Sözleşmenin Sona Ermesi Durumunda Acentenin Borçları

Acentelik sözleşmesi taraflar arasında sürekli bir borç ilişkisi doğurmakta olup bu sözleşmeye göre acente, borçlar yüklenmekte ve yetkisine göre de ticari işletmeyi ilgilendiren işlemlerde aracılık yapmakta veya bu işlemleri müvekkili adına akdetmektedir. Müvekkil de sözleşme gereği kendisine düşen yükümlülüklerini yerine getirmekle yükümlüdür. Ancak her sözleşme ilişkisinde olduğu gibi, acentelik sözleşmesi de kanunda öngörülen nedenlerin gerçekleşmesi halinde son bulur 236

. Kanunkoyucu acentelik sözleşmesinin sona ermesine ilişkin hükümler sevk ederken bunları başlıca altı ihtimale dayandırmıştır. Bunlar; belirli veya belirsiz süreli olarak akdedilmiş acentelik sözleşmesinin sona ermesi (Yeni TTK madde 121/f. 1), haklı nedenlerle acentelik sözleşmesinin sona ermesi (Yeni TTK madde 121/f. 1), taraflardan birinin ölümü ve hacir altına alınması veya iflası nedeniyle acentelik sözleşmesinin sona ermesidir.

Yeni Türk Ticaret Kanunu’ nun madde 121 hükmünde acentelik sözleşmesinin sona erme nedenleri düzenlenmiştir. Hangi nedenle acentelik sözleşmesinin sona erdiği acentenin hakları ve borçları bakımından önemlidir.

2.1.13.2 Olağan Sona Erme

2.1.13.2.1 Belirli Süreli Acentelik Sözleşmelerinde Sona Erme

Belirli süre için yapılmış acentelik sözleşmesi kural olarak sözleşmede gösterilen sürenin dolması ile kendiliğinden sona erer. Sözleşmenin sona ermesi için ayrıca feshi ihbara gerek yoktur.

Türk Ticaret Kanunu’ nda belirli süreli acentelik sözleşmelerinde, süre dolmasına rağmen tarafların sessiz kalarak borç ve yükümlülükleri yerine getirmeye devam etmeleri halinde nasıl bir hukukî sonuç ortaya çıkacağını düzenleyen bir hüküm bulunmamaktadır.237

. Tarafların sözleşmeyi devam ettirmek istemeleri halinde acentelik sözleşmesinin ne kadar süre ile uzayacağı veya sözleşmenin akıbetinin ne olacağı konusunda TTK’ da bir hüküm bulunmaması doktrinde farklı görüşlerin var olmasına sebep olmuştur238

.Bu hususu gözeten kanunkoyucu yeni kanunda buradaki boşluğu hüküm tesis etmek suretiyle gidermiştir.

236 _{Evcimik, s. 12.} 237 _{Kurtişoğlu, s. 107.}

238 _{Kınacıoğlu, tarafların sözleşmeye devam etmeleri ile uzaması durumunda, sözleşmenin aynı süreyle}

Nitekim Yeni Türk Ticaret Kanunu’ nun madde 121 hükmünün 2. fıkrasında, belirli süre için yapılan acentelik sözleşmesinin süre dolduktan sonra uygulanmaya devam etmesi halinde sözleşmenin belirsiz süreli sözleşmeye dönüşeceği düzenlenmiştir.

2.1.13.2.2 Belirsiz Süreli Acentelik Sözleşmelerinde Sona Erme

Belirsiz süreli acentelik sözleşmesinde taraflardan her biri üç ay öncesinden ihbar etmek suretiyle sözleşmeyi sona erdirebilir. Bu halde feshin haklı bir nedene dayandırılmasına gerek yoktur239_{. Acentenin de tacir sıfatını haiz olduğu hallerde kural}

olarak Yeni Türk Ticaret Kanunu’ nun madde 18 hükmünün III. fıkrasında öngörülen yollardan biriyle yapılmalıdır. Aksi takdirde sözleşmenin feshi hukuken geçerli olmayacaktır; çünkü Yeni Türk Ticaret Kanunu’ nun madde 18 hükmünün III. fıkrası, tacirler arasındaki bir sözleşmenin sona erdirilebilmesi için yapılacak ihbarın noter marifetiyle, taahhütlü mektupla veya telgrafla yapılmasını aramıştır240

.

Şimdiki kanun döneminde bu şekiller geçerlilik şekliyken; artık yeni kanunla birer ispat şekline dönüşmüştür. Bu amaçla yürürlükteki kanun metninde yer alan "muteber olması için" ibaresine yeni kanun metninde yer verilmemiştir. Bu değişikliğin sebebi, geçerlik şartının artık haklı bir gerekçesinin bulunmaması ve teknikteki hızlı gelişmedir. Ayrıca hiçbir modern kanunda bu kadar ağır bir geçerlilik şartı yer almamaktadır. Şartın tacir gibi basiretli bir işadamı için öngörülmüş olması da anlamsız bulunmuştur. Ayrıca iadeli taahhütlü mektup taahhütlüye dönüştürülmüştür. Çünkü burada varma teorisinin kabulünü haklı gösterecek bir gerekçe mevcut değildir241

.

2.1.13.3 Olağanüstü Sona Erme

Gerek belirli süreli, gerekse belirsiz süreli acentelik sözleşmeleri haklı nedenin varlığı halinde sözleşme herhangi bir feshi ihbar süresine uyma borcu olmaksızın her zaman feshedilebilir242.

Haklı neden, fesih hakkını kullanan taraf bakımından acentelik sözleşmesinin sürdürülebilmesini dürüstlük kuralları çerçevesinde beklenemeyecek duruma sokan olayları

s. 86; Kayıhan ise, tarafların sözleşmeye devam etmeleri halinde acentelik sözleşmesinin belirsiz süreli sözleşmeye dönüşeceğini ifade etmektedir. Kayıhan, age., s. 203.

239 _{“...Süresiz akitlerde diğer bir fesih yolu olarak uygun bir ihbar süresi tanınarak ve bir fesih sebebi}

göstermeye gerek olmaksızın olağan fesih imkanı da mevcuttur...” Y. 11. HD., 15.1.1992 T., E. 1990/1959, K. 1992/96 (Bkz. YKD. C. XVIII, S. 5, 1992, s. 718-719).

240 _{Arkan, s. 152.}

241 _{YTTK 18. madde gerekçesi.}

242 _{Fesih hakkı, hak sahibinin tek taraflı irade açıklamasıyla sözleşme ilişkisini sona erdiren ve bir kez}

ifade eder243. Taraflar sözleşme özgürlüğü ilkesi çerçevesinde acentelik ilişkisini sona erdirecek haklı nedenleri belirleyebilirler; ancak bu düzenlemenin geçerli olabilmesi için fesih hakkının özüne zarar vermemesi gerekir244

.

Haklı nedenin doğumunda müvekkil ya da acentenin kusurlu bir davranışı yol açabileceği gibi, tarafların bir kusurunun olmaması da mümkündür. Ayrıca, haklı nedene dayanarak fesih hakkını kullanan taraf açısından bir zararın fiilen doğmuş olması şart olmayıp, gelecekte bir zararın doğması ihtimalinin varlığı yeterlidir245

.

Haklı nedene dayanarak sözleşmeyi feshetmek isteyen taraf herhangi bir feshi ihbar süresine uyma borcu olmaksızın her zaman sözleşmeyi feshedebilir. Ancak bunun için Yeni Borçlar Kanunu’ nun madde 123 ve 125 hükümleri gereği borçluya edimini yerine getirmesi için süre tanımalı ve bu süre içinde borç ifa edilmediği takdirde sözleşme feshedilmelidir.

Sözleşmeyi sona erdirecek bir nedenin haklı mı yoksa haksız mı olduğu, fesih hakkının uygun süre içinde kullanılıp kullanılmadığı hususunda taraflar anlaşamazlarsa hâkim somut olayın özelliklerine göre bir karar verir.

Müvekkil, acentenin normal işini görmeye engel olacak şekilde ve uzun süre devam edecek hastalığa tutulması, sürekli şekilde kendisine düşen görevleri yerine getirmemesi, acentenin müvekkil adına tahsil ettiği paraları müvekkile göndermemesi, müvekkile ait iş sırlarını açıklaması, faaliyete başlamak için gerekli olan resmî izinleri almaması246

, yetkisiz temsil yoluyla müvekkili adına sözleşme akdetmesi, ticari ikametgâhını kendisine bırakılan bölge dışına taşıması, müvekkili adına tahsil ettiği paraları zamanında göndermemesi hallerinde sözleşmeyi haklı nedenle feshedebilir247

. Ayrıca, müvekkil kendi iş alanında oluşan nedenlerle de sözleşmeyi haklı nedenle feshedebilir. Örneğin müvekkil işletmenin tamamını ya da acentenin çalıştığı dalı kapatmak istiyorsa sözleşmeyi haklı nedenle feshedebilir. Ancak, müvekkil ticaret hayatındaki kusurlu faaliyetleri yüzünden meydana

243

Arkan, s. 214.

244 _{“TTK’ nın 133/f. 1 maddesi gereğince, acentelik sözleşmesi süreli olsa dahi haklı sebepler nedeniyle}

sözleşme her zaman feshedilebilir. Sözleşmenin 29’uncu maddesindeki davalının haksız davranışları karsısında davacının hiçbir talep de bulunamayacağı ve tazminat isteyemeyeceği, şeklindeki hüküm, BK’ nın 19’uncu maddesine aykırı olduğu için geçersizdir. Bu halde, mahkemece ileri sürülen sebebin gerçek ve haklı olup olmadığı araştırılarak sonuca göre karar verilmesi gerekir”. Y. 11. HD., 27.3.1979 T., E. 1979/981, K. 1979/1537 (Bkz. Batider, 1980, C. X, S. 4, s. 1025).

245 _{Kurtişoğlu, s. 110.} 246

“Acente olarak faaliyette bulunabilmek için gereken resmi iznin alınmamış olması, tacirle acentesi arasındaki akdi ilişkinin devamı bakımından önemli olup, tacire acentelik sözleşmesinin feshedilmesi imkanını bahseden bir haklı sebep teşkil eder”. Y. 11. HD., 19.3.1996 T., E. 1995/8833, K. 1996/1888 (Bkz. Batider 1996, C. XVIII, S. 3, s. 133).

247

gelen değişiklikler dolayısıyla acenteye karşı sorumludur. İktisadî hayatta görülen fiyat iniş çıkışları ve krizler de, müvekkilin işine son vermesinin haklı nedenini oluşturabilir248

.

Acente de, müvekkilin gerekçe göstermeden acentenin aracılıkta bulunduğu sözleşmeleri akdetmemesi, bizzat akdettiği sözleşmeleri icra etmemesi, acentelik ücretini ödememesi ya da sürekli geç ödemesi, müşterilere ayıplı mal teslim etmesi, müvekkilin acentenin bölgesindeki müşterilerle doğrudan ilişkiye geçmesi hallerinde acentelik sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir249

.

2.1.13.4 Diğer Nedenler Dolayısıyla Acentelik Sözleşmesinin Sona Ermesi

Yeni Türk Ticaret Kanunu’ nun madde 121 hükmü ile müvekkilin veya acentenin ölümü, iflâsı veya hacir altına alınması hallerinde, Yeni Borçlar Kanunu’ nun vekalet sözleşmesinin sona ermesine ilişkin 513 hükmünün uygulanacağı öngörülmüştür. Buna göre, acentelik sözleşmesi kural olarak müvekkilin ya da acentenin ölümü, ehliyetini kaybetmesi ya da iflâsı ile sona erer. Ancak taraflar acentelik sözleşmesine taraflardan birinin ölümü, ehliyetsizliği veya iflası hallerinde acentelik sözleşmesinin kendiliğinden sona ermeyeceğine dair hüküm koyabilirler. Bu durumda ölen, ehliyetsiz hale gelen, iflâs eden taraf yerine geçen mirasçılar, kanuni temsilci veya iflâs masası, yerine geçtiği kişinin haklarını kullanarak acentelik sözleşmesini, taraflar arasında karşılıklı güven ilişkisi bulunmaması dolayısıyla haklı nedenle feshedebilir. Dolayısıyla, taraflar sözleşme ile aksini kararlaştırmış olsalar bile, taraflardan birinin ölümü, ehliyetsizliği ya da iflâsı, hak sahiplerine acentelik sözleşmesini haklı nedene dayanarak sona erdirme imkanı verir250

.

Acentelik sözleşmesinin yukarıda sayılan nedenlerden birinin gerçekleşmesi sonucunda son bulması müvekkilin çıkarlarını tehlikeye sokuyorsa, acente veya yerine göre mirasçısı ya da kanunî temsilcisi geçici bir süre daha işlere devam etmekle yükümlüdür (Yeni BK madde 513/II). Bu durum acente için bir borç teşkil eder.

Acentelik sözleşmesinin müvekkilin ölümü, iflası ya da ehliyetini kaybetmesi gibi bir nedenle sona erdiği hallerde acentenin müvekkili ad ve hesabına sözleşmeler akdetme yetkisi de sona erecektir. Bu durumda acentenin müvekkili ad ve hesabına yaptığı hukuki işlemler hakkında yetkisiz temsil (Yeni TTK madde 108) veya vekaletsiz iş görme (Yeni BK madde 526) hükümlerinin uygulanması gerekecektir. Ancak söz konusu sona erme halleri acente

248 _{Kayıhan, s. 206.} 249 _{Kurtişoğlu, s. 112.} 250

tarafından öğrenilinceye kadar acentelik ilişkisi hüküm ve sonuçlarını doğurmaya devam edecektir251.

2.1.13.5 Acentelik Sözleşmesinin Tasfiyesi

Acentelik sözleşmesinin sona ermesiyle acentenin müvekkili ad ve hesabına sözleşmelere aracılık etme veya sözleşme akdetme borcu ve hakkı ortadan kalktığı gibi, müvekkilin de acenteye karşı olan ücret ödeme ve diğer borçları ortadan kalkar. Ancak acente, sözleşme bitmiş olmasına rağmen müvekkilinin ticari sırlarını korumakla ve gereken hallerde rekabet yasağına uymakla yükümlüdür. Acentelik sözleşmesinin sona ermesi tarafların birbirlerine tazminat ödemelerini gerektirebilir252

.

Haklı nedene dayanan fesih hakkının kullanılmasına taraflardan birinin kusurlu davranışları yol açmışsa, diğer taraf sözleşmeyi feshetmek zorunda kalması nedeniyle, uğradığı zararların tazminini isteyebilir253

(BK madde 112). Örneğin, acentelik sözleşmesi acentenin kusurlu davranışları nedeniyle müvekkil tarafından süresinden önce feshedilmiş ve müvekkil acenteye tahsis edilen bölgede faaliyetin durmasından dolayı yeni personel çalıştırmak zorunda kalmışsa bundan doğan zararların tazminini acenteden talep edebilir. Müvekkilin kusurlu davranışlarından dolayı sözleşmeyi fesheden acente ise yoksun kalacağı ücrete göre hesap edilecek bir tazminat talep edebilir254_{. Ancak acente veya müvekkilin}

kişiliğini ilgilendiren haklı nedenler, bir kusurdan kaynaklanmıyorsa (uzun süren hastalık, deprem vb. gibi) fesih halinde kural olarak herhangi bir tazminat ödenmesine gerek yoktur255.

Belirsiz süreli acentelik sözleşmesini ortada haklı bir neden olmaksızın ve üç aylık feshi ihbar borcuna uymadan sona erdiren taraf, diğer tarafın başlayıp da henüz tamamlayamadığı işler dolayısıyla uğradığı zararları ödemekle yükümlüdür. Örneğin acente, bir müşteriyle sözleşme akdedileceği sırada, müvekkil sözleşmeyi haklı bir neden olmaksızın ve kanuni ihbar sürelerine uymadan feshederse acente başladığı işi acentelik sözleşmesinin feshedilmesi nedeniyle tamamlayamayacak ve bu iş dolayısıyla elde edeceği ücrete kavuşamayacaktır. Acente yoksun kaldığı bu ücreti Yeni Türk Ticaret Kanunu’ nun madde 121 hükmüne dayanarak müvekkilden talep edebilir.

251

Kurtişoğlu, s. 114.

252 _{Kurtişoğlu, s. 114.}

253 _{Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Kılıçoğlu, s. 470-475.} 254 _{Kayıhan, s. 213.}

255

Aynı şekilde müvekkil de belirsiz süreli acentelik sözleşmesinin haklı neden olmadan ve ihbar sürelerine uyulmadan acente tarafından feshedilmesi halinde zarara uğrayabilir. Örneğin, kısım kısım ifa edilecek sözleşmelerde fesihten sonraki taksitlerin tahsil edilebilmesi için yeni masraflar yapmak zorunda kalabilir. Bu halde müvekkil acenteden Yeni TTK madde 121 hükmüne göre tazminat talep edebilecektir. Belirli süreli acentelik sözleşmesinin haklı bir neden olmaksızın feshi halinde ise diğer taraf uğramış olduğu zararları genel hükümlere göre talep edebilir (BK madde 96 vd)256

.

Yeni Türk Ticaret Kanunu’ nun madde 121 hükmünün V. fıkrasında da bazı şartların gerçekleşmesi halinde acenteye ödenmesi gereken bir tazminat çeşidinden bahsedilmektedir. Bu maddeye göre, müvekkilin veya acentenin ölümü, ehliyetini kaybetmesi veya iflası sebebiyle acentelik sözleşmesi sona ererse, işlerin tamamlanması hâlinde acenteye verilmesi gereken ücret miktarına oranlanarak belirlenecek uygun bir tazminat acenteye ya da bu maddede yazılı hâllere göre onun yerine geçenlere verilir.

2.2 Acentenin Hakları