VI. ÇALIġMANIN YÖNTEMĠ
1. Bir Ġnsan Olarak Hz. Peygamber ve Gündelik Hayatı
2.2. Saçları, Saç Bakımı, Sakal ve Bıyıkları
Hz. Peygamber‟in beden bakımı konusunda saçların ayrı bir yeri vardır. Ġnsanın yüzünün mühim bir tamamlayıcısı olan, kısa-uzun olması, kesim ve taranma biçimleri açısından ele alındığında saçların kiĢinin kimliğini ve karakterinin ilk bakıĢta görsel bir ifadesi olması cihetiyle ayrı bir yeri vardır.
Hz. Peygamber‟in saçları düz yahut kıvırcık olmayıp hafif dalgalıydı, (uzattığında) iki kulağı ile ensesi arasına sarkıtırdı.265 Enes b. Malik; Hz. Peygamber saçlarını omuzlarına saldığını aktarmaktadır.266 Bera bin Azib, Hz. Peygamber‟in saçlarının kulak yumuĢaklarına kadar uzun olduğunu267 belirtmektedir. Ayrıca Buhari, Malik‟in ashabından268 ve Yusuf bin Ebi Ġshak‟tan yaptığı nakillerde omuzlarına yakın saldığını belirtmektedir.269 Hendek savaĢı esnasında toprak taĢırken gören Bera b. Azib, Hz. Peygamber‟in saçlarının çok olduğunu belirtmektedir.270 Ġklim, coğrafya ve zorlu bir çalıĢma sürecine rağmen saçlarını kısaltıp/azaltmadığını görebiliriz. Hz. Peygamber,
265 Kitâbu‟l-Menâkıb, 23. Bâb, 3551. rivâyet; Kitâbu‟l-Libâs, 68. Bâb, 5905 ve 5906.
rivâyetler.
266 Kitâbu‟Libâs, 68. Bâb, 5903 ve 5904. rivâyetler.
267 Kitâbu‟l-Menâkıb, 23. Bâb, 3551. rivâyet.
268 Kitâbu‟l-Libâs, 68. Bâb, 5901. rivâyet
269 Kitâbu‟l-Menâkıb, 23. Bâb, 3551. rivâyet.
270 Kitâbu‟l-Megâzi, 30. Bâb, 4104 ve 4106 rivâyetler; Müsned, Ġbn Hanbel, c:30, s:
609, 18662. rivayet.
70
saçlarını bilerek ve isteyerek uzun tutmuĢtur. Bu durumda ya uzun saçı sevip-tercih etmektedir, yahut kiĢisel bir tercihten öte dönemsel olarak müĢriklere muhalefet ilkesi gereği saçını uzun tutmaktadır.
Hz. Peygamber, Veda Haccı271 esnasında, ihramdan çıkarken saçlarını tıraĢ ettirmiĢtir.272 TıraĢ olanlara ve saçlarını kısalttıranlara dua etmiĢtir.273 Muaviye bin Ebu Süfyan da, Hz. Peygamber‟in saçlarını “mişkas” ( سمشم ) denilen bir tür makasla kısalttığını belirtmektedir.274
Hz. Peygamber‟in saçların tıraĢ edilmesi, yıkanması ve taranması gibi konularda etrafındaki insanlardan yardım almaktadır. Hatta itikâftayken baĢını Hz. AiĢe‟nin odasına uzatır, Hz. AiĢe de baĢını yıkar275 saçlarını tarardı.276 Hz. AiĢe kendisi hayızlı olduğu halde Hz. Peygamber‟in saçlarını taradığını söylemiĢtir.277 Ġtikâf gibi mescit odaklı bir ibadet esnasında bile saçlarının bakımına dikkat etmesi kadar, özellikle saç bakımı konusunda ailesinin yahut yakınında bulunan insanların da yardımını aldığını öğrenmekteyiz.
Hz. Peygamber ve Ashabı, Hac için Medine‟den yola çıkarken saçlarını taramakta, yağlamaktadır. 278 O günkü Ģartlar çerçevesinde saçlarının bakımını yaptıklarını söylemek uygundur.
