 Mûsâ b. ‘Ukbe, a.g.e., s. 143-145. 874 Mûsâ b. ‘Ukbe, a.g.e., s. 195-200. 875 Mûsâ b. ‘Ukbe, a.g.e., s. 208. 876 Mûsâ b. ‘Ukbe, a.g.e., s. 258. 877 Mûsâ b. ‘Ukbe, a.g.e., s. 337-340.

137

Ecnâdîn⁸⁷⁸ savaşları ve Cisru Ebî ‘Ubeyd vak‘asında⁸⁷⁹ şehit olan sahâbîlerin isimlerini de yine kabilelerine göre zikretmektedir.

Mûsâ b. ‘Ukbe, kadın sahâbîlerle ilgili bilgiler de nakletmektedir. Fetih günü Müslüman olan kadınlarla alakalı rivayetleri dedesi Ebû Habîbe’den;⁸⁸⁰ Hz. Peygamber’in hanımlarına dair birkaç rivayeti ise yine dedesi Ebû Habîbe881

ve annesi Ümmü Gülsüm’den⁸⁸² nakletmektedir.

3.1.1.6. Muhammed b. İshâk (ö.151/768)

Muhammed b. İshâk b. Yesâr, 80/699’li yıllarda doğmuş Medineli âlimlerdendir. İbn İshâk’ın, Mısır ve Irak’a ilmi yolculuklar yaptığı sonra Medine’ye döndüğü, Medine’de başta Mâlik b. Enes olmak üzere diğer hadis âlimleriyle sürtüşmesinden dolayı Medine’yi terketmek zorunda kaldığı ve nihayetinde hicri 151/768 yılında Bağdat’ta vefat ettiği söylenmektedir.883

Hakkında lehte ve aleyhte birçok söz söylenen884

İbn İshâk, ilk siyer ve meğâzî müelliflerinden biri olarak kabul edilmektedir. İbn ‘Adiy ise; “Rasûlüllah’ın meğâzîsi hakkında yazanların ilki olma fazileti İbn İshâk’ındır. Ondan sonra başkaları da bu konuda eserler yazdılar.”885

diyerek onun eserinin, bu sahadaki ilk eser olduğunu

Belgede Sahabe bilgisinin tespiti (sayfa 138-169)