Acentenin Ücret Talep Edebileceği Haller

Acentelik ilişkisinin devamı süresince acente;

1) Müvekkili ile üçüncü kişiler arasında kurulan sözleşmelere aracılık etmesi, 2) Müvekkili ad ve hesabına üçüncü kişilerle sözleşme yapması ve 3) Müvekkilin acentenin tekel bölgesinde bizzat veya yardımcıları aracılığıyla acentelik faaliyetlerinde bulunması halinde ücrete hak kazanır (TTK madde 113).

İlk iki halde acentenin ücrete hak kazanması için acentenin faaliyetleri ve müşteri ile müvekkil arasında kurulan sözleşme arasında nedensellik bağı bulunmalıdır258

. Acentenin faaliyetleri ile birlikte başka nedenler de –örneğin reklamlar- müşterinin müvekkil ile sözleşme yapmasında etkili olabilir. Burada önemli olan acentenin faaliyetlerinin az ya da çok sözleşmenin kurulmasında etkili olmasıdır259

. Birden fazla acentenin faaliyet gösterdiği hallerde sadece sözleşmenin kurulmasında etkin rol oynayan acentenin ücret isteme hakkı bulunmaktadır. Ücret ödemekten kaçınan müvekkil nedensellik bağının bulunmadığını ispat etmelidir260.

TTK’ da her ne kadar nedensellik üzerinde durulmamış ise de, nedensellik ilkesini acentelik sözleşmesinin niteliğinden çıkarmak mümkündür. Sözleşme yapma yetkisine sahip acente bakımından nedenselliğin varlığı nispeten daha kolay tespit edilebilirken, salt aracı acente bakımından bunu tespit etmek daha zordur. Genel olarak acentenin faaliyetleri ile birlikte başkaca etki ve nedenlerin de müvekkili sözleşmeyi yapmaya zorlamasının önemi yoktur. Önemli olan, acentenin gösterdiği gayretin sözleşmenin kurulmasında etkin rol oynaması değil, acentenin çabalarının az ya da çok sözleşmenin kurulmasında etkin olmasıdır261

.

Türk Ticaret Kanunu’ na göre acentelik faaliyetlerinden doğan olağan masraflar kural olarak acenteye aittir. Oysa yukarıdaki ihtimalde acente masraf yapmaksızın ücrete hak kazanmaktadır. Bu nedenle bu durumda işlemin doğrudan kendisi tarafından yapılmamış olmasından dolayı acentenin kurtulduğu masraflar ücretten düşülmelidir. Aksi halde acentenin müvekkilden sadece olağanüstü masrafları isteyebileceği ilkesine aykırı davranılmış olur262

.

Acentenin ücret hakkının üçüncü ve son dayanağı ise, müvekkilin veya müvekkilin yardımcı şahıslarının acentenin tekel bölgesinde yaptıkları faaliyetlerdir. Yeni Türk Ticaret

258 Kınacıoğlu, s. 59, dn. 97. 259 _{Kınacıoğlu, s. 59.} 260 _{Kurtişoğlu, s. 57-58.} 261 _{Kayıhan age, s. 125.} 262 Kurtişoğlu, s. 57-58.

Kanunu’ nun madde 113 hükmüne göre, acenteye tekel hakkı tanınan hallerde, acente kendi tekel bölgesinde gerçekleştirilen işlemler dolayısıyla ücret isteme hakkına sahiptir263

.

Doktrinde savunulan bir görüşe göre264_{, acentenin tekel bölgesinde yapılmış olan}

sözleşmeler nedeniyle ücrete hak kazanabilmesi için, müvekkilin sözleşmeyi acentenin tekel bölgesi içinde ticaretle uğraşan ya da o bölgede ikametgâhı bulunan kişilerle yapması gerekir. Ancak, söz konusu sözleşmelerin acentenin tekel bölgesinde geçici olarak bulunan ve ticari faaliyetlerini de acentenin tekel bölgesi dışında yürüten kişilerle yapılması halinde acente ücrete hak kazanamayacaktır.