271 Kitâbu‟l-Megâzi, 78. Bâb, 4410 ve 4411. rivâyetler.
272 Kitâbu‟l-Hac, 127. Bâb, 1726 ve 1729. rivâyetler; Kitâbu‟l-Megâzi, 78. Bâb, 4410 ve 4411. rivâyetler.
273 Kitâbu‟l-Hac, 127. Bâb, 1727 ve 1728. rivâyetler.
274 Kitâbu‟l-Hac, 127. Bâb, 1730. rivâyet.
275 Kitâbu‟l-Ġtikâf, 4. Bâb, 3031. rivâyet.
276 Kitâbu‟l-Ġtikâf, 3. Bâb, 3029. rivâyet.
277 Kitâbu‟l-Libâs, 76. Bâb, 5925. rivâyet.
278 Kitâbu‟l-Hac, 23. Bâb, 1545. rivâyet.
71
Hz. Peygamber, bazen saçlarını alnının üzerine salar, 279 bazen da ortadan ayırırdı. 280 Hz. Peygamber‟in, Hac esnasında saçlarını toplayıp yapıĢtırdığını öğrenmekteyiz.281
Enes bin Malik; Hz. Peygamber‟in saçlarını boyamadığını belirtmektedir.
ġakaklarında çok az beyazlık olduğunu, saçlarını boyamaya ihtiyaç olmadığını ima282 ve ifade etmektedir.283 Saç boyama iĢinin, yaĢın ilerlemesi veya saçlarda beyazlaĢmanın baĢlaması ile iliĢkilendirmektedir.
Ümmü Seleme‟den gelen rivâyetlerde ise, Hz. Peygamber‟e ait olduğu belirtilen saç tellerinin kırmızı renkte olduğu belirtilmektedir.284 Hz.Peygamber‟e ait olduğu belirtilen saç tellerindeki kırmızılık Enes b. Malik‟e sorulunca, bunun (boyamadan değil) koku kullanımından olduğunu belirtmiĢtir.285 Bu yoğun koku kullanımı da muhtemelen Hz. Peygamber‟in Ģahsına ait bir uygulama olmayıp, Hz. Peygamber‟in saç ve sakallarını muhafaza eden sonraki ravilerin -ihtiramları gereği- Hz. Peygamber‟den
279 Kitâbu‟l-Menâkıb, 23. Bâb, 3558. rivâyet; Kitâbu‟l-Libâs, 70. Bâb, 5917. rivâyet.
280 Kitâbu‟l-Menâkıb, 23. Bâb, 3558. rivâyet; Kitâbu‟l-Libâs, 70. Bâb, 5917. ve 5918.
rivâyetler.
281 Kitâbu‟l-Hac, 19. Bâb, 1540. rivâyet; 34. Bâb, 1566. rivâyet; 107. Bâb, 1697.
rivâyet; 126. Bâb, 1725. rivâyet; Megâzi, 78. Bâb, 4398. rivâyet, Kitâbu‟l-Libâs, 69. Bâb, 5915 ve 5916. rivâyetler.
282 Kitâbu‟l-Menâkıb, 23. Bâb, 3550. rivâyet;
283 Kitâbu‟l-Libâs, 66. Bâb, 5894. ve 5895. rivâyetler.
284 Kitâbu‟l-Libâs, 66. Bâb, 5896, 5897 ve 5898. rivâyetler.
285 Kitâbu‟l-Menâkıb, 23. Bâb, 3547. rivâyet.
72
kendilerine kalan bu emanetleri yoğun Ģekilde koku ile harmanlamalarından kaynaklanmaktadır.286
Abdullah bin Ömer‟in rivâyetine göre Hz. Peygamber sarı renge boyamıĢtır, ancak saçlarını mı sakalını mı boyadığı açık değildir.287
Enes b. Malik rivâyetlerinden Hz. Peygamber‟in saçların, asli rengine boyanması üstünde fazla durmadığını söylememiz mümkündür. Diğer rivâyetlere bakıldığında, saçların kırmızı vb. renklere boyandığını, özellikle saç beyazlıklarının boyanmasını özellikle tavsiye ettiğini anlamaktayız. Kadir Paksoy, Hz. Peygamber‟in sadece sakallarının değil, saçlarının da günümüze intikal ettiği kanaatindedir.288
Hz. Peygamber, çocukların saçlarının bir kısmının kesilip bir kısmının bırakılmasından nehyetmiĢtir. Saçın alında bırakılıp baĢın diğer taraflarının tıraĢ edilmesi yasaklanmıĢtır.289 Hadisin ravilerinden Ubeydullah bin Hafs, perçem ve ense tarafındaki fazlalıkların bir mahsuru olmadığını belirtmektedir. Ġbn Abbas‟ın rivâyetinden, saçların perçemleri-kakülleri olduğu anlaĢılmaktadır.290 Ġbn Abbas‟ın o tarihlerde çocuk yaĢta olduğunu da göz önünde bulundurmak isabetli olacaktır.
Hz. Peygamber‟in kadınların perçem bırakması konusunda sert ikazlar vardır.
Nitekim Ġsrailoğullarının kadınlarının kâkül bıraktıkları zaman helak olduklarını
286Paksoy, Kadir, “Hz. Peygamber‟in Saç veya Sakalı‟nın Sonraki KuĢaklara Ġntikali ve Sakal-ı ġerif Merasiminin Rivayetlerdeki Temeli” Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 25, Ocak-Haziran 2011, s: 103; Müstedrek Ale’s-Sahiyahn, Ebu Abdullah el-Hâkim Muhammed b. Abdullah en-Nisâbûrî, Tahkik: Mustafa Abdulkadir Atâ, Daru‟l-Kütübü‟l-Ġlmiyye, Birinci Baskı, 1990-1411, c: 2, s: 663, 4201. rivayet.
287 Kitâbu‟l-Vudû, 30. Bâb,166. rivâyet; Kitâbu‟l-Libâs, 37. Bâb, 5851. rivâyet.
288Paksoy, a.g.m., s: 98.
289 Kitâbu‟l-Libâs, 72. Bâb, 5920. ve 5921. rivâyetler.
290 Kitâbu‟l-Libâs, 71. Bâb, 5919. rivâyet.
73
belirtmiĢtir.291 Saç ekletmenin292 de yalan olarak nitelendiği,293 hatta laneti celbettiği294 de hatırda tutulursa meselenin ciddiyet boyutları daha net ortaya çıkacaktır. Nebevi gündemde “saçların toplumların helakına götürecek kadar tehlikeli olabileceğinin” söz konusu edilmesi de, esasen saçların sadece saçtan ibaret olmadığı; masum bir model ve moda olarak görülmediğini göstermektedir. 295 Diğer bir rivâyette; saçların beyazlıklarının boyanması hususunda Ehl-i Kitab‟a muhalefet edilmesini istemiĢtir296. Buradan hareketle Ehl-i Kitapla birebir aynı uygulamaların yapılmasını da uygun görmediğini ifade etmek mümkün görünmektedir. Klasik ve çağdaĢ dönem alimlerinin görüĢlerini inceleyen Taha Nas, saç ektirme konusunda kiĢinin durumuna göre beĢ
291 Kitâbu Ehâdîsi‟l-Enbiyâ, 54. Bâb, 3468; Kitâbu‟l-Libâs, 83. Bâb, 5932. rivâyet.
292 Ġfade Türkçe açısından günümüz için saç ektirme yahut uzak bir ihtimalle de olsa peruk kullanma Ģeklinde anlaĢılabilir. Bu konu tezimizin 2. Bölümünde yer alan
“1.1.3.2. Hilkati DeğiĢtirmek” baĢlığında ele alınacaktır.
293 Muaviye bin Ebi Süfyan, Hz. Peygamber‟in saça ekleme yapmayı yalan olarak nitelediğini zikretmektedir. Bak: Kitâbu Ehâdîsi‟l-Enbiyâ, 54. Bâb, 3488. rivâyet;
Kitâbu‟l-Libâs, 83. Bâb, 5938. rivâyet.
294 Kitâbu‟t-Tefsir, HaĢr Sûresi, 4. Bâb, 4887. rivâyet; Kitâbu‟l-Libâs, 83. Bâb, 5933 ve 5937; 85 Bâb. 5940. ve 5942. rivâyetler.
295 Buradaki maksadı kadınların güzelliklerini helal eĢlerinden baĢkalarına açmaları Ģeklinde anlamak isabet olacaktır. Bu tespite göre güzelliğe olan rağbetin gerekli sınırları dıĢına taĢmasının haramlara kapı araladığı ima edilmekte, sedd-i zerai ilkesi gereği ilgili ikaz yapılmaktadır. Saç konusundaki bu hassasiyet, estetik algısıyla yakından iliĢkili olduğu gibi giyim kuĢam konusuna da teĢmil edilebilir.
296 Kitâbu Ehâdîsi‟l-Enbiyâ, 50. Bâb, 3462. rivâyet; Kitâbu‟l-Libâs, 67. Bâb, 5899.
rivâyet.
74
teklifi hükümden birinin geçerli olabileceği görüĢüne varmaktadır. 297 Nitekim rivayetlerde geçen lanet ve tahrim mânâları, Ehl-i Kitab‟a benzemek, insanları aldatmak, hilkati değiĢtirmek gibi illetlere müstenid görünmektedir. Güzellik, hilkati tahrip gibi bir kaygı gözetilmeksizin, maddi ve psikolojik bir rahatsızlığı izâle niyetiyle yapılan saç ekletme iĢleminin bu tahrim kapsamında değerlendirilemeyeceği kanaati savunulmaktadır.298
Hz. Enes, Hz. Peygamber‟in sakallarındaki beyazlığın sayılabilecek kadar az olduğunu belirtmektedir. 299 Hz. Peygamber, bıyıkların kısaltılmasının fıtrattan olduğunu da ifade etmiş,300 “bıyıkların kısaltılmasını ve sakalların uzatılmasını”301 tavsiye etmiĢtir. Bu tavsiyesinde yine müĢriklere muhalefet vurgusunun olduğunu belirtmek yerinde olacaktır.302
Gördüğümüz kadarıyla; Hz. Peygamber‟in saç modelleri konusunda müĢrikler ve ehl-i kitapla olan iliĢkilerin etkili olduğunu, Müslümanların modasını tayin ederken, gayr-i müslimlerin modasını da dikkate aldığını belirtmek yerinde olacaktır. Bazen müĢriklere muhalefet için Ehl-i Kitab‟a uygun bir üslup belirlerken, bazen ehl-i kitaba da muhalefet etmiĢtir. Ehl-i Kitaba muhalefette müĢrikler kadar Ģiddetli olmamıĢtır.303
297 Nas, Taha, “Ġslam Hukuku Açısından Saç Ekiminin Hükmü”, İslami Araştırmalar, 2016; c: 27, Sayı:1, s: 53-63.
298 Ayrıntılı bilgi için bakınız: Nas, A.g.m, s: 63.
299 Kitâbu‟l-Libâs, 66. Bâb, 5895. rivâyet.
300 Kitâbu‟l-Libâs, 63. Bâb, 5888 ve 5889 rivâyetler; 64. Bâb, 5890 ve 5891 rivâyetler;
Kitâbu‟l-Ġstizân, 51. Bâb, 6297. rivâyet.
301 Kitâbu‟l-Libâs, 65. Bâb, 5892 ve 5893. rivâyetler.
302 Kitâbu‟l-Libâs, 64. Bâb, 5892. rivâyet.
303 Abdullah bin Abbas‟ın bildirdiğine göre, Hz. Peygamber kendisine bir emir gelmeyen konularda, (müĢriklerdense) Ehl-i Kitâba muvafık davranmayı tercih
75
Ancak Hz. Peygamber‟in saç-sakal-bıyık konusundaki tavrını, mutlak manada muhalif yahut tepkisel olarak değerlendirmek konunun özünden uzaklaĢmak olacaktır. Zira bu kabul Müslümanların kendilerine mahsus, müslüman Ģahsiyetine duyulan özgüvene dayalı bir moda/model vaz etmeyip sürekli diğer toplumların değillemesi Ģeklinde, pasif ve bağıl bir tavır sergiledikleri sonucuna götürecektir. Müslümanların azınlık olduğu durumlarda böyle bir tarz-ı siyasetin takip edilmesi normal karĢılanabilir. Lakin Müslümanlar çoğunluk durumundayken aynı tepkiselliği sergilemek sağlıklı bir tavır olmayacaktır. Esasen Hz. Peygamber‟in de böyle bir tutumu hedeflemediğini düĢünmekteyiz.
2.3. Ağız ve DiĢ Temizliği
Muhtelif rivâyetlerden Hz. Peygamber‟in ağız temizliğine ihtimam gösterdiğini tespit etmekteyiz. Ağız temizliği için misvak kullanmıĢ, misvak kullanılmasını ısrarla tavsiye etmiĢ, bazı yemeklerden sonra ağzını suyla çalkalamıĢtır.
Hz. Peygamber‟in misvak kullanımına iliĢkin çeĢitli zaman ve Ģekilleri ifade eden rivâyetler vardır. Gece namazına kalktığında ağzını misvaklamaktadır.304 Misvak kullanırken bazen öğürecek kadar boğazına götürdüğü305 aktarılmaktadır. Vefat anında bile misvak kullanmıĢtır.306 Hz. Peygamber, Hz. AiĢe‟nin yanında vefat halleri
etmektedir: Kitâbu‟l-Menâkıb, 23. Bâb, 3558. rivâyet; Kitâbu Menâkıbi‟l-Ensâr, 52.
Bâb, 3944. rivâyet; Kitâbu‟l-Libâs, 70. Bâb, 5917. rivâyet.
304 Kitâbu‟l-Vudû, 73. Bâb, 245. rivâyet; Kitâbu‟l-Cumua, 8. Bâb, 889. rivâyet;
Kitâbu‟t-Teheccüd, 9. Bâb, 1136. rivâyet.
305 Kitâbu‟l-Vudû, 73. Bâb, 244. rivâyet.
306 Kitâbu‟l-Cumuâ, 9. Bâb, 890. rivâyet; Kitâbu Farzı‟l-Hums, 4. Bâb, 3100. rivâyet;
Kitâbu‟l-Megâzi, 84. Bâb, 4438. rivâyet.
76
yaĢarken, yanlarına giren kardeĢi Abdurrahman bin Ebubekir‟e ait misvakı alıp ikiye bölmüĢ, ağzıyla yumuĢatıp Hz. Peygamber‟e vermiĢ, o da bu misvakı kullanmıĢtır.307
Hz. Peygamber‟in misvakla iliĢkisi günümüzde “alıĢkanlık” ya da “bağımlılık”
olarak ifade edilen kavramdan farklı bir içeriktedir. Devamlılık içeren bilinçli bir tercih anlamında bir âdettir tespiti daha münasip olacaktır.
Kendisi kullandığı gibi ümmetine de misvak kullanmayı tavsiye etmiĢ, zorluk olmayacağından emin olsa her namaz vaktinde misvak kullanmayı emredecek olduğunu,308 misvak konusunda çok söz söyleyerek telkinde bulunduğunu309 ifade etmiĢtir.
Hz. Peygamber‟in bazen ağzını temizlemek amacıyla elbisesinin kenarına tükürdüğü310 bildirilmektedir.311 Bu rivâyetlerde tükürüğün rahatsızlık verdiği ve ağız temizliği amacıyla çıkarıldığı açıktır. Yine ashabına tükürme ihtiyacı olduğunda nasıl davranılması gerektiğini izah ederek, namazdayken öne veya sağ tarafa değil, sola, sol ayak altına yahut elbisenin yenine tükürülmesini salık vermiĢtir.312
Bazı durumlarda bir Ģey yedikten yahut içtikten sonra ağzının içini suyla çalkalayarak temizlik yaptığı nakledilmektedir. Mesela sevik yedikten sonra ağzını
307 Kitâbu‟l-Cumuâ, 9. Bâb, 890. rivâyet.
308 Kitâbu‟l-Cumuâ, 8. Bâb, 887. rivâyet.
309 Kitâbu‟l-Cumuâ, 8. Bâb, 888. rivâyet.
310 Bazı durumlarda tükürüğün Ģifa ve bereket niyetiyle kullandığı da nakledilmektedir.
Bu iki durumu tefrik etmek zaruri olup, ileride mucizevî rivâyetler bahsinde ele alınacaktır.
311 Kitâbu‟l-Vudû, 70. Bâb, 241. rivâyet.
312 Kitâbu‟s-Salât, 33. Bâb, 405. rivâyet.
77
çalkalamıĢ,313 süt içtikten sonra ağzını suyla çalkalamıĢ ve sütün yağlı olduğunu314 söylemiĢtir. Ağzında kalan gıda kalıntılarının rahatsızlık verdiğini ve bunları temizlemek ihtiyacı hissettiği anlaĢılmaktadır.