Başka bir görüşe göreyse, Yeni Türk Ticaret Kanunu’ nun 113. madde hükmüne göre üçüncü şahısların acentenin tekel bölgesinde ikametgâh sahibi olmaları gerektiği sonucunu çıkarmak mümkün değildir. Çünkü madde metninde “.... bölgesi içindeki şahıslarla

müvekkili arasında ..” yapılan sözleşmelerden bahsedilmiştir. Bu ibareden çıkan anlam,

üçüncü şahısların fiilen o bölgede bulunmaları gereğidir. Madde metninden, müşterilerin acentenin tekel bölgesinde ikametgâh sahibi olmaları gerektiği, sonucu çıkarılamaz. Ancak üçüncü kişilerin acentenin tekel bölgesindeki şahıslardan olup olmadığının tespitinde, üçüncü kişilerin o bölgede ikametgâh sahibi olup olmamaları belirleyici rol oynamaktadır265

. Sonuç olarak, acentenin ücrete hak kazanabilmesi için müvekkilin bizzat veya temsilcileri aracılığıyla acentenin tekel bölgesinde ikametgâh sahibi olan kişilerle veya o bölgede ikametgâh sahibi olmayıp da fiilen o bölgede bulunan veya o bölgede ticaretle uğrasan kişilerle hukuki işlem yapması gerekir. Geçici olarak veya tesadüfen acentenin tekel bölgesinde bulunan üçüncü kişilerle hukuki işlem yapılması halinde müvekkil acenteye ücret ödemek zorunda olmamalıdır. Görüldüğü gibi sonuncu ihtimalde acente hukuki işlemin yapılmasına aracılık etmediği ve işlemi bizzat akdetmediği halde ücrete hak kazanmaktadır. Ancak bu halde işlemin doğrudan kendisi tarafından yapılmamış olmasından dolayı acentenin kurtulduğu masrafların ücretten düşülmesi hakkaniyet gereğidir266

. Tekel hakkı çiğnenen acentenin Yeni Türk Ticaret Kanunu’ nun madde 113 hükmü uyarınca isteyeceği ücretle beraber tazminat da isteyebilmesi için somut olayda kendisine ödenmesi gereken ücretten fazla zarara uğradığını ispatlaması gerekir.

Kural olarak acente, acentelik sözleşmesinin devamı süresince akdettiği ya da aracılık yaptığı hukuki işlemler dolayısıyla ücrete hak kazanmaktadır. Bazı hallerde hakkaniyet gereği acentelik sözleşmesinin bitiminden sonra da acente ücrete hak kazanabilmelidir.

263 _{Kurtişoğlu, s. 58.} 264 _{Kınacıoğlu, s. 60.} 265 _{Kurtişoğlu, s. 59.} 266 Kayıhan, s. 123.

Örneğin, acente, acentelik sözleşmesi sona ermeden kısa bir süre önce bir hukuki işlemin yapılması için çabalamış; ancak müvekkil bu işlemi acentelik sözleşmesinin sona ermesinden sonra gerçekleştirmişse, bu halde müvekkil ile hukuki işlem yapan üçüncü kişilerin acentenin acentelik sırasındaki faaliyetlerinin etkisi sonucu bu karara vardıkları kabul edilmeli ve acentelik sözleşmesi sona ermiş olsa bile acente ücret talep edebilmelidir267. TTK’ da bu konuda bir hükmün olmaması eleştirilmiş, nitekim doktrinde yapılan bu eleştiriler ışığında, Yeni Türk Ticaret Kanunu’ nun 113. maddesinin 3. fıkrası ile acenteye, acentelik sözleşmesinin sona ermiş olmasına rağmen acentenin, sözleşme sona ermeden önce üçüncü kişi ile müvekkili arasında sözleşme kurulmasında sonuca etkili bir katkısının bulunması ve söz konusu işlemin acentelik ilişkisinin sona ermesinden itibaren makul bir süre içinde yapılması halinde ücret talep edebileceği düzenlenmiştir268

.

Acentelik sözleşmesinin feshinden sonra acentenin komisyon alacağı söz konusu olmaz. Bu nedenle acentelik sözleşmesinin sona ermesinden sonra devam eden sigorta poliçeleri dolayısıyla acente ücrete hak kazanmayacaktır269

